الڪندي
مسلمان فيلسوفن ۾ بنيادي، اوائلي ۽ خالص عرب نسل جو فيلسوف ابو يوسف يعقوب بن اسحاق الڪندي قبيلي جو عرب هو.
هو اٺين صدي عيسويءَ جي آخر ۾ ڄائو ۽ 873ع ۾ فوت ٿيو. هو جان اسڪاش آريجينا جو همعصر هو. هو عربيءَ سان گڏ پهلوي زبان جو به عالم هو. هن مختلف موضوعن تي 263 ڪتاب لکيا آهن، جن ۾ Sophistica, Calagoris, Enenchi, Analytica, Posteriora, Apology of Aristotle, Apro cryphal Elements of Euclids and Almagestia of Ptolemy.
تن سندس لکيل شرحون مشهور آهن.
هن ارسطوءَ جي ڪتاب Poetica ۽ Hemeutica پورفيريءَ جي ڪتاب Isagoge تي به مختصر ڪتابڙا لکيا آهن. هن On the intellect ۽ On the five esseneesتي به پرمغز مضمون لکيا آهن.
هن History of Arstotle جي عربي ترجمي کي نئين سر سڌاري لکيو، جيڪو ڪتاب پلوٽينس جي ٽن ڪتابن Ennends جي تخليص آهي.
هن جي فلسفي تي ارسطو جي ڪتابن تي اليگزينڊر آف افرو ڊائيس جي لکيل شرحن جو اثر ظاهر آهي. هو سبب ۽ اثر جي نوافلاطوني نظريي کي قبول ڪري ٿو، جنهن موجب هر شئيءَ پنهنجي سبب جي مقابلي ۾ ادنيٰ درجو رکي ٿي ۽ مٿس انحصار ڪري ٿي. الله تعاليٰ جي ذات آخري سبب آهي، جنهن جو بالواسطه ظهور عقل ڪل آهي جيڪو وري نفس ڪل جو سبب آهي ۽ ڪائنات جو (نفس) روح آهي، نفس (روح، ادراڪ) عقل ۽ (حواسن) احساس جو درمياني درجو آهي.
جيتوڻيڪ هر اثر لاءِ هڪ سبب ٿئي ٿو پر آخري ۽ غير متغير ۽ سبب اول الله تعاليٰ جي ذات آهي، جيڪو پاڻ سبب جو پيدا ڪندڙ آهي.
ادراڪ ۽ حواسن جي دنيا جو مثال هڪ گهڙيل ۽ اڻ گهڙيل پٿرن جو آهي.
فردي نفس (روح) هڪ خالص عقلي (ادراڪي) جوهر يعني جوهر عقلي آهي، جيڪو غير مادي ۽ لافاني آهي جنهن جو منبع (سرچشمه) ادراڪ يا عقل جي دنيا ۾ آهي، جتان هو لهي حواسن يا احساس جي دنيا ۾ وارد ٿئي ٿو. سندس هنن ٻن پهلوئن مان هڪڙو پهلو مادي جي طرف لاڙو رکي ٿو ۽ ان جي ڪري مادي عمل ظاهر ٿئي ٿو. ٻيو پهلو پنهنجي مبدا يا منبع (سرچشمي) سان لاڳاپو رکيو اچي. سندس مادي پهلو صورت پيدا ڪرڻ جي خواهش رکي ٿو جيڪو خوشي ۽ مادي جي ڄار ۾ ڦاسي تڪليف ۽ مصيبت جو سبب بڻجي ٿو. ان ڪري چئبو ته نفس يا روح هڪ خالص عقل (ادراڪ) آهي. جنهن جو هڪ حصو جسم جي اندر آهي ۽ ڪجهه جسم کان ٻاهر آهي هو عقل جو هڪ وسيلو آهي ۽ پاڻ کي حواس جي دنيا ۾ بنا ڪنهن لاڳاپي پيدا ڪرڻ جي نفس (روح) جي توسط سان ظاهر ڪري ٿو.
الڪنديءَ جي خيال موجب عقلي نفس کان سواءِ نفس جا هي ٻه درجا آهن:
1- عقل الهيولاني (Potential intellegence): جنهن جي وسيلي انسان جسم رکندڙ شين جي جوهر کي سمجهي سگهي ٿو. هي راز دماغي طور تي اسان مختلف حوادث مان جوهر کي ڪڍي وٺڻ سان پروڙي سگهي ٿو. هن نظريي کي ارسطو جي عام فهم (Common Sence) واري نظريي سان ڀيٽي سگهجي ٿو.
2- عقل بالفعل (Active Intellengence): حاصل ڪيل عقل کي عملي صورت ڏيڻ.
3- عقل فعال (Active Intellengence): هي عمل جي رهبري ڪري ٿو. ٻئي درجي جو ٽئين درجي سان اهڙيءَ ريت لاڳاپو آهي جهڙو صورت جو مادي سان.
