اسلامي علم الڪلام:
حضرت محمد ﷺ جن نبوت جي عرصي کي ٻن ڀاڱن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. پهريون مڪي جي حياتي، جنهن ۾ مڪي جي قريشن سردارن مٿن ۽ سندن صحابه اڪرام کي مختلف قسمن جون تڪليفون ڏنيون. ٻيو مديني جو عرصو جنهن ۾ پاڻ هڪ طرف مڪي جي قريشن جي فوجي اڳرائين کي منهن ڏنائون ۽ ٻئي طرف کين پاڙيسري اسلام دشمن يهودين ۽ پاڙيسري عرب قبيلن سان منهن ڏيڻو پيو. جنهن ۾ ساڻن مقابلي ڪرڻ ۾ هٿيارن سان مقابلو، زباني دليلن، مهربانين ۽ احسانن سان کين زير ڪرڻو پيو. پاڻ مڪي جي قبائلي سرداري قسم جي حڪومت جي قابلي ۾ مديني ۾ هڪ منظم حڪومت به کڙي ڪيائون جنهن لاءِ فوج سان گڏ رياستي ضرورتن کي منهن ڏيڻ لاءِ بيت المال (سرڪاري خزانو) به قائم ڪيائون، پاڻ انهيءَ رياست جا سربراهه به هئا. آخرڪار نبيﷺ کي فتح حاصل ٿي. نبوت سان گڏ پاڻ نه فقط مڪي جي قريش سردارن کي جنگين ۾ شڪستون ڏنائون پر خود مڪي کي فتح ڪري ساري عرب جا سربراهه بڻجي ويا.
عرب معاشري ۾ عرب مشرڪن ۽ بت پرستن سان گڏ عيسائيت ۽ يهوديت جو به چرچو عام هو. مڪي شريف ۾ ڪيترا يهودي ۽ عيسائي عالم رهندا هئا. مديني ۾ ۽ سندس آس پاس به ڪيترا يهودي قبيلا رهندا هئا، جيڪي وڏا شاهوڪار واپاري ۽ ڪاشتڪار هئا. نبيﷺ هنن يهودي ۽عيسائي عالمن ۽ سردارن سان نماز، روزي، قبلي، راءِ جي آزادي، روحانيت، قيامت، ورثي جي قانون، بت پرستي، شرڪ،زنا ۽ ٻين مسئلن بابت جن جو توريت، زبور ۽ انجيل ۾ ذڪر ڪيو ويو آهي، بحث مباحثا ڪندو هو.
مديني ۾ مسجد نبوي عبادت سان گڏ مجلسن ۽ گڏجاڻين جي به جاءِ هئي. عراق، شام، مصر ۽ ايران جي فتح کان پوءِ ڪيترا اصحابي عرب ڇڏي وڃي انهن ملڪن ۾ رهيا. ان ڪري هنن اصحابه ڪرام جو تعلق اسلام جي اصل مرڪزن مڪي ۽مديني سان ڪي قدر گهٽ رهيو.
اصحابه ڪرام نبيﷺ کان سندن صحبت ۾ قرآن مجيد جو سنئون سڌو علم حاصل ڪيو هو. اصحابه ڪرام پاڻ نبيﷺ کي قرآن مجيد تي عمل ڪندي اکين سان ڏٺو هو ۽ ان کي عمل ۾ آڻڻ لاءِ پنهنجو وطن، گهر ٻار، دولت ۽ جانيون به قربان ڪري چڪا هئا. ان ڪري اصحابي قرآني فلسفي جا عملي نمونا بڻجي پيا هئا. انهن نون فتح ڪيل ملڪن جو عوام سندن هلت چلت ڏسي سندن نقل ڪرڻ لڳو ۽ کانئن مذهب اسلام بابت سندن خيالن ۾ پيدا ٿيل مونجهارن کي حل ڪرڻ لاءِ سمجهاڻيون ۽ هدايتون وٺندا هئا. صحابين جي علمي شوق جي ڪري مڪو ۽ مدينو حديث جا ٻه اوائلي مرڪز ٿي پيا. بعد ۾ جڏهن بغداد، ڪوفو، بصره، دمشق به فوجي ڇانوڻين مان ڦري علم، ادب ۽ حديث جا مکيا مرڪز ٿي پيا ته هنن ۾ هيٺين علمن جا وڏا عالم پيدا ٿيا.
1- فقهي عالم: جن پاڻ کي فقط قرآن مجيد ۽ حديث جي علم تائين محدود رکيو. هي فقيهه قرآن مجيد جي حديث شريف جي روشنيءَ ۾ تاويل ڪرڻ لڳا. هي تاويل قرآن مجيد جي لفظي معنيٰ ۾ ڪئي ويندي هئي.
2- علم الڪلام جا عالم: جيڪي ايران، شام، مصر ۽ غير مسلم عالمن جي صحبت ۾ آيا، جنهن ڳالهه مٿن وڏو اثر پيدا ڪيو، ان ڪري اهي به ملڪي سياست کان متاثر ٿي، جدا جدا پارٽين ۾ ورهائجي ويا ۽ هڪ ٻئي جي مخالفت ڪرڻ لڳا.
ايران، شام ۽ مصر ۾ ته قديم زماني کان وٺي علم طب، سائنس ۽ فلسفي جي علم جو رواج پيل هو. ان ڪري مسلمان عالمن تي به سندن علم جو وڏو اثر ٿيو. هن ڳالهه اڳتي هلي هڪ نئين فلسفي يعني فقهي فلسفي جو بنياد وڌو. هي فلسفو اڳتي هلي اسلامي علم الڪلام جي نالي سان مشهور ٿيو.
