گلشن راز
صدر الدين شبستري ايران ۾ تبريز جي ڀرسان هڪ ڳوٺ شبستر ۾ 1250ع ۾ پيدا ٿيو ۽ 1320ع ۾ ساڳئي ڳوٺ ۾ فوت ٿي ويو، هن ڪيترا ڪتاب لکيا آهن، جن مان ‘گلشن راز’ هڪ مشهور ڪتاب آهي. هن ڪتاب ۾ اٽڪل هڪ هزار مصرعا آهن. مولانا روميءَ جي مثنويءَ کان پوءِ فارسي زبان ۾ گلشن راز تصوف تي هڪ مستند ڪتاب آهي. هن جا ڪتاب به ڪيترين زبانن ۾ ترجما ڪيا ويا آهن. هن ڪتاب ۾ 15 سوالن جا مثالن وسيلي جواب ڏنا ويا آهن. شيخ محمد بن شمس الدين هن ڪتاب جي فارسيءَ ۾ شرح لکي آهي، جنهن جو اردوءَ ۾ ترجمو ڪيو ويو آهي. سوالن ۽ جوابن جو اختصار هيٺ ڏجي ٿو:
سوال: تفڪر ڇا آهي؟
جواب: غير حقيقي حالت مان لنگهي پار پوڻ ۽ ڪائنات جي حقيقت جو تفصيلي جائزو وٺڻ.
سوال: صحيح ۽ غلط خيال ڇا آهن، اهي جائز ۽ ناجاز ڇو ٿا ٿين؟
جواب: الله تعاليٰ جي نالن ۽ صفتن تي فڪر ڪرڻ صحيح خيال آهن پر سندس جوهر تي خيال ڪرڻ غلط ڳالهه آهي. هن لاءِ سج ڏانهن نهارڻ جو مثال ڏنو ويو آهي. سج ڏانهن نهارڻ نظر جي وس کان ٻاهر آهي پر انسان سج جو پاڻيءَ ۾ عڪس ڏسي، ان جو اندازو ڪري سگهي ٿو. پاڻيءَ ۾ سج جو تؤ گهٽ ٿيندو آهي. ساڳيءَ طرح ڪائنات به الله تعاليٰ جو آئينو آهي جنن ۾ وحدت جو ڪثرت ۾ اظهار ڪيو ويو آهي. جيئن هڪ کي ڳڻڻ سان ڪثرت پيدا ٿيندي آهي. جيڪو انسان سندس حقيقت کي ڪائنات جي وسيلي معلوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهي ته هيءَ ڪائنات ان لاءِ هڪ سچ جو ڪتاب ٿي پوندي آهي جنهن ۾ قمري حروف جوهر آهن ۽ شمسي حروف حادثا آهن.
هن ڪتاب جي افتتاحي سٽ عقل آهي، ٻي سٽ نفس ڪل آهي، ٽين سٽ عرش معليٰ آهي، چوٿين سٽ ڪرسي، ان بعد ست آسمان، ان بعد قدرت جا ٽي درجا: جمادات، نباتات ۽ حيوانات ۽ انهن بعد انسان اچي ٿو. انسان هن ڪائنات جو روح آهي.
سوال: ”آءُ ڇا آهيان؟ “ ان جي معنيٰ ڇا آهي؟
جواب: جڏهن انسان آءُ چوي ٿو ته، ان مان مراد آهي وجود، آءُ ۽ تون انهيءَ وجود جا حادثا آهن.
جڏهن اسين ”آءُ“ جو اکر چئون ٿا، ان مان اسان جي مراد آهي، ادراڪ يا عقلي نفس، جنهن مان اسين انهيءَ حقيقت ڏانهن اشارو ڪيون ٿا، جيڪا سمورين حقيقتن جو روح آهي. جنهن جو، هيءُ بدن ۽ روح مظهر آهن. ”آءُ“ جسم ۽ روح ٻنهي کان اتم شيءِ آهي. حقيقت بهشت آهي. حادثاتي دنيا دوزخ آهي ۽ تون ۽ مان جو درجو ٻنهي جو وچ آهي. جڏهن تون ۽ مان نڪري وڃن ٿا ته مسجد ۽ مندر ۾ ڪو به تفاوت نٿو رهي.
