(3) انسان:
انسان پنهنجي نفس يا ضمير ۾ پاڪ آهي، ان ڪري هو تڪميل جي بلندين تائين پهچي سگهي ٿو. سندس روح جسم کان مختلف ٿئي ٿو. هو هڪ روحاني جوهر آهي، جنهن کي پيدا ڪيو ويو آهي پر کيس شڪل نه ڏني ويئي آهي. هن تي زمان ۽ مڪان جون پابنديون نه آهن. هو نفس ڪل سان تعلق ۽ مشابهت رکي ٿو، ڄڻ ته هي سندس مقابلي ۾ نفس ڪل جو هڪ ذرڙو آهي. هو ڄڻ ته ڪائنات جو هڪ ائٽمي ذرڙو آهي. هو ڪائنات يا عالم اڪبر جي مقابلي ۾ هڪ عالم اصغر آهي. ان کان به وڌيڪ هيئن چوڻ موزون ٿيندو ته نفس ڪل ڄڻ هڪ سج آهي ۽ انسان ڄڻ ان جو هڪ ترورو يا ڪرڻو آهي.
هي جسم ۾ سمايل نه آهي پر پنهنجي چڪائڻ واري صفت سان جسم تي اثر انداز ٿئي ٿو. هو سدائين هڪ تڙپ ۾ گذاري ٿو. ڇاڪاڻ ته هن جو مادي سان غير فطري تعلق پيدا ڪيو ويو آهي. ان ڪري هو پنهنجي اصل (مبدا) سان وصال ڪرڻ جي ڪوشش ۽ جستجوءَ ۾ مشغول رهي ٿو. سندس هيءَ تڙپ سندس جدا جدا عملن ۾ ظاهر ٿيندي رهي ٿي.
مولانا رومي هن انساني آرزوءَ کي هنن لفظن ۾ بيان ڪيو اهي ته، ”نڙ جي ڳالهه ٻڌو- هو ڪيئن نه جدائي ۽ فراق جو بيان ڪري رهيو آهي، چوي ٿو: جنهن ڏينهن کان آءُ سَرَ جي ڪاني کان جدا ٿيو آهيان ته منهنجي دانهن، ڪوڪن، آه ۽ زاريءَ مردن ۽ عورتن کي غمزده ڪري ڇڏيو آهي. ڇاڪاڻ ته جيڪو به پنهنجي اصل کان ڇڄي ڌار ٿئي ٿو، اهو سدائين ان سان وري ملڻ جي آرزو رکي ٿو.“
يعني انساني نفس اصل ۾ پاڪ ۽ نيڪ آهي. منجهس ڪمزوري ان ڏينهن کان وٺي پيدا ٿي آهي، جڏهن کيس ڌتاري ٻڌايو ويو آهي ته تون به ٻين شين وانگر مادو آهين پر سندس غير مادي روح (نفس) کيس سدائين پنهنجي اصل سچي مبدا سان ملائڻ جي ڪوشش ڪندو رهي ٿو.
جيڪڏهن انسان جا عمل صالح آهن ته موت بعد اهڙي-حياتي ۽ جنم وٺي ٿو، جيڪا الله تعاليٰ کي وڌيڪ ويجهو آهي پر جيڪڏهن سندس اعمال بد آهن ته سندن وچ ۾ دوري اچي ٿي. ان ڪري جنهن سالڪ نيڪ عمل ڪيا آهن ۽ هو پاڻ کي ايندڙ حياتيءَ لاءِ تيار ڪري ٿو، حق جو ڳولائو ۽ الله تعاليٰ جو عاشق ٿي رهيو آهي، ان کي موت کان ڪو به خوف نه ٿيندو پر الله تعاليٰ ڏانهن خوشي ۽ سرهائيءَ سان ويندو.
تصرف جي ٻوليءَ ۾ بهشت معنيٰ الله تعاليٰ جو قرب ۽ دوزخ معنيٰ الله تعاليٰ کان دوري يا ‘بعد’- ان ڪري انسان کي جنت ۾ سرور ۽ دوزخ ۾ غم ملندو.