منطقة الطير:
فريد الدين عطار ايران جو هڪ عظيم شاعر ۽ صوفي عالم ٿي گذريو آهي. هو ابن العربيءَ جو همعصر عالم هو. هو (فري الدين عطار ابو حمزه بغداديءَ جي سوانح به لکي آهي) هوشيارپور جي ڀرسان ‘ڪيڪان’ نالي ڳوٺ ۾ 1118ع مطابق 512هه ۾ ڄائو ۽ 1229ع ۾ مغلن جي حملي ۾ مارجي ويو. هو شيخ مجدد الدين جو مريد هو. هو شاعر ۽ صوفيءَ سان گڏ هڪ وڏو مصنف به هو. سندس 30 ڪتاب شعر ۾ آهن پر تصوف تي لکيل سندس ڪتاب (منطق الطير) عالمي شهرت رکندڙ ڪتاب آهي. منطق الطير جي معنيٰ آهي پکين جي ٻولي- هي شعرن جو هڪ مثالي ڪتاب آهي جنهن ۾ 4600 مصرعا آهن. هن ڪتاب ۾ عطار سالڪن کي پکين جي صورت ۾ ڏيکاريو آهي جيڪي سيمرغ کي ڳولين ٿا. سيمرغ يعني حقيقت جي هر ڪنهن کي خبر آهي پر اُن کي ڪنهن به نه ڏٺو آهي. تصوف ۾ ايترو اهم ۽ مقبول ڪتاب آهي جو، هن جو ڪيترين يورپي ۽ ايشيائي زبانن ۾ ترجمو ڪيو ويو آهي. هن ۾ 45 بحث (باب) آهن.
عطار پکين جي هڪ مجلس ڏيکاري ٿو. جتي هر ڪو بادشاهه مقرر ڪرڻ گهري ٿو. هد هد پکيءَ کي جلسي جي ڪارروائي هلائڻ لاءِ چونڊيو ويو آهي. بادشاهه جي چوند تي بحث شروع ٿئي ٿو: هد هد ٻڌائي ٿو ته، دنيا ۾ سيمرغ نالي بادشاهه اڳ ۾ ئي موجود آهي جيڪو ڪاف جبل ۾ رهي ٿو. ڪاف جبل ساري دنيا کي وڪوڙيو بيٺو آهي. ان کي ڏسڻ لاءِ سالڪن کي مصيبتن سان ڀريل وادايون لتاڙڻيون پون ٿيون. اهڙي جان کي جوکي ۾ وجهڻ ۽ مصيبتن مان پار لنگهڻ جي فائدي ۽ ضرورت تي گرما گرم بحث ٿئي ٿو.
هد هد جي مدلل سمجهاڻيءَ تي سمورا پکي قائل ٿي وڃن ٿا ۽ سمورا گڏجي سفر تي نڪرن ٿا. هو پهرين ماٿريءَ ۾ داخل ٿين ٿا، جنهن جو نالو آهي ڳولا. هن واديءَ ۾ سالڪ کي صحيح رستي هٿ ڪرڻ لاءِ ڪشالا ڪڍڻا پون ٿا. هن واديءَ ۾ صبر ۽ پڪي ارادي جي ضرورت آهي. هن واديءَ ۾ ڪيترا سالڪ ثابت قدم رهي نٿا سگهن. پويان ڇڏي آيل مال ۽ دولت جي محبت سندن دلين کي بيقرار ڪري ڇڏي ٿي.
گهڻا سالڪ ويهي رهن ٿا ۽ ٿورا ٻي ماٿريءَ يعني محبت جي ماٿريءَ ۾ داخل ٿين ٿا.محبت جي ماٿري ڳولا واري ماٿريءَ کان وڌيڪ ڏکن سان ڀريل آهي. ڇاڪاڻ ته محبت جي واديءَ ۾ سالڪ اڪيلو نه آهي. عاشق کي هر مصيبت کي منهن ڏيڻو آهي. هن ماٿريءَ ۾ عقل ڪا به رهبري ڪري نٿو سگهي. ڇاڪاڻ ته عشق عقل کان بي پرواهه آهي. عشق جي سامهون عقل ميدان خالي ڇڏي ڀڄي ويندو آهي.