سوال: سالڪ ڪير آهي؟
جواب: سالڪ اهو آهي جيڪو جلديءَ ۽ تڪڙ ۾ هڪ درجي کان ٻئي درجي ۾ هليو وڃي، جيئن دونهين مان باهه. سندس ڪوشش هوندي آهي حادثي واري حالت مان نڪري حقيقت ۾ پهچڻ.
انسان پهريائين هڪ بي جان جسم هو. روح جي داخل ٿيڻ بعد هو جاندار ۽ عقل وارو ٿي پيو. ان بعد هو آزادي جو مالڪ ٿئي ٿو. تفصيلات ۾ واڌارو ڪري ٿو ۽ مرڪبن جو علم حاصل ڪري ڪليات ۾ داخل ٿئي ٿو. ان کان پوءِ هن ۾ غصي ۽ شهوت جون طاقتون پيدا ٿين ٿيون. جن مان بخل، لالچ ۽وڏائي جنم وٺن ٿيون. اهڙيءَ طرح هن جي بدطينيت ٺهي ٿي. هيءَ سندس تنزل جي آخري حد آهي جيڪا سندس مبدا جي خلاف ڳالهه آهي. جيڪڏهن هو انهيءَ حالت ۾ رهي ٿو ته سندس درجو حيوان کان به گهٽ آهي پر جيڪڏهن هو روح جي دنيا کان روشني حاصل ڪري ٿو ته، وري عروج جي طرف رخ ڪري هلي ٿو. آهستي آهستي پاڪ ٿئي ٿو ۽ آخرڪار وري مبدا ۾ داخل ٿي وڃي ٿو.
سوال: وحدت جو راز ڪير حاصل ڪندو؟
جواب: جيڪو ڪنهن مقام (روحاني تڪميل) تي بيهي نه رهي، جيستائين هو وحدت جي راز کي حاصل نه ڪري، ڄاڻندڙ اهو آهي ته جيڪو سچي وجود کي سندس ظهور ۾ ڏسي ٿو. هو وجود کان سواءِ ٻي ڪنهن به شيءِ کي نٿو سڃاڻي. جڏهن توهان جي اسفل (ڪريل) شخصيت ڌار ٿئي ٿي ته حقيقت توهان ۾ پنهنجو جمال ظاهر ڪري ٿي.
سوال: پاڪائي ڇا آهي؟
جواب: (الف) پاڪائي معنيٰ غير ابدي، ناقص ۽ غليظ شين کان پاڪ ٿيڻ، (ب) خراب طبيعت کان پاڪ ٿيڻ- يعني الله تعاليٰ کان سواءِ ٻي شيءِ کان لاتعلقي ۽ دل جي پاڪائي.
سوال: جيڪڏهن عارف ۽ معروف هڪ آهن، ته پوءِ انسان ڇا لاءِ ٿو ڪوشش ڪري؟
جواب: الله تعاليٰ جي ذات کانسواءِ ڪو به عارف ۽ معروف نه آهي پر انسان کي به ٻين شين وانگر سج کان روشني حاصل ڪرڻ گهرجي. ڪيڙو به سج کان روشني وٺڻ جو خواهشمند آهي. جيڪڏهن توهان سندس صفتن کي هن دنيا ۾ ڏسو ٿا ته ٻي دنيا ۾ سندس جوهر کي به ڏسي سگهندا. عقل سان گڏ انسان ۾ روحاني رازن کي ڄاڻڻ جي به طاقت موجود آهي.
