ڪشف المحجوب:
ابوالحسن علي بن عثمان حجويري، (هينئر لاهوري داتا گنج بخش) هي ڪتاب جو مصنف آهي.
ساماني-خوارزم شاهي، بويه ۽ غزنوي سلطانن جون درٻاريون پنهنجي دور ۾ علم ۽ ادب جا گهر هئا. غزني فارسي شاعرن، مصنفن ۽ صوفين جو هڪ وڏو مرڪز هو. سنائي ۽ حجويري سلطان محمود غزنوي ۽ سندس پٽ مسعود جا همعصر عالم ۽ شاعر هئا. هن جو اصل ڳوٺ حجوير غزنيءَ جي ڀرسان هو. ان ڪري کيس حجويري گنج بخش يعني روحاني فيض جو ورهائيندڙ به سڏين ٿا. هو 1077ع ۾ لاهور ۾ فوت ٿيو. هن تصوف تي ڪيترا ئي ڪتاب لکيا آهن، جن مان ڪشف المحجوب مشهور آهي. هي ڪتاب اللمع في التصوف جي ترتيب ۽سٽاءَ تي لکيو ويو آهي پر ان کان وڌيڪ واضح آهي.
هن ڪتاب ۾ 25 باب آهن ۽ هر باب حصن ۾ ورهايل آهي، جن ۾ هر موضوع جو تفصيلي بيان ڏنل آهي. مثلاً: 22 باب خيرات تي آهن، ان ۾ صوفين جا سخاوت بابت سوال به ڏنل آهن.
اسين ‘اللمع’ ۾ ڏنل موضوعن تي هن جاءِ تي ڪو به بحث نه ڪنداسين، سواءِ انهن نون نظرين جي، جن بابت حجويري خاص سمجهاڻيون ڏنيون آهن.
هن ڪتاب جو پهريون باب ‘روحاني علم’ تي آهي. روحاني علم مان حجويريءَ جي مراد آهي، الله تعاليٰ بابت علم-يعني سندس وحدت، صفتون، تخليقي علم ۽ دانش بابت قرآن مجيد ۽ حديث ۾ ڏنل حوالا- پهرئين باب ۾ صحابه ڪرام جا متفقه فيصلا ۽ رايا، تابعين، تبع تابعين ۽ محدثن جا رايا ڏنا ويا آهن. ٻيو باب فقر تي آهي. ٽيون باب تصوف تي، چوٿون باب فقهه تي، پنجون باب طهارت ۽ فقر تي ۽ 6 کان 13 بابن تائين امامن يا روحاني پيشوائن ۽ اصحاب الصفا ۽ شروعاتي صوفين بابت ڏنو ويو آهي. چوڏهين باب ۾ بنيادي احوالن تي بحث ڪيو ويو آهي. صوفي بنيادي اصولن تي متفق آهن پر تفصيل تي اختلاف ڪن ٿا، خاص طور تي تصوف جي فني اصطلاحن تي. هن ڪتاب ۾ هيٺ ڄاڻايل فڪري ڌارائن تي بحث ڪيل آهن:
1- محاسبي: هن جو پايو وجهندڙ حارث بن اسر محاسبي آهي. هن جو رضا ۾ اعتقاد هو. هن لفظ ‘رضا’ کي مقام ۽ احوال ٻنهي صورتن ۾ استعمال ڪيو آهي.
‘رضا’ معنيٰ الله تعاليٰ جي رضا، انسانن جي نسبت ۾، هن جو مطلب آهي انسان کي سندس نيڪ عملن جو الله تعاليٰ جي طرف کان ڏنل اجورو.
انسانن جي طرفان الله تعاليٰ جي نسبت ۾ رضا جي معنيٰ آهي الله تعاليٰ جي عبديت ۽ سندس اطاعت، انسانن ان جي رضا جو دارومدار ساڻن الله تعاليٰ جي طرفان خوشنوديءَ تي آهي. هي هڪ خدائي نعمت آهي جيڪا صبر جي صفت سان لاڳو آهي. هڪ صاحب رضا انسان پنهنجي حياتي ۽ فائدي نقصان جي حادثن کي الله تعاليٰ جي جلال ۽ جمال جو مظهر ڄاڻندو آهي.
ان ڪري هو ٻنهي حالتن يعني خوشي توڙي غم کي صبر ۽ دلجمعيءَ سان برداشت ڪندو آهي.