جسم جيڪو فقط روح (نفس) جو هڪ وسيلو آهي، موت بعد فنا ٿي وڃي ٿو، يعني عناصر ٽڙي پکڙي وڃن ٿا پر روح (نفس) جيڪو انسان جي حقيقت آهي، لافاني آهي ۽ هميشه لافاني رهي ٿو، جنهن ۾ ڪنهن به قسم جي پليدي يا بربادي نٿي اچي. هو پنهنجي خالص حالت ۾ منبع يا سرچشمي ڏانهن موٽي ٿو پر جيڪڏهن هو غير فطري خواهشن (شهوات) سان ملوث ٿي، غير خالص ۽ پليد ٿي پوي ٿو ته هو حواسن جي ڄار ۾ جڪڙيل رهجي وڃي ٿو پر آخرڪار وڏي ڪشالي، محنت ۽ تڪليف بعد آخرڪار ڄار مان آزاد ٿي نجات حاصل ڪري ٿو. جنتي هو سمورن جسماني تجربن ۽ خواهشن کي وساري ويهي ٿو.
حقيقت ۾ جيڪڏهن بدن وارن لاڳاپي واري حالت ۾ ئي سندس توجهه آسمان جي طرف ٿئي ها ته هو ازخود سمورين دنياوي (مادي) خواهشن (شهوات) ۾ ڪا به دلچسپي نه رکي ها.
روح لافاني ۽ ابدي آهي، ان ڪري زمان ۽ مڪان سان سندس ڪو به واسطو نه آهي.
مٿي ڄاڻايل روح جون مختلف قوتون سندس وحدت جي خلاف دليل نه آهن. سندس عمل جا مختلف درجا وقتن تي ظاهر ٿين ٿا. ڇاڪاڻ ته جسم ۾ اها اهليت موجود نه آهي جو هڪ ئي وقت تي عمل به ڪري سگهي ۽ هدايتون به ڏيئي سگهي.
عقلي نفس انسان جو جوهر آهي. ان ڪري جڏهن هو پنهنجي جوهر کي ڏسي ٿو ته هر شئيءَ کي ڏسي ٿو ۽ کيس سمورين شين جو خود بخود علم حاصل ٿئي ٿو.
پنج جوهر هي آهن:
1- مادو: جيڪو هر صورت جو عڪس جهٽي ٿو پر سندس ڪو به پنهنجو عڪس نٿو ٿئي يعني سندس ڪا به وصف نه آهي.
2- صورت : هيءَ مادي کان سواءِ قائم رهي نٿي سگهي. هن جا ٻه قسم آهن: (الف) جيڪا مادي کان ڌار نه ٿي سگهي (ب) انهيءَ شيءِ جي صفت (وصف) جنهن جي ڪري شيءِ بنا صورت واري حالت مان صورت وٺي ٿي. مادو پنهنجي خالص حالت ۾ غائب ۽ حقيقي آهي پر ڪا شيءِ ٿيڻ لاءِ صورت وٺڻ بعد هو غير حقيقي ٿيو پوي.
3- تحرڪ: هي به مادي کان سواءِ قائم رهي نٿو سگهي. هن جا ڇهه درجا آهن. (الف) پيدا ٿيڻ Generation (ب) ختم ٿيڻ يا گم ٿيڻ Destruction (ت) وڌڻ Increase (ٽ) گهٽجڻ Decrease (ج) صفت ۾ اختلاف رکڻ يا تنوع (ح) جاءِ مٽائڻ.
4- زمان يا وقت: هي تحرڪ سان تعلق رکي ٿو. پر فقط هڪ طرف کان يعني وقت ۾ اوٽ آهي پر ان ۾ ڪا به موٽ نه آهي.
5- مڪان يا خلا: هن ۾ جسم سمايل رهي ٿو. ڪائنات جون سموريون شيون هڪ ٻئي سان قدرت جي هڪ ڪلي قانون هيٺ ٻڌل آهن. اهڙيءَ ريت جو، هر شئيءَ جيڪڏهن مٿس صحيح طريقي ۾ خيال ڪيو وڃي ته اها ڄڻ هڪ آئينو آهي، جنهن ۾ ٻين شين جي حقيقت کي به ڏسي سگهجي ٿو يا ٻين لفطن ۾ هڪ مڪمل ڪائنات آهي.
الڪنديءَ جو اهڙي قسم جي ڪيميا ۾ ڪو به اعتبار نه هو، جنهن جو مقصد هي هجي ته اهڙا ڌاتو پاڻ ۾ ملايا وڃن جو انهن مان سون يا چاندي ٺهي پون.
هو فلسفي کان سواءِ رياضي، فلڪيات، جاگرافي ۽ طب جو به وڏو عالم هو. سندس ڪيترائي نامور شاگرد هئا جن مان ڪيترائي مشهور آهن.