سوال: ڪهڙو نقطو اناالحق چوي ٿو؟ پوءِ توهان ڪيئن ٿا چئو ته فلاڻو شخص ڪوڙو آهي؟
جواب: حقيقت جو اظهار اناالحق آهي ۽ الله تعاليٰ جي ذات کانسواءِ ڪو به اناالحق چئي نٿو سگهي. توهان منصور وانگر سڀ ذرا (ائٽم) پنهنجي هٿن ۾ رکي، سندس عشق ۾ مست ٿي، سندس حمد ۽ عبادت انهن اکرن ۾ ڪيو ۽ انهيءَ جي معنيٰ ڪندا ته معلوم ٿيندو ته وڻ به چوي ٿو ته، آءُ الله آهيان. پوءِ انسان ڪهڙو ڏوهه ڪيو؟ ”آءُ، تون ۽ هو“ سمورا هڪ شيءِ آهن، ڇاڪاڻ ته وحدت ۾ ڪي جدا شخصيتون نه ٿينديون آهن.
سوال: توهان انسان کي واصل ڇو ٿا چئو، کيس سچو رستو ڪيئن حاصل ٿيندو؟؟
جواب: دنيا کان لاتعلقيءَ جو نالو آهي الله تعاليٰ سان وصال ۽ پاڻ (نفس) کان جدا ٿيڻ آهي ساڻنس دوستي رکڻ. جڏهن وجود حادثي جي اهليت وڃائي ٿو ته باقي حقيقت رهجي وڃي ٿي. ٻنهي دنيائن جو وجود تخيل وانگر آهي جنهن کي عملي صورت ۾ ڪو به سڄو وجود نه آهي. آسمان ۽ ستارا به مقرر ڪيل وقت تي لاشيءِ ۾ گم ٿي وڃن ٿا ۽ ڪا به شيءِ يا وجود باقي نٿو رهي. حق باقي ۽ قائم رهي ٿو. انسان پاڻ سڃاڻڻ سان سندس قرب حاصل ڪري ٿو.
سوال: وصال ڇا آهي ؟ قرب ۽ بعد جي معنيٰ ڇا آهي؟
جواب: جنهن تي الله تعاليٰ جو نور نازل ٿئي، اهو قرب آهي، ‘بعد اها لاشيءِ آهي، جيڪا الله تعاليٰ جي نور کان پري آهي، جسم هڪ گهوڙو آهي، روح ان تي سوار آهي، جسم جو لغام روح جي هٿ ۾ آهي. جيڪڏهن انسان وٽ سچو وجود نه آهي ته هو پنهنجي جوهر ۾ نڪي نيڪ آهي، نه وري ابد آهي. هڪ جاهل انسان ”آءُ“ چوي ٿو يا ‘هو’ چوي ٿو ۽ عمل کي پاڻ ڏانهن منسوب ڪري ٿو. اهو هڪ تخيل آهي. انسان وٽ پنهنجي ڪا به شيءِ نه آهي، سندس نجات ”ڪل“ جي وس ۾ آهي ۽ حق ۾ سندس سرمايو آهي.
سوال: اهو ڪهڙو سمنڊ آهي، جنهن جو ڪنارو تڪلم آهي، ان ۾ ڪهڙو موتي سمايل آهي؟
جواب: شيءِ يا وجود هڪ سمنڊ آهي، جنهن جو ڪنارو تڪلم آهي. حرف سپون آهن، علم موتي آهي، سچي علم واري کي دنيا سان پيار نه هوندو آهي. سندس دل جي ڦرهي پاڪ ۽ صاف هوندي آهي، جنهن تي توهان حق جو ڪتاب پڙهي سگهو ٿا. توهان انهيءَ ڪتاب وسيلي نيڪي حاصل ڪري سگهو ٿا، علم، نيڪي، محبت، مادي ۽ غير مادي حسن، سمورا هڪ اڻ ڏٺل دنيا مان گڏجي اچن ٿا.
سوال: ڪهڙو حصو ”ڪل“ کان وڏو آهي، اهو ڪيئن معلوم ڪري سگهجي ٿو؟
جواب: وجود مطلق اهو حصو آهي جيڪو پنهنجي سچي وجود کان وڏو آهي. سچو وجود ڪثرت جي ڪري وحدت کي سمائي سگهي ٿو. ڪل جو وجود واحد به آهي، جمع به آهي، ڪائنات ۾ شيءِ ۽ لاشيءِ جو عمل متواتر ٿيندو رهي ٿو، هر گهڙي هر ساعت هڪ نئين ڌرتي ۾ هڪ نئون آسمان پيدا ٿيندو رهي ٿو. ڪائنات ۾ مادو فنا ٿيندو ۽ وري پيدا ٿيندو رهي ٿو. هر شيءِ ۾ صورت ۽ حقيقت موجود رهي ٿي. ابتدائي عارضي آهي، منتهي حقيقت دائمي آهي.
