اسپين ۾ عربن جي زوال بعد فلسفي جو دؤر:
اسپين جي عظيم عربي سلطنت جي زوال بعد، اسلامي تهذيب جو مرڪز يورپ مان کڄي ايشيا ۾ آيو، جتي ٽي عظيم سلطنتون وجود ۾ آيون: 1- ترڪي ۾ عثماني، 2- ايران ۾ صفوي، 3- سنڌ ۽ هنڌ ۾ تيموري مغل.
ٽنهي سلطنتن جا سياسي ۽ سماجي نظريا مختلف هئا، ترڪيءَ جي سلطانن پاڻ کي (مصر جي فتح بعد) خليفي جو لقب ڏيئي پاڻ کي ساري عالم اسلام تي حڪومت ڪرڻ جو حقدار سمجهيو، هنن جو سارو دؤر يورپي حڪومتن سان وڙهندي گذريو، ترڪي فيلسوفن مان طاش ڪويري وڌيڪ مشهور آهي. هو فلسفي جي فن جو ماهر عالم هو. هن فلسفي تي ڪيترائي ڪتاب لکيا آهن.
ايران جي صفوي بادشاهن شيعه مذهب کي سرڪاري دين مقرر ڪيو. هنن نه فقط ترڪيءَ جي عثماني خليفن جي خلافت کي مڃڻ کان انڪار ڪيو پر شيعن ۾ هي اعتقاد ويهارڻ جي ڪوشش ڪيائون ته علي ابن ابي طالب ۽ حسن بن عليءَ کانسواءِ باقي سمورا خليفا راشديه سميت غاصب هئا. ان ڪري کين کليءَ طرح گاريون ڏيڻ ۽ مٿن لعنتون وجهڻ ۾ ڪو به گناهه نه آهي. اهڙيءَ ريت اسلام جي سياسي نظريي ۾ هڪ عجيب قسم جو بيهودو نظريو پيدا ٿيو.
ايراني صوفي عالم اهل السنت والجماعت جا عالم هئا، ان ڪري صفوين نه فقط سندن مخالفت ڪئي پر مٿن تشدد ڪري کين جلاوطن ڪري ڇڏيو. ساڳئي وقت هنن شيعه مذهب جي سرپرستي ڪئي پر فلسفي جي مخالفت نه ڪيائون. ان ڪري صفوين جي دؤر ۾ ڪيترا شيعه مذهبي عالم ۽ فيلسوف پيدا ٿيا پر هنن شيعه فيلسوفن کي به پنهنجن نظرين ۾ شيعه مذهب جي اصولن موجب ترميمون ڪرڻيون پيون.
ٻئي طرف هندستان جي تيموري (مغل) بادشاهن صوفين جي سرپرستي ڪئي پر فلسفي تي ڪو به ڌيان نه ڏنو. ان ڪري هندستان ۾ تمام ٿورا فيلسوف پيدا ٿيا. جن ۾ ابو الفضل ‘سيالڪوٽي’ حسن بهاري مشهور آهن.
ايران ۾ معنوي 1622ع ۾ فوت ٿيو، حروي 1605ع ۾ فوت ٿيو، غياث الدين شيرازي 1542ع ۾ فوت ٿيو ۽ مير داماد 1610ع ۾ فوت ٿيو. اهي سمورا عالم فيلسوف به هئا. هنن سمورن مان مير داماد هڪ وڏو فيلسوف، صوتيات جو ماهر، وڏو طبيب ۽ ماهر رياضيدان هو، هن جا فلسفي ۽ ٻين موضوعن تي ڪيترا ڪتاب لکيل آهن.
کانئن مير ابو القاسم، فندارڪسي، ملان محسن، فيض ڪاشي، ملان عبدالرزاق لاهجي ۽ سندس استاد ملان صدر الدين شيرازي وڏا فيلسوف هئا، هنن سمورن مان ملان صدر الدين پنهنجي دؤر جو وڏي ۾ وڏو ايراني فيلسوف ٿي گذريو آهي.