رضا جو درجو زهد ۽ تقويٰ کان مٿاهون آهي. حجويري مقام ۽ احوال کي سمجهائيندي چوي ٿو ته، مقام معنيٰ الله تعاليٰ جي وصال جي ڏاڪڻ جا ڏاڪا- هر ڏاڪو وصال جي منزل جي ويجهڙائي ڏيکاري ٿو. توبهه-ترڪ، ۽ الله تعاليٰ ۾ يقين وغيره ڏاڪا ۽ منزلون يا درجا نيڪيءَ وسيلي تڪميل حاصل ڪرڻ جا ذريعا آهن ان ڪري هر هڪ کي واري واري سان يا درجي بدرجي سر ڪرڻو پوي ٿو پر حال محنت ۽ ديانت سان حاصل نه ٿيندو آهي، هي الله تعاليٰ جي خاص عنايت هوندي آهي. مقام انساني عمل جو نتيجو آهي. حال الله تعاليٰ جي رحم جو نتيجو آهي. حال روحاني بسط ۽ قبض، خوشي ۽ غم جو انداز ٻڌائين ٿا. جڏهن هي جذبا دائمي صورت وٺن ٿا ته اهي ڦري ان انسان جي وصف ٿي پون ٿا.
2- قصادي مڪتبه فڪر: هن جو بنياد حمدون بن احمد وڌو. هن جو بنيادي اصول هو ته نيڪيءَ کي مخفي رکڻ گهرجي ۽ ظاهري طور تي اهڙي هلت چلت اختيار ڪجي جو عوام ان تي اعتراض ڪري سگهي ۽ سالڪ جي عوام ۾ گلا ٿئي. هن جو مکيه ڪارڻ هي آهي ته سالڪ جي اندر ۾ پنهنجي نيڪين لاءِ غرور پيدا نه ٿيندو ۽ هو خود نمائيءَ جي بري عادت کان بچي ويندو. اهڙن سالڪن کي ملامتيه چئبو آهي. سندن خيال ۾ انساني نيڪين جو علم فقط الله تعاليٰ جي ذات کي هوندو آهي. هيءَ ڳالهه لازمي آهي ته سندس (سالڪ جي ) دوستن ۽ عوام کي سندس نيڪين جي خبر پوي. نيڪي ۽ بديءَ جي جزا ۽ سزا به الله تعاليٰ وٽ آهي ۽ نه عوام وٽ.
حمدون جا مريد عوام ۾ گلا، مذهبي قانون ۽ ملڪي رسم ۽ رواج جي ڪا به پرواهه نه ڪندا هئا. عوام سندن خلاف رهندو هو پر هو پاڻ ۾ ڪڏهن به اختلاف يا جهيڙو نه ڪندا هئا.
سندن خيال ۾ هي طريقو نفس کي مارڻ جو ڪامياب طريقو آهي.
3- تائيفوري مڪتبه فڪر: هن جو بنياد ابو تيفور وڌو. خراسان جي ‘بستام’ ڳوٺ جو رهاڪو هو. هن وجد ۽ بيخوديءَ جي حالت کي وڌيڪ اهمت ڏني آهي. سندس دليل هو ته شراب جي نشي ۾ ورتل ماڻهو بي خوف ۽ بهادر ٿئي ٿو، کيس پنهنجي پرائي جي خبر نه پوندي آهي. ساڳيءَ طرح الله تعاليٰ جي عشق جو متوالو انسان به دنيا کان بي نياز، الاهي عشق جي نشي ۽ بي خوديءَ ۾ غرق رهندو آهي. تائيفوري سالم عقل واري حالت کان بيخوديءَ کي افضل سمجهندو هو، ڇاڪاڻ ته بي خودي انساني خصائل کي ختم ڪيو ڇڏي ۽پاڻ مارڻ جي قريبي حالت آهي. نبي ﷺ تي به ان جو اثر ٿيندڙ هو ۽ انهيءَ حالت ۾ مٿس قرآن مجيد جي هيٺين سورة نازل ٿي:
”تو قتل نه ڪيو پر الله تعاليٰ کيس قتل ڪيو. تو پٿر نه هنيو پر الله تعاليٰ پٿر هنيو.“
اهڙيءَ حالت ۾ انسان الله تعاليٰ جي هٿيو بنجي پوي ٿو. سندس عمل الاهي عمل ٿيو پوي.
