صوفي فلسفو:
مشيت ايزدي، معرفت، ابدي روشنائي ۽ ازالي حسن جو ٻيو نالو آهي حقيقت-پاڻ مرادو ظهور ۾ اچڻ حقيقت جي فطرت آهي، جيڪا هن ڪائنات جي آئيني ۾ مشاهدو ڪرائي ٿي. حقيقت جي مقابلي ۾ هيءَ دنيا هڪ مايا، پاڇولو، غير حقيقي ۽ لاشي آهي. صوفين ۽ هندي مڪاتب فڪر جي فلسفن ۾ ڪي مفڪر وجود جي وحدت ۾ اعتقاد رکن ٿا. سندن نظر ۾ ڪثرت به وحدت جو هڪ طريقو آهي. مشاهداتي ڪائنات هڪ حقيقي ڪائنات جو ٻاهريون ڏيکاءُ آهي. حقيقي جوهر کي سڃاڻڻ انساني علم کان بالاتر آهي. هي ڪائنات پنهنجي صفتن جي نقطهءِ نگاه کان هڪ اهڙو مادو آهي، جنهن کي ٻه پهلو ٿين ٿا. هڪ خالق ٻيو مخلوق يا هڪ ظاهر ٻيو باطن پر پنهنجي جوهر جي لحاظ کان هن ۾ ڪا به صفت موجود نه آهي ۽ نه وري ان تي ڪو نالو رکي سگهجي ٿو ۽ نه کيس سمجهي سگهجي ٿو ۽ نه وري ان کي سمجهائي سگهجي ٿو، پر جڏهن جوهر مادي صورت اختيار ڪري ٿو ته ان کي نالو ڏيئي سگهجي ٿو ۽ ان ۾ صفتون پيدا ٿين ٿيون. هنن سمورن نالن ۽ صفتن کي گڏي اسين کيس مشاهداتي ڪائنات سڏيون ٿا. جيڪو حقيقت جو ظاهري روپ آهي. صوفي هن ڪائنات کي فقط مايا يا گمراهي يا ظلمات نٿو سمجهي پر هن کي حقيقت جو مجازي يا مادي پهلو ڪري ڄاڻي ٿو.
الاهي نزول کي هيٺئين گردان ۾ تصور ڪيو ويو آهي:
واحديات وحدت يا هوويت احديات مڪمل اونداهي
يا يا يا
عينيات-توحيد حقيقت محمدي هيڪڙائي
وجود علم نور شهود
ظهور يا لقاءُ
انسان هڪ ننڍي ۾ ننڍو وجود آهي، جنهن۾ الاهي صفتن هڪ غير مڪمل ۽ ننڍي صورت ۾ ظهور ڪيو آهي. الله تعاليٰ جي ذات باري هڪ ابدي حسن آهي ۽ حسن جي فطرت آهي پاڻ کي ظاهر ڪرڻ.
سندس خواهش هوندي آهي ته ڪو ساڻس محبت ڪري. ساڳيءَ طرح تصوف جو به بنيادي نظريو محبت آهي. ان ڪري هو محبت کي هڪ وسيلو بنائي الله تعاليٰ سان وصال يا ميلاپ جي ڪوشش ڪن ٿا. هندو فلسفي ۾ محبت کي ڀڳتي چيو ويندو آهي. سندس خيال موجب محبت سمورن مذهبن جو روح آهي. جيڪا هن ڪائنات کي پيدا ڪرڻ جو سبب ۽ هن جي قائم رهڻ جو راز آهي. الله تعاليٰ جي ذات باريءَ کي سڃاڻي نٿو سگهجي پر مثال وسيلي هن بابت خيال ڪري سگهجي ٿو. مشاهداتي ڪثرت ازلي حسن جو پرتوو آهي،سندس حقيقت ۽ صفتون هڪ آهن پر اسان جي تصور ۾ جدا جدا صورتون اختيار ڪن ٿيون. الله تعاليٰ پنهنجي ڪلي حسن ۾ جمال آهي ۽ شهودي حسن ۾ حسن آهي.
انساني فطرت ٽن درجن ۾ ورهايل آهي
(1) حسي، (2) فڪري ۽ (3) روحاني.
جن مان ڪنهن به هڪ جي غلبي جي ڪري انسان نيڪ يا بد ٿيو پوي. سندس قلب کي درجيوار سکيا ۽ تعليم جي ضرورت آهي، جنهن لاءِ ڪنهن مرشد يا گروءَ يا استاد جو هجڻ لازمي آهي. مرشد جي ڳولا ۽ سندس اطاعت صوفيءَ جو پهريون فرض يا سبق آهي.
