معتزلن جو خاتمو:
معتزلن اسلامي نظرين ۽ اصولن کي عقل ۽ استدلال تي بيهارڻ جي ڪوشش ڪئي هئي پر اهي مسلمان عوام کي خوش ڪري نه سگهيا، جن لاءِ هن قسم جي استدلال جو طريقو بي معنيٰ ۽ بي سود هو.
بغداد ۽ بصره معتزلن جا ٻه مشهور مرڪز هئا. ابراهيم بن سيار، معمر ۽ هشام بن امير بصره ۾ رهندا هئا. بشر بن معمر بغداد ۾ هڪ اسڪول قائم ڪيو هن کي خليفي هارون الرشيد گهڻيون تڪليفون ڏنيون هيون پر مامون کيس بچائيندو آيو. خليفي متوڪل جي هٿان به معتزلن کي گهڻو نقصان پهتو. ايران ۾ اهل تشيعت جي زور وٺڻ سان معتزله زيديه فرقي ۾ ضم ٿي ويا. هنن جي آخرين عالم زمخشري هو. 1140ع ۾ بغداد هلاڪو خان جي هٿان برباد ٿي ويو، بغداد جي تباهيءَ معتزلن جي به تباهي ثابت ٿي.
معتزله فقه:
معتزله فقه جا پنج مکيه اصول هئا:
1- توحيد- جنهن موجب خالق ۽ مخلوق جي وچ ۾ ڪا به هڪ جهڙائي ٿي نٿي سگهي. 2- الله تعاليٰ جون صفتون ۽ جوهر هڪ آهن. 3- الله تعاليٰ هر جاءِ تي حاضر ناظر آهي پر کيس ڪو به ڏسي نٿو سگهي. سندس ماهيت ڪل ۽ مخفي آهي، جنهن کي فقط ڇهين حس ۽ نيڪ عمل جي اکين سان ڏسي سگهجي ٿو. هي الله تعاليٰ جي طرف کان خاص عنايت ٿيل ملڪو آهي. 4-معتزله عالمن جي اڪثريت جي خيال موجب هن ڪائنات جو مادو اربها ائٽمن جو ٺهيل آهي جن کي ورهائي نٿو سگهجي.
انسان به حققت ۾ هڪ مادو آهي، جنهن ۾ حياتيءَ جا جزا شامل ڪيل آهن مثلاً علم، طاقت ۽ ارادو، بدن فقط سندس هڪ وسيلو آهي.
هيءَ ڪائنات ٻن مکيه ڀاڱن ۾ ورهايل آهي: اهي جسم جيڪي ضرورت جي ڪري چرپر ڪن ٿاپر ڪو ارادو نٿا رکن، ٻيو اهو مادو جنهن کي ارادو به آهي، مثلاً انسان، هيءَ ساري ڪائنات مادي ۽ حادثن ۾ ورهايل آهي. 5- الله تعاليٰ کي انصاف ڪرڻ کان ڪير به روڪي نٿو سگهي، ڇاڪاڻ ته هو پنهنجي فطرت ۾ ئي عادل آهي.