4- جنيديه مڪتبه فڪر: هن جو بنياد وهندڙ جنيد، سالم عقل جي حالت جي حق ۾ هو. سندس دليل هو ته بيخوديءَ جي حالت هڪ غير معمولي ڪيفيت آهي، جنهن ۾ عارضي طور تي انساني حواس معطل ٿي وڇن ٿا. بيخوديءَ جا مختلف درجا آهن، مثلاً، (1) مؤدت يعني قرب واري بي خودي (2) محبت يا پيار واري بيخودي.
سالم عقل جا به ٻه قسم آهن: (1) جهل يا اڻڄاڻائيءَ واري سالم عقلي ۽ (2) محبت واري سالم عقلي- پهرين غلط ۽ ٻي صحيح آهي.
جنيد سالم عقل جي فائدي ۾ هو. ڇاڪاڻ ته هيءَ معمولي روحاني حالت آهي ان ڪري دائمي آهي.
5- نوري مڪتبه فڪر: هن جو پايو وجهندڙ حسن احمد نوري هو. سندس اصول هو ايثار يا خود قرباني، جنهن جو مطلب آهي پاڻ کي وڌيڪ ٻئي انسان جي حق جو لحاظ رکڻ، جيئن قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته:
”هو هنن کي پاڻ تي ترجيح ڏين ٿا، جيتوڻيڪ هو پاڻ غربت جو شڪار هوندا آهن.“
نوريءَ جي خيال موجب تصوف جو عمل ۽ ڄاڻ، رواجي فقر جي درجي کان اعليٰ ۽ افضل آهي، ڇو ته فقر ۾ فقط دنياوي سببن کي ترڪ ڪري روحاني خوشيءَ کي حاصل ڪرڻو آهي.
6- سهلي مڪتبه فڪر: هن جو پايو وجهندڙ سهل بن عبدالله هو. هو ‘شستير’ ڳوٺ جو رهاڪو هو. هو مجاهدي ۽ رياضت جو قائل هو. حمدون خدمت ڪرڻ جو قائل هو. جنيد فڪر (مراقبي) وسيلي، غور خوض وسيلي نفس کي پاڪ ڪرڻ جي فائدي ۾ هو. سهلي نفس حيوانيءَ کي رياضتن وسيلي ڪمزور ڪري پاڪ ڪرڻ جي ڪوشش ڪن ٿا.
حجويري انساني روح ۽ صوفين جي ان بابت مختلف پهلوئن جي وضاحت تي به لکيو آهي. هو لکي ٿو ته، ڪي صوفي نفس يا روح کي حيواني قوت يا طاقت يا شهوات ڪري سمجهن ٿا. هي جسم سان لاڳو ۽ ڳنڍيل آهي. ڪي نفس کي انساني بديءَ ڏانهن طبيعت جي لاڙي کي نفس يا روح ڪري سمجهن ٿا. قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته:
”بيشڪ انسان جو نفس اماره کيس بديءَ جو حڪم ڏئي ٿو.“
نفس کي ضابطي ۾ رکڻ لاءِ توبهه ۽ مجاهدو ڪرڻ ضروري آهي. مجاهدي جي معنيٰ آهي پنهنجي نفساني ڪمزورين ۽ غلطين جو احساس هجڻ.
نفس کي حيواني يا ادنيٰ به چيو ويو آهي. ڪن صوفين جو خيال آهي ته اهو حيواني نفس هر مخلوق ۾ موجود آهي. انسان ۾ نفس اعليٰ به موجود آهي، جيڪو کيس ٻي مخلوق کان اتم رکي ٿو. رياضت معنيٰ ادنيٰ نفس جي خواهشن سان مقابلو ڪرڻ.
ڪي صوفي انساني جوهر کي الله تعاليٰ جو راز سمجهن ٿا. انسان ٽن شين جو مرڪب آهي: (1) روح جنهن ۾ عقل سمايل آهي، (2) نفس، جنهن ۾ خواهشون اڀرن ٿيون ۽ (3) جسم، جنهن ۾ حرارت، لهرون ۽ احساس پيدا ٿين ٿا.
سمورا صوفي هن ڳالهه تي متفق آهن ته نفس حيوانيءَ تي ضابطو رکي سگهجي ٿو پر سندس فطرت کي ختم ڪري نٿو سگهجي. نفس کي قبضي ۾ رکي منجهس صحيح فڪر پيدا ڪري سگهجي ٿو. بديءَ جي خواهش کي تصوف جي ٻوليءَ ۾ هوا چئبو آهي. بد خواهشون انسان جي نفس اماره يا ادنيٰ نفس مان پيدا ٿين ٿيون. هنن خواهشن کي اصطلاح يا مثالي طور تي شيطان يا ابليس سڏيو ويو آهي.
