سندس منطق:
منطق جي علم ۾ مسلمان مفڪرن ۾ فارابيءَ جو درجو ۽ مرتبو تمام بلند آهي. حران، ايڊيسا، نسيبس ۽ جندشاهپور جي ڪاليجن ۾ اسلام کان اڳ ۾ به منطق جي تعليم ڏني ويندي هئي، پروفيري جو ‘مقدمه’ ۽ ارسطو جو ڪتاب ‘منطق’ سرياني ۽ پهلون زبانن ۾ موجود هئا. ايراني مفڪر بشپ پال منطق تي ڪتابڙا لکي چڪو هو، جن جو اسلام کان اڳ ۾ ۽ اسلام جي ظهور جي وقت، ضرور مطالعو ڪيو ويندو هوندو. خلفاءَ جي ڏينهن ۾ جڏهن سمورن علمن جو وري نئين سر احياءَ ٿي رهيو هو، منطق لاءِ وڏو شوق پيدا ٿيو هو. منطق کي اهو علم سمجهيو ويو هو جنهن وسيلي معلوم مان نامعلوم، غير حقيقيءَ مان حقيقي، نيڪي ۽ بديءَ جي تمير پيدا ٿئي ٿي. ان ڪري کيس روح جي سچي خوشي ۽ تڪميل جو ذريعو سمجهيو ويندو هو. مسلمان مفڪر ۽ سندن پيشيور ۽ بعد ۾ ايندڙ شامي ۽ ايرانين ارسطوءَ جي ڪتاب Catagories واران ڏهن اصولن ۾ ڀروسو هوندوهو. جن موجب موجود کي ٻه پهلو آهن: هڪڙو جيڪ ڪائنات ۾ نظر اچي ٿو ۽ ٻيو جيڪو دل ۾ نظرياتي صورتون ۽ عڪس پيدا ٿين ٿا. لفظ ‘وجود’ جا ٻه پهلو آهن: هڪ فاعلي ۽ ٻيو مفعولي.
تاريخ جي وچئين دؤر جا يورپي علم الڪلام جا عالم منطق کي اهڙو علم ڪري سمجهندا هئا، جيڪو مابعدالطبيعات ۽ علم النفس سان ڳنڍيل هوندو هو. پر فارابي منطق کي فلسفي جو بنيادي جزو ڪري سمجهندو هو ۽ بعد ۾ يورپي عالمن به سندس هن راءِ سان ڪليءَ طرح سان اتفاق ڪيو. فارابي ۽ ٻين مسلمان مفڪرن جي خيال موجب، منطق جي استدلال جي وسيلي انسان سچ ۽ ڪوڙ جي تميز ڪري سگهي ٿو. ان ڪري اسان کي اڻڄاتل شين جي حقيقتن جي معلوم ڪرڻ ۾ راهه ڏيکاري سگهي ٿو. ان ڪري چئبو ته منطق جي مطالعي ڪرڻ جو مقصد آهي حقيقي ۽ غير حقيقي، نيڪي ۽ بديءَ جي وچ ۾ تميز ڪري آخر ۾ روح جي پاڪائي ۽ تڪميل، سچو سک ۽ خوشيءَ کي حاصل ڪرڻ. منطق جي وسيلي ئي انسان استدلال جي سلسلي کي ڄاڻي سگهي ٿو. صحيح ۽ غلط نظريي کي پرکي سگهي ٿو. ڪوڙي ۽ سچي فيصلي ۽ نتيجي جي تميز ڪري سگهي ٿو.
فارابيءَ جا مابعدالطبيعاتي مسئلن جا جواب منطقي استدلال تي ٻڌل آهن.
نظرين، فيصلن ۽ علم جا به قسم آهن. پهريون ته هر مسئلي کي پنهنجي وجود کي ثابت ڪرڻ لاءِ، ٻئي وڌيڪ سلجهيل ۽ ثابت ڪيل نظريي جي ضرورت پوندي آهي.
ٻيو خود بخود ظاهر ٿي پوندو آهي
مثال طور خيال يا تصور ۾ ڪي نظريا مڪمل هوندا آهن جن کي قائم چئبو آهي جن لاءِ اڳ ۾ ڪنهن به خيال يا تصور جي ضرورت نه پوندي آهي. ٻيا اهي تصور، جيڪي پنهنجي وجود کي وڌيڪ واضح ڪرڻ گهرندا آهن، جيئن شيءِ، ضرورت، امڪان ۽ ناقص تصورات، جن کي ٻن واضح تصورن وسيلي پنهنجي تصور کي وڌيڪ واضح ڪرڻ جي ضرورت پوندي آهي. جيئن بدن، جنهن ۾ ڊيگهه، ويڪر ۽ ٿولهه جي تصور جي ضرورت پوندي آهي.
ساڳيءَ ريت هر فيصلو يا ته ممڪن آهي يا حقيقي يا سچو، يقيني يا پڪو ٿيندو آهي. هنن مان ممڪن فيصلي کي پاڻ کي سچو ثابت ڪرڻ لاءِ ٻين فيصلن جي ضرورت پوندي آهي پر حقيقي يا يقيني فيصلو خودبخود ايترو ته واضح هوندو آهي جنهن لاءِ ڪنهن به وڌيڪ ثابتي ڏيڻ جي ضرورت نه پوندي آهي. مثال طور: ‘ڪل’ پنهنجن جزن کان هر حالت ۽ صورت ۾ وڏو ٿئي . يا ڪي به ٻن ڳالهين مان هڪڙي صحيح ٿي سگهي ٿي.
علم به ضروري، يقيني ۽ ممڪن ۾ ورهايل آهي. ‘ضروري’ جي حقيقت ۽ حيثيت عقل لاءِ واضح آهي، ان ڪري کيس وڌيڪ سچ جي ضرور ت نه پوندي آهي.
پر ‘ممڪن ’ لاءِ وڌيڪ فيصلن جي ضرورت پوندي آهي/پوي ٿي. ‘شيءِ’ به ضروري يا ممڪن ٿيندي آهي، کيس ٻنهي مان هڪ صورت کي اختيار ڪرڻو پوندو، خارجي دنيا ۾ يا دل ۾. ڪليات به ٻن قسمن جا ٿين ٿا. اهي ‘عرض’ يعني ڪنهن شيءِ ۾ حادثو آهن يا جوهر، جنهن جو مقام قلب يا دل آهي. مسلمان فيلسوفن ۽ متڪلمين منطق ۾ وڏي دلچسپي ڏيکاريندا آهن ۽ يوناني فيلسوفن جي ڪيترن نظرين ۾ ترميم ڪندا آيا آهن.
‘نظريات’، ‘اعمال’، ‘شيءِ’، ‘لاشيءِ’، ‘حاضر’. ‘غائب’، ‘جوهر’ ۽ ‘عرض’ وغيره سندن منطق جا خاص موضوع رهيا آهن.