ڪيترا سالڪ تڪليفون برداشت ڪري نٿا سگهن ۽ ڪري پون ٿا پر سچا عاشق جن جون دليون پاڪ آهن، محبت جو جام پي نشي ۾ سرشار ٿي وڃن ٿا. سندن دلين ۾ عشق جو مچ ٻري ٿو. هن واديءَ مان پار لنگهي سالڪ عالم جي واديءَ ۾ داخل ٿئي ٿو. هي علم اهو نه آهي، جيڪو عقلي دلين ۽ تجربن مان حاصل ٿيندو آهي. بلڪه معشوق جي مهر مان ملندو آهي. هي سندس عطا يا ڏاڻ آهي. سندس علم جي نه شروعات (منڍ يا مُبدا) آهي ۽ نه وري ڪا انتها يا پڇاڙي آهي. هي علم سالڪ جي دل کي سندس مقدار آهر روشني ڏيندو آهي.
جن دلين کي روشني ملندي آهي، اهي ڪائنات جي ذري ذري ۾ الله تعاليٰ جو حسن ۽ جمال پسندا آهن. ڪي سالڪ سندس روشنيءَ جو تاب نه سهي سگهندا آهن پر جيڪي برداشت ڪريو وڃن اهي چوٿين ماٿريءَ ۾ داخل ٿين ٿا جنهن ۾ دنياوي لاڳاپا ٽٽي وڃن ٿا. سالڪ جسماني ضرورتن کان آجا ٿي وڃن ٿا. جتي کين نه ڪنهن شيءِ جي حاصل ڪرڻ جي ڪا خواهش ٿئي ٿي ۽ نه وري کين ڪنهن نقصان جو غم ٿئي ٿو. هن امتحان ۾ ڪامياب ٿي سالڪ پنجين ماٿريءَ ۾ داخل ٿئي ٿو.
هيءَ وحدت جي وادي آهي، جتي هر ڪثرت ڦري وحدت ٿيو پوي. جتي جنسي ۽ وزن، ڪاري يا اڇي، اوچ ۽ نيچ جو فرق ميٽجيو وڃي ٿو. جيئن ماکيءَ جي ماناري کي زور ڏيڻ سان سڀ گهر ڊهي فقط ميڻ جي مٺ ٿيو پوي. هن واديءَ مان لنگهي سالڪ حيرت جي واديءَ ۾ داخل ٿئي ٿو، جتي تون ۽ مون، وحدت ۽ ڪثرت ميٽجي وڃي ٿي. سالڪن کي هيءَ به خبر نٿي پوي ته سندن ڪنهن سان پيار هو؟ ۽ ڇو پيار هو؟
کين اهابه خبر نٿي پوي ته سندن مذهب ڪهڙو آهي؟ سندن دل ڀريل به آهي يا خالي آهي؟ دل مان سمورا لاڳاپا ۽ محبت ميٽجي وڃي ٿي. هر طرف حيرت کان سواءِ ڪجهه به نه آهي. ان بعد فنا جي ماٿري اچي ٿي جنهن ۾ فقط چند سالڪ پهچن ٿا. هن ۾ وجود به گم ٿيو وڃي. هن واديءَ ۾ سالڪ گفتار ۽ سماعت وڃايو ويهي ۽ معشوق کان سواءِ ٻي ڪا به شيءِ وٽس نٿي رهي. سالڪ وجود ۽ لاوجود جو احساس وڃايو ويهي. سموريون مادي ناپاڪيون ختم ٿي وڃن ٿيون. سندس فاني وجود فنا ٿي وڃي ٿو ۽ فقط لافاني وجود قائم رهي ٿو ۽ سندس لافاني وجود ابدي نور جي سامهون اچي بيهي ٿو.
لکها سالڪن مان فقط ٽيهارو کن بادشاه جي حضور ۾ پهچن ٿا. سندن حيرت جي حد نٿي رهي، جڏهن هو ڏسن ٿا ته جنهن بادشاه جي حضور ۾ هو بيٺا آهن، اهو بادشاه هو پاڻ آهي. هن مقام ۾ هو پاڻ سيمرغ ٿيو پون. اتي هو محسوس ڪن ٿا ته، هو 30 ڄڻا نه آهن پر هڪ يا وحدت آهن. اتي کين احساس ٿئي ٿو ته: ”آءُ پاڻ آئينو آهيان، جيڪو مون ۾ نهاري ٿو، پاڻ کي ڏسي ٿو، توهان جا اعمال منهنجا اعمال آهن. توهان پاڻ کي سيمرغ جي صورت ۾ ڏسو ٿا پر آءُ انهيءَ سميرغ جو جوهر آهيان. جڏهن توهان مون ۾ فنا ٿيو ٿا ته بقا حاصل ڪيو ٿا. جيئن سج جي سامهون پاڇولو گم ٿي وڃي ٿو. “ سالڪ پاڻ کي سيمرغ کي آمهون سامهون ڏسي ٿو. وجود جي پروليءَ ۾ ‘آءَ’ ۽ ‘تون’ جو منجهيل مسئلو حل ٿي وڃي ٿو.