انسان ٻن نمونن ۾ حياتي گذاري سگهي ٿو:
(1) دنيا جي خواهش کي ترڪ ڪري نفس کي پاڪ ڪري درويشن واري زندگي بسر ڪرڻ ۽ (2) سماج سان گڏ رهندي خواهشن تي ضابطو رکڻ.
پويون طريقو پهرئين کان افضل آهي.
7- حڪيمي مڪتبه فڪر: هن جو بنياد محمد ترمذي رکيو آهي. سندس بنيادي نظريو آهي ته، مرشد يا گرو يا وليءَ جي رهبري ۽ روحاني تربيت کان سواءِ وصال ناممڪن آهي. ولايت جي معنيٰ آهي دوستي-ولي سالڪ جو دوست آهي. ولي معجزا يا ڪرامتون ڏيکاري سگهي ٿو، مثلاً: برسات لاءِ دعا گهرڻ ۽ برسات جو وسڻ يا دوا کانسواءِ دعا سان بيماريءَ جو علاج ڪرڻ. هو نفساني خواهشن کان پاڪ هوندو آهي. ڪيترن ولين جي عوام کي خبر به نه آهي. اعليٰ درجي جي ولين کي اخيار چئبو آهي جن جو تعداد دنيا ۾ 300 کان مٿي نه هوندو آهي. ابدال جو درجو اخيار کان مٿي هوندو آهي ۽ دنيا ۾ فقط 40 ابدال موجود هوندا آهن. ابرار ابدالن کان مٿاهون درجو رکن ٿا. دنيا ۾ فقط 7 ابرار هوندا آهن. اوتار يا نقوبا جو تعداد فقط 4 هوندو آهي. قطب يا غوث پنهنجي وقت ۾ فقط هڪڙو هوندو آهي.
جرجاني جو قول آهي ته، ولي پنهنجي حال ۾ مست رهندو آهي. هو سدائين فڪر ۾ رهندو آهي. هو ابن الوقت هوندو آهي. ابن الوقت معنيٰ اهو شخص جنهن کي نه ڪا لالچ هوندي آهي ۽ نه ڪنهن جو خوف هوندو آهي. هو سدائين موافقت يا اعتدال جي حالت ۾ رهندو آهي پر هو نبيءَ وانگر معصوم نه هوندو آهي. کيس الله تعاليٰ بدين ۽ گناهن کان بچائيندو رهندو آهي. هن قسم جا صوفي بزرگ ڪرامتون ڏيکاريندا آهن. ڪڏهن هو بي خودي ۽ ڪڏهن هوش جي حالت ۾ هوندا آهن.
8- خرازي مڪتبه فڪر: هن جو بنياد ابو سعيد خراز وڌو هو. سندس نظريو فنا ۽ بقا تي رکيل آهي. بقا ۾ هي شيون شامل آهن. (1) جن جي ابتدا ۽ انتها هجي. مثلاً مادو، (2) جن کي ابتدا هجي پر انتها نه هجي، باقي حياتي ٻي دنيا ۾ گذارين، (3) جنهن کي به انتها هجي ۽ نه ابتدا هجي. هي فقط الله تعاليٰ جي ذات باري آهي.
بقا ۽ فنا صوفين جا اصطلاح آهن. فنا معنيٰ جهل يا اونداهي. بقا معنيٰ علم-ڄاڻ.
حجويري فنا ۽ بقا جون ٻيون به ڪيتريون معنائون ڏنيون آهن. مثلاً: (1) انساني ارادو ۽ مشيت فاني آهن. الله تعاليٰ جي مشيت ۽ ارادو باقي آهن. (2) انسان روحاني ارتقا جي ڪهڙي به درجي ۾ هجي پر سندس فطرت ساڳي رهي ٿي.
هن ويڙهي ۾ اچڻ جو مثال لوهه آهي، جيڪو باهه ۾ تپي ڳاڙهو ٿي باهه وانگر ٿي پوي ٿو. هو باهه وانگر ساڙي ٿو پر حقيقت ۾ هو ڪارو ٿڌو لوهه آهي جيڪو باهه مان نڪرڻ بعد وري ساڳيءَ حالت ۾ ٿي وڃي ٿو.
