متڪلمين جون مختلف فڪري ڌارائون ۽ شاخون:
متڪلمين جي مکيا ٻن شاخن معتزلن ۽ اشعرين کانسواءِ معتزلن جي هڪ پراڻي شاخ ‘قدريه’ به جيئري رهندي آئي. هنن جو عقيدو هو ته انسان کي پنهنجي اعمال پيدا ڪرڻ تي قبضو ۽ قدرت حاصل آهي. ساڳيءَ طرح اشعرين جي هڪ ٻي شاخ ‘جبريه’ به هلندي آئي. هن فرقي جو اعتقاد هو ته انسان کي ڪنهن به ارادي جي آزادي مليل نه آهي. هنن مکيا فرقن کان سواءِ ٻيا به ڪيترائي ننڍا فرقا هئا، جهڙيءَ ريت:
1- دهريه: هنن جو عقيدو هو ته مادي ۾ هڪ قديم عنصر آهي ۽ سندن خيال موجب هن ڪائنات کي ڪا به مبدا (شروعات) ۽ ڪا به پڇاڙي نه آهي، هي فرقو قيامت ۽ عملن جي سزا ۽ جزا ۾ ڪو به اعتقاد نه رکندو هو. هن خيال جي ماڻهن لاءِ قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته:
”اهي چون ٿا ته هن موجود حياتيءَ کان سواءِ ڪا به حياتي نه آهي، اسين مرون ٿا ته جيئون ٿا ۽ وقت کان سواءِ ٻي ڪا به شيءِ اسان کي فنا نٿي ڪري.“
صحابه ڪرام ۾ قريشن جي سردار ابو سفيان بن حرب جي نالي به چيو ويندو هو ته هو مسلمان ٿيڻ کان اڳ ۾ دهريه هو. عرب ۾ هي خيال شام ۽ ايران جي زردشتين وٽان آيل ٿو ڏسجي. امام غزالي ‘المنصقض من العضلال’ نالي پنهنجي هڪ ڪتاب ۾ لکي ٿو ته، دهرين جا ڪيترائي فرقا آهن:
1- اهي جيڪي الله تعاليٰ جي وجود جا منڪر آهن، يعني سندن خيال موجب ڪائنات جو ڪو به خالق نه آهي، هو ڪائنات کي ازلي ۽ ابدي سمجهندا هئا.
2- اهي جيڪي ڪائنات جي خالق جي وجود کي مڃيندا هئا،پر حياتي ۽ روح کي عنصر جو اهڙو مجموعو ڪري سمجهندا هئا، جيڪو موت کان پوءِ ختم ٿي وڃي ٿو.
3- اهي جيڪي يوناني فيلسوفن جي خيال جا پوئلڳ هئا.
ابن عزم جي چوڻ موجب ناستڪ يا دهريي جو اعتقاد آهي ته هيءَ ڪائنات ابدي آهي،سندن اعتقاد موجب هن ڪائنات جو ڪو پيدا ڪندڙ يا خالق نه آهي. قرآن مجيد ۾ به فرمايو ويو آهي ته،
”هو چون ٿا ته هن دنيا جي حياتيءَ کان سواءِ ٻي ڪا به شيءِ نه آهي. اسين جيئرا آهيون ۽ مري وينداسين. اسان کي وقت کان سواءِ ٻي ڪا به شيءِ فنا نٿي ڪري.“
ڪي ناستڪ وري ڪائنات جي خالق کي مڃين ٿا. شر، زمان-مڪان ۽ روح کي به الله تعاليٰ جي ذات وانگر ازلي ۽ ابدي سمجهن ٿا. سندس مقصدن ۽ رنڊڪ وجهندڙ شين کي هو بديءَ ۾ شمار ڪندا هئا ۽ جيڪي شيون سندن خيال ۽ مقصد کي پورو ڪن ٿيون، انهن کي خبر يا نيڪي سمجهندا.
4- ڪرامتيه: هي فرقو هڪ ايراني عالم عبدالله ابن ميمون جو پوئلڳ هو. هي شخص 10 صدي عيسويءَ مطابق 3 صدي هجريءَ ۾ ايران جي خزستان علائقي ۾ پيدا ٿيو. هو پنهنجي همعصر مابعد الطبيعات جي عالمن سان هم خيال هو. يعني ته الله تعاليٰ جي ذات انساني عقل کان بالاتر آهي. مثلاً، (1) عقل ڪل جو وجود، (2) بنيادي مادو، (3