شروعاتي دؤر ۾ هن علم جو بنياد مختلف ارادن ۽ ضرورتن جي ڪري پيو، جن ۾ وڏي ۾ وڏي ضرورت هئي اسلامي نظرين کي غير مسلم عالمن جي علمي حملن کان بچائڻ ۽ کيس فلسفي جي نقطه نگاهه کان صحيح ۽ سچو ثابت ڪرڻ.
هي موضوع آهستي آهستي مذهبي فلسفي مان ڦرندو مابعد الطبيعاتي ٿيندو ويو.
هن فلسفي جو به تصوف وانگر مقصد هو سچ کي ڳولي لهڻ ۽ اعتقاد کي عقل سان گڏي هلائڻ. مسيلمه ڪذاب جي ارتداد جي تحريڪ اصل ۾ قريش جي سرداريءَ جي خلاف هڪ رد عمل هو جيڪو نبيﷺ جي حياتيءَ جي آخري دور ۾ ظاهر ٿيڻ شروع ٿي ويو. مسيلمه خود نبيﷺ سان ملاقات ڪري، سندس وفات ڪري وڃڻ بعد، عرب جي سرداريءَ جي گهر ڪئي هئي. سندن وفات بعد هنن ابوبڪر جي خلافت کي مڃڻ کان انڪار ڪندي کليل بغاوت ڪئي هئي، جنهن کي فوجي طاقت سان دبائي ختم ڪيو ويو. هتي تحريڪ علي ابن ابي طالب جي دؤر خلافت ۾ خارجين جي صورت ۾ ظاهر ٿي.
ابوبڪر کانپوءِ عمر ابن الخطاب ۽ عثمان بن عفان جو دؤر ملڪي فتوحات جو دؤر هو. علي ابن ابي طالب جو دؤر خانه جنگي ۽ آئيني بحران جو دؤر هو، ان ڪري هي تحريڪ به وري ظاهر ٿي چڪا بنو اميه جي دؤر حڪومت ۾ مختلف صورتن ۾ هلندي رهي. عثمان بن عفان ۽ علي ابن ابي طالب جي شهادتن ۾ هن تحريڪ جو وڏو هٿ هو. علي ابن اي طالب هڪ خارجي ابن ملجم جي هٿان شهيد ٿيو.
بنو اميه خليفا پاڻ اعليٰ درجي جا منتظم، عظيم فاتح ۽ وڏا فقيه ۽ قانوندان هئا، ان ڪري سندن ڏينهن ۾ هيءَ تحريڪ ڪو وڏو ڪارنامو نه ڪري سگهي. بنو امين جي دور ۾ ناڪاميابيءَ جي ڪري هن سياسي تحريڪ روپ بدلائي هڪ مذهبي تحريڪ جو رنگ ورتو جنهن جا مکيه اصول هي هئا:
1- خليفو مسلمان جمهور مان چونڊيو وڃي ۽ هو مجلس شوريٰ جي بدران جمهور ڏانهن جوابدار رهي. خليفي جو قريش مان هجڻ لازمي نه آهي. سندس عقيدي موجب مسلمان غلام به خليفي ٿيڻ جو اهل اهي، بشرطيڪه جمهور سندس خلافت مان راضي هجي. نااهل ۽ ظالم خليفي کي خلافت کان لاهي قتل ڪري سگهجي ٿو. انتها پسند خارجي خود خلافت جي عهدي، منصب ۽ ارادي جي خلاف هئا. سندن خيال هنگامي حالتن کي منهن ڏيڻ لاءِ ڊڪٽيٽر مقرر ڪري سگهجي ٿو.
2- سندن عقيدي موجب بي عمل مسلمان ۽ ڪافر جي وچ ۾ ڪو به فرق نه آهي.
3- جيڪڏهن ڪو گنهگار مسلمان توبه ڪرڻ کان سواءِ مري وڃي ٿو ته سندس حشر به هڪ ڪافر جهڙو ٿيندو ۽ هو به هڪ ڪافر وانگر هميشه لاءِ دوزخ ۾ رهندو.
4- سندن عقيدي موجب خارجين جي مخالفت ڪندڙ ڪافر آهي، جنهن سان وڙهي کيس تباهه ڪرڻ خارجين جو فرض آهي.
هنن انتها پسند خارجين جي مقابلي ۾ هڪ نئون فرقو پيدا ٿيو، جنهن کي مرجعي سڏيندا هئا. هن فرقي جي پاليسي اعتدال پسند هئي. ان ڪري مقبول ٿيو ۽ ڪيترا ماڻهو ان ۾ داخل يٿا. خارجين جو زور آهستي آهستي گهٽجي ويو هو. آخرڪار هو نااميد ٿي، شام ۽ عراق خالي ڪري ڏکڻ عرب طرف لڏي هليا ويا.
خارجين جي هڪ شاخ ظهري جي نالي سان مشهور ٿي، هن شاخ مان ٻه وڏا جڳ مشهور عالم پيدا ٿيا. ابن حزم ۽ ابن تيميه-هي ٻئي چوٽيءَ جا عالم ۽ محقق هئا. وهابي تحريڪ به هن ظهري تحريڪ جي هڪ شاخ آهي. خارجين ۽ مرجعين جي اعتقاد ۾ ڪو خاص فرق نه آهي پر سندن رويي ۾ وڏو فرق آهي. ان ڪري مرجعين کي خارجين کان هڪ ڌار فرقو ڪري شمار ڪيو ويو آهي.