9- خفيفي مڪتبه فڪر: هن جو بنياد محمد بن خفيف وڌو هو. هو شيراز جو رهاڪو هو. هن غفلت ۽ حضور جو اصول قائم ڪيو جنهن جو مطلب آهي هر شيءِ کان غافل رهندي خود پنهنجي وجود کان به غافل ٿي وڃڻ ۽ الله تعاليٰ جي حضور ۾ رهڻ. حافظ شيرازيءَ جو شعر آهي ته:
”انسان جو پنهنجي شخصيت تي توجهه ڏيڻ ئي سندس ۽ الله تعاليٰ جي وچ ۾ هڪ پردو ۽ حجاب آهي.“
10- سياري مڪتبه فڪر: هن جو بنياد ‘مرو’ شهر جو هڪ صوفي بزرگ سيارو وڌو هو. هن جو بنياد جمع ۽ تفريق تي آهي. جمع معنيٰ الله تعاليٰ جي رحمت ۽ احسان. تفرقه معنيٰ مجاهدي وسيلي پاڻ کي مارڻ سان نيڪيءَ کي حاصل ڪرڻ.
مزين جو چوڻ موجب جمع هڪ خصوصيت يعني مرتبي ۽ قرب جي حالت آهي ۽ تفرقو عبوديات يا خدمات جي حالت آهي،جنهن جي وسيلي قرب يا جمع جي حالت حاصل ٿئي ٿي.
وصال جا ٻه قسم آهن:
1- جمع سلامت، جيڪا بي خوديءَ جي حالت ۾ حاصل ٿئي ٿي.
2- جمع تکسير-يعني ڀڳل يا اڻپوريءَ حالت ۾ وصال. هن ۾ سالڪ منجهي پوي ٿو.
وصال نه مقام آهي ۽ نه حل آهي پر ڪنهن نقطي تي پورو ڌيان ڏيڻ سان حاصل ٿئي ٿو. نبي ﷺ وصال جي حالت ۾ هو، جيئن قرآن مجيد ۾ فرمايل آهي ته، ”سندس نگاه نه ڦري ۽ نه وري حد ٽپي ويئي.“
ابن عربي روح جي ابديت جي نظريي کي رد ڪري ٿو. هن روح ۽ مادي جي گڏيل ابديت جي درجي کان به انڪار ڪيو آهي.
پندرهين باب ۾ الله تعاليٰ جي معرفت جو بيان ڪيو ويو آهي. مذهبي عالمن جي خيال موجب معرفت معنيٰ آهي الله تعاليٰ جي ذات جو صحيح علم ۽ اسلامي قانون جي ڄاڻ-پر صوفي صحيح علم سان گڏ صحيح جذبي ۽ حالت کي به معرفت لاءِ ضروري سمجهن ٿا. ڪن عالمن جي چوڻ موجب علم استدلال وسيلي حاصل ٿئي ٿو. ڪي عالم وري چون ٿا ته، منطقي دليلن ۽ نتيجن وسيلي صحيح علم يا معرفت حاصل ٿئي ٿي. صوفي هنن ٻنهي دليلن کي صحيح نٿا سمجهن. سندن خيال موجب فقط اهي ٻه ڳالهيون معرفت لاءِ ڪافي نه آهن. الله تعاليٰ جو علم الله تعاليٰ جي طرف کان اچي ٿو. علي ابن ابي طالب جو قول آهي ته، ”آءُ الله تعاليٰ کي الله تعاليٰ جي وسيلي ڄاڻان ٿو.“
جيئن جسم جو مدار روح تي آهي جيڪو کيس زنده رکي ٿو. اهڙيءَ ريت الله تعاليٰ جو مدار روح تي آهي جيڪو کيس زنده رکي ٿو. اهڙيءَ ريت الله تعاليٰ جو نور انساني قلب کي روشني بخشي ٿو. الله تعاليٰ پاڻ بندي جي رهبري ڪري ٿو.
ٻئي فلسفياڻا استدلال ۽ منطق انساني عقل جا محتاج آهن ۽ کيس خدائي هدايت کان هٽائي ڇڏين ٿا. هي ٻئي شيون مادي شين لاءِ درست آهن پر الله تعاليٰ جي ذات حواسن کان بالا آهي. ان ڪري هن جي معرفت ۽ علم به حواسن واري استدلال ۽ منطق کان بالا آهي.
الاهي ذات جي معرفت پنهنجي حيرت، ڪوتاهين ۽ بي وسيءَ جي اقرار ڪرڻ سان حاصل ٿئي ٿي ۽ الله تعاليٰ جي عنايت ۽ احسان جي محتاج آهي.