سوال: مخلوق ۽ غير مخلوق هڪ ٻئي کان ڪيئن ڌار ٿين ٿا، جن مان هڪ الله تعاليٰ آهي ۽ ٻي ڪائنات آهي؟
جواب: مخلوق ۽ غير مخلوق هڪ ٻئي کان ڌار نه آهن پر الله تعاليٰ ڪل آهي. ڪائنات عنقا آهي (اهو پکي جنهن جو ڪو وجود نه آهي). ڪثرت محض هڪ وهم آهي، ڪثرت صفتن مان پيدا ٿئي ٿي.وجود يا شيءِ ڪا به ڪثرت نه آهي. وجود هڪ وحدت آهي.
سوال: تصوف ۾ اک، چَپ، ڳل، زلف، خال (تر) ڇا کي چئجي ٿو؟
جواب: اک، چپ، ڳل، زلف، خال وغيره تشبيهون ۽ استعارا آهن، جن جي وسيلي حق جا ٻئي مادي ۽ غير مادي پهلوڏيکاري سگهجن ٿا. مثلاً، جمال ۽ جلال، رحم ۽ قهر، روشني ۽ اونداهي، نور ۽ ظلمات وغيره- پنهنجي جاءِ تي هر شيءِ سٺي آهي. دنياوي حسن کي زلف، ابرو، تر، چپ سان تشبيهه ڏني ويئي آهي.
مقام هي آهي: عشق جي باهه ۾ پچڻ، مدهوشي ۽ فنا، هي سمورا مقام وهم نه پر حقيقتون آهن جيڪي وحي، الهام، ڪشف ۽ ايمان وسيلي حاصل ٿي سگهن ٿا. اک مان مراد آهي مدهوشي، چپ معنيٰ وجود جو جوهر، تر معنيٰ ٻن دنيائن جي وچ ۾ هڪ مرڪز، اهڙيءَ ريت شراب ۽ شمع معنيٰ علم.
جمال الله تعاليٰ جي وڏي ۾ وڏي نشاني آهي. جيئن قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته:
”بيشڪ هن (نبي ﷺ) پنهنجي رب جون نشانيون ڏٺيون.“
شرابي (الاهي عشق ۽ ٻڏل سالڪ) زاهد کان بهتر آهي.
صورتون پاڻيءَ جي ڦوٽن وانگر آهن، پاڻي معنيٰ وجود جو سمنڊ، هي ساري ڪائنات هڪ مسافر خانو آهي. هر ذري جي دل سندس جام آهي. ملائڪ خرد، عقل، ارواح، زمين آسمان سڀ (وجود جي) نشي ۾ مدهوش آهن ۽ جام پيئن ٿا.
قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته:
” هن تي جيڪو به آهي، ختم ٿي ويندو ۽ تنهنجي رب جي ذات هميشه لاءِ قائم رهندي، بيشڪ الله تعاليٰ وڏي عزت ۽ جلال وارو آهي“
جڏهن دل هڪڙي ڍُڪ ۾ وجود کي پي وڃي ٿي ته ، هو نفي ۽ اثبات يعني اجاين عبادتن ۽ سکڻين رسمن کان خالي ٿي وڃي ٿي. هيءَ دنيا هڪ سراءِ آهي، جنهن ۾ مسافر رهن ٿا جيڪي نڪي مسلمان آهن ۽ نڪي ڪافر آهن. اهي نيڪي ۽ بدي کان بي نياز آهن. ڪڏهن ته معشوق جي وصل جي مصرع ۽ بدي کان بي نياز آهن. ڪڏهن ته معشوق جي وصل جي مصرع جنت ٿي پوي ٿي. جڏهن سالڪ گويي جو راڳ ٻڌن ٿا، هو مست ٿي جنت ۾ پهچي وڃن ٿا.