غلط استاد کيس گمراه ڪري سگهي ٿو، کيس پنهنجي عقل ۽ ضمير کان ڪم وٺي صحيح مرشد يا استاد هٿ ڪرڻ گهرجي، جيڪڏهن کيس هڪ دفعو مرشد ۾ يقين ٿي وڃي ته کيس مرشد جي اطاعت ڪرڻ فرض آهي.
سکيا جا درجا
روحاني سکيا جا درجا هيٺينءَ ريت ورهايا ويا آهن:
1- شريعت: قرآن مجيد ۾ فرمايل آهي ته:
” الله تعاليٰ جي فرمانبرداري ڪريو، نبي ﷺ جي فرمانبرداري ڪريو ۽ پاڻ مان انهن جي جيڪي توهان کي ختم ڪرڻ جو درجو رکن ٿا.“
ان ڪري صوفيءَ کي پهريائين شريعت تي هلڻو آهي يعني شرعي احڪام، حج، نماز، روزو، زڪوات، جهاد وغيره پورا ڪرڻا آهن. اهڙيءَ ريت فرمانبرداري ڪرڻ جي عادت پوي ٿي، جنهن بعد هو ٻئي درجي يعني طريقت ۾ داخل ٿئي ٿو.
2- طريقت: هن درجي ۾ کيس اڳتي وڌڻ لاءِ پير، مرشد، گرو يا استاد جي ضرورت پوي ٿي، جيڪو پنهنجي خواهشات تي قبضو رکڻ يا باطني پاڪائيءَ لاءِ هدايتون ڏئي ٿو. کيس مرشد کي سموري دنيا کان پيارو رکڻو آهي. ان بعد مرشد کيس پنهنجي خلقي (درس) ۾ شامل ڪري منجهس عبادت ڪرڻ، خدمت خلق، عاجزي ۽انڪساري وغيره پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. مرشد مريدن کي نفلي روزا رکائيندا آهن ۽ خانقاه ۾ رهندڙ مسافرن، سالڪن ۽ طالبن لاءِ فقر جي ماني گڏ ڪري اچڻ سيکاريو ويندو آهي. جنهن بعد چلا ۽ مراقبا شروع ڪرايا ويندا آهن. سيکڙاٽ هجڻ جي ڪري کيس مرشد کان سوال ڪرڻ جو ڪو به حق نه هوندو آهي. مرشد جي ايتري قدر ته اطاعت ڪرڻي آهي جو مريد جي دل مان شڪ، ترديد ( ٻڏ تر) نڪري وڃي ۽ سندس ذاتي ارادو ۽ فيصلو ختم ٿي وڃي، هن درجي کي فنا في الشيخ چئبو آهي. هنن روحاني ورزشن يا سبقن کي لطيفا چئبو آهي، جن جي پوري ڪرڻ بعد مرشد کيس خرقو يا صوفي طريقي جو يونيفارم ڏيئي پنهنجن مريدن ۾ داخل ڪري ڇڏيندو آهي.
3- معرفت: جنهن جي معنيٰ آهي عقل يا دماغي شعور،طريقت وسيلي پاڪ ٿيل قلب کي الله تعاليٰ جي علم سان منور ڪيو وڃي ٿو.
4- حقيقت: هن درجي ۾ سالڪل کي سچي حقيقت جو علم حاصل ٿئي ٿو. صوفيءَ جو نصب العين آهي تزڪيه نفس ۽ الله تعاليٰ سان وصال، جيڪو انساني ڪوشش سان حاصل نه ٿي سگهندو آهي پر الله تعاليٰ جي طرفان عطا ڪيو ويندو آهي. قرآن مجيد جي سورة فاتحه ۾ فرمايو آهي ته:
”اِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ اِیَّاکَ نَسْتَعِیۡنُ- بيشڪ اسين تنهنجي ئي عبادت ڪريون ٿا ۽ تو کان ئي مدد گهرون ٿا.“
انسان جو فرض آهي ته الله تعاليٰ جي عبادت ڪري، جيستائين هو مٿس رحم جي نظر ڪري. الله تعاليٰ جو رحم ڪرڻ جو مطلب آهي سالڪ جي قلب کي پنهنجي علم سان روشن ڪرڻ.
صوفين جو اعتقاد آهي ته روزن، نمازن ۽ ٻين عبادتن سان نه پر پنهنجي قلب کي پاڪ ڪرڻ سان الاهي وصال حاصل ٿيندو آهي. سندس نظرن ۾ وڏي ۾ وڏي عبادت آهي پنهنجي نفس کي مارڻ، انساني عملن کي الاهي منشا ۽ ارادي مطابق هجڻ گهرجي.
صوفين جي خيال موجب عقلي استد لال، دماغي محنتن ۽ فلسفي جي علم وسيلي حق کي حاصل ڪرڻ محال آهي. هن درجي کي فنا في الله چئبو آهي. هن درجي جي سالڪ کي ابدي حياتي ملندي آهي.