ڪنهن شيءِ جو مثال پيش ڪري الله تعاليٰ جي وجود کي ثابت ڪرڻ کي تشبيهه چئبو آهي. ساڳيءَ طرح مثال جي وسيلي سندس وجود کان انڪار ڪرڻ کي تعليل چئبو آهي. تشبيهه ۽ تعليل غلط آهن. جيڪڏهن تشبيهه ۽ تعليل وسيلي الله تعاليٰ جي ثابتي ملڻ ممڪن هجي ها ته دنيا جا سمورا عالم هڪ ۽ ساڳئي نتيجي تي پهچن ٿا.
ڪي عالم چون ٿا ته، ادراڪ علم جو بنياد آهي. جيڪڏهن هي به سچ هجي ها ته دنيا جا سمورا عالم به هڪ ۽ ساڳئي نتيجي تي پهچن ها پر اهو به غلط آهي. ڪي الله تعاليٰ جي وجود کي مڃين ٿا ۽ ڪي ان جو انڪار ڪن ٿا. هر هڪ جي ڳالهه جدا جدا آهي. جنهن جو مطلب هي ٿيو ته ڪنهن به نه سمجهيو آهي.
سلوڪي چوي ٿو ته، الله تعاليٰ جي ذات باريءَ جي معرفت حاصل ڪرڻ لاءِ پهريائين ( شروعات ۾) علمي مباحثا، استدلال ۽ بعد ۾ نفس جي پاڪائي ۽ ادراڪ کي وسيلي طور ڪم آڻڻ گهرجي. يعني سندس معرفت حاصل ڪرڻ لاءِ سندس رهبري حاصل ڪرڻ هرحالت ۾ لازمي آهي.
شبليءَ جو قول آهي ته، لاڳيتو حيرت ۾ رهڻ سان معرفت حاصل ڪري سگهجي ٿي. حيرت جا ٻه قسم آهن: (1) سندس ذات لاءِ حيرت، (2) سندس صفتن لاءِ حيرت.
سندس ذات لاءِ حيرت مان ڪو به فائدو نه آهي،ڇاڪاڻ ته سندس ذات ۾ ڪنهن کي شڪ ڪرڻ نه گهرجي. (ڇاڪاڻ ته سندس ذات کي ڪو به سڃاڻي نه سگهندو.) پر سندس صفتن، جيڪي هن ڪائنات جي شين ۾ سمايل آهن، انساني تجسس ۽ تفڪر جو سبب بنجي سگهجن ٿيون.
توحيد جا ٻه قسم آهن:
(1) توحيد يا وحدت: جنهن جو سندس ذات کي علم آهي ۽ (2) مخلوق سندس وحدت کي ڪهڙيءَ ريت سمجهي، ان بابت سندس امر يعني انساني تخيل ۾ ايندڙ توحيد جو خيال.
مادي شين جي علم حاصل ڪرڻ جا پنج وسيلا آهن: (1) ٻڌڻ،
(2) ڏسڻ، (3) سنگهڻ، (4) ڳالهائڻ ۽ (5) ڇهڻ يا محسوس ڪرڻ.
هنن حواسن مان ڪي حواس جانورن لاءِ وڌيڪ ڪارآمد آهن، مثلاً : ڇهڻ ۽ سنگهڻ پر انسان لاءِ ٻڌڻ جو حواس سمورن حواسن کان وڌيڪ ڪارائتو آهي. ان ڪري هي علم حاصل ڪرڻ جو وڏي ۾ وڏو وسيلو آهي. هڪ ٻوڙو شخص قرآن مجيد جي تلاوت بڌي نٿو سگهي ۽ نه وري عالمن جي دليلن کي ٻڌي سگهي ٿو.
قرآن مجيد جي تلاوت بعد ان جي معنيٰ آهي، جيڪو ان جي تلاوت نه ٻڌندو، ان لاءِ معنيٰ جو سوال ئي پيدا نه ٿو ٿئي. يعني تلاوت ۽ معنيٰ ٻنهي لاءِ ٻڌڻ ضروري آهي.
ٻڌڻ کانپوءِ ڏسڻ جو حواس آهي. روايت آهي ته جنت جي هر وڻ مان موسيقيءَ جو آواز نڪري ٿو. موسيقي ۽ راڳ جو خود حيوانن تي به اثر ٿئي ٿو. خراسان ۾ هرڻ کي ڪنجهي جي وڄت تي ڦاسائيندا آهن. هو ڪنجهي جو ساز ٻڌي خاموش بيهي رهندو آهي. هندستان ۾ مرليءَ تي نانگ ڦاسائيندا آهن.
ٻار معصوم آهن. ان ڪري مٿن ساز جو وڏو اثر ٿئي ٿو. ٻار کي جيترو ساز ۽ موسيقيءَ لاءِ وڌيڪ شوق هوندو، اوترو هو وڌيڪ تندرست رهندو. ان ڪري موسيقيءَ جي فائدي ۾ ۽ برخلاف حديثون موجود آهن. چيو وڃي ٿو ته، هڪ دفعي نبي ﷺ پنهنجي زوجه عائشه رضه سان گڏ هڪ ٻانهيءَ جو راڳ ٻڌي رهيا هئا، ته ايتري ۾ عمر ابن الخطاب گهر ۾ داخل ٿيو. عمر کي ڏسي ٻانهي ڀڄي ويئي. نبي ﷺ مشڪي ڏنو. عمر ابن الخطاب عرض ڪيو ته، ٻانهيءَ کي وري گهرائي راڳ ڳارايو وڃي ته هو به سندس مجلس ۾ شريڪ ٿي سگهي.
صوفين قرآن مجيد جي مٺي آواز سان تلاوت ڪرڻ مان راڳ جي جائز هجڻ جو دليل ورتو آهي. سندن خيال ۾ مٺي آواز سان تلاوت ڪرڻ ۽ راڳ انسان ۾ بيخودي ۽ وجد پيدا ڪن ٿا، ان ڪري راڳ جائز آهي.
ذوالنون جو چوڻ آهي ته، راڳ دل ۾ تحرڪ پيدا ڪري ٿو. ان ڪري دل الله تعاليٰ کي ڳولي ٿي. راڳ ان ڪري الاهي معرفت جو هڪ وسيلو بنجي پوي ٿو.
جن ماڻهن جي روحانيت ستل ۽ خاموش آهي، انهن لاءِ راڳ شهوات کي پيدا ڪن ٿا. راڳ ڪميڻن ۽ بازاري ماڻهن تي برو اثر پيدا ڪري ٿو. ان ڪري راڳ فقط عالمن ۽ باخبر انسانن لاءِ جائز آهي.
حجويري راڳ جي جائز هجڻ لاءِ صوفين ۽ عالمن جا رايا پيش ڪري ٿو.
ارڙهون باب توبهه تي آهي. (1) توبهه جيڪا بديءَ کان نيڪيءَ ڏانهن رهبري ڪري، (2) توبهه جيڪا نيڪيءَ کان وڌيڪ نيڪيءَ ڏانهن رهبري ڪري ۽ (3) توبهه جيڪا بندي کي الله تعاليٰ سان ملائي ٿي.
اوڻهين باب ۾ عبادت جو مقصد ۽ مفهوم سمجهايو ويو آهي، جنهن جو پهريون ڏاڪو آهي قلب کي شهوات کان پاڪ ڪرڻ. ان ڪري نماز کان اڳ ۾ بدن، لباس ۽ مسجد کي پاڪ رکڻو آهي. انسان کي جسماني طور تي عبادت ڪرڻ گهرجي ۽ پاڻ کي الله تعاليٰ جي حضور ۾ حاضر سمجهڻ گهرجي. جنهن ۾ کيس الله تعاليٰ جو خوف ۽ رعب محسوس ٿيڻ گهرجي. انسان کي نماڻائيءَ سان عبادت ڪرڻ گهرجي. عبادت سان ٻه وصفون لاڳو آهن: حضوري ۽ غير حضوري- حضوريءَ مان مراد الله تعاليٰ جي وجود جو قرب آهي ۽ غير حضوري معنيٰ پنهنجي وجود کي الله تعاليٰ جي حضور ۾ غير حضور سمجهڻ.
عبادت محبت جو نتيجو هجڻ گهرجي. مقصود کي حاصل ڪرڻ جي تڙپ کي حجويري محبت سڏي ٿو. صوفين جي دلين ۾ حق جي معرفت ۽ مشاهدي لاءِ تڙپ هوندي آهي. صوفي سندس ذڪر ڪرڻ ۾ محبت کي محسوس ڪن ٿا. مادي شين کي محبت شهوات ۾ شامل آهي پر جڏهن اها محبت غير مادي شيءِ لاءِ آهي ته اهو ديدار يا مشاهدو آهي. ان ۾ وجد ۽ بي خوديءَ جي حالت پيدا ٿئي ٿي.
زڪوات جي باب ۾ سخاوت ۽ دريا دليءَ جو بيان ڪيو ويو آهي. دريا دلي سخاوت کان افضل آهي. حج جي باب ۾ اڪيلائي ۽ جماعت ۾ رهي عبادت ڪرڻ ۽ مشاهدي جو بيان ڪيو ويو آهي. شبليءَ جو قول آهي ته، ”آءُ الله تعاليٰ کان سواءِ ٻي ڪنهن به شيءِ کي نٿو ڏسان.“
محبت، جلوت ۽ خلوت ۾ حجويري سراج جو مسلڪ اختيار ڪري ٿو، مثال طور: عورت سان خلوت ۽ مصاحبت جي معنيٰ شادي آهي. هن لاءِ حجويري حديث پيش ڪري ٿو ته، نبي ﷺ فرمايو آهي ته، عورت ۾ چار وصفون ڳوليو: (1) حسن، (2) بڻ يا خاندان، (3) دولت ۽ (4) دين (اخلاق). سمورين ڳالهين ۾ اخلاق افضل آهي.
تجرد ۾ گهڻيون ڪمزوريون ۽ نقص آهن، جيئن شهوات ڏانهن دلي لاڙو ۽ نبي ﷺ جي نست جي انحرافي ڪرڻ.
ازدواج جون وري جدا اوڻايون آهن، مثلاً: غير الله ڏانهن توجهه، جنسي تعلقات جي ڪري دل ۽ جسم تي غير صحت بخش اثر پوڻ. ازدواجي حياتي انهن ماڻهن لاءِ بهتر آهي، جيڪي سماجي زندگيءَ ۾ ڀرپور حصو وٺندا هجن. اڪيلي انسان لاءِ تجرد بهتر آهي.
حق جا ڳولائو يا سالڪ مقصد کي درجي بدرجي حاصل ڪن ٿا. هنن درجن کي مقام ۽ حل سڏجي ٿو. هر وڏو نبي هڪ خاص مقام لاءِ آهي، مثلاً: آدم عه توبهه لاءِ، نوح عه ترڪ دنيا لاءِ، موسيٰ عه اميد لاءِ حضرت محمد ﷺ ذڪر يا حمد لاءِ مشهور آهن. سمورن مقامن ۽ احوال ۾ اعليٰ ترين مقام آهي تسڪين، سڪون يا شانتي.
هن باب ۾ حجويري صوفياڻن اصطلاحن جي معنيٰ ڏني آهي:
1- محوَ: پاڻ وڃائڻ يا پنهنجي وجود کان بي خبري.
2- سهوَ: روحاني ارتقا کان باخبر ٿيڻ.
3- لحق: حاصلات.
4- سُڪر: الاهي عشق ۾ مدهوشي.
5- محق: خاتمو (باطني ڪمزورين جو)
6- فنا: خاتمو (نفس اماره جو)
7- بقا: قيام (نيڪيءَ جو)
8- وجود: شيءِ.
9- عدم: لاشيءِ (غير موجود).
10- قبضو: سوڙهو ٿيڻ.
11- بسط: ويڪرو ٿيڻ.
12- صحاب: پردو، (جيڪا شيءِ حواسن سان محسوس نٿي سگهي).
13- ڪشف: ظاهر ٿيڻ.
14- اُنس: گهرائپ.
15- هيبت: خوف.
16- قهر: الاهي ڪاوڙ.
17- لطف: الاهي مهر.
18- ڪرامت: الاهي مرباني.
19- نفي: انساني وجود کان انڪار.
20- اثبات: وجود جو اقرار.
21- استغراق: خيال ۾ ٻڏل رهڻ.
22- ڪليات: ڪائناتي.
23- لوامع: روحاني تجلي.
24- محدث: مخلوق ، غير ابدي.
25- قديم: غير مخلوق، اصل کان وجود.
26- ازل: جنهن جي شروعات نه هجي.
27- ابد: جنهن جي پڇاڙي نه هجي.
28- جوهر: مادو.
29- عرض: حادثو.
30- اختيار: اها شيءِ ڳولي لهڻ، جيڪا الله تعاليٰ مقرر ڪئي هجي.
31- بلا: الاهي دنياوي حادثو، تڪليف، مصيبت.
32- تجلي: الاهي ظهور-دل کي روشن ڪرڻ.
33- شراب: پيئڻ جي شيءِ، نيڪ عملن جي خوشيءَ ۾ سرشار رهڻ.
34- ذوق: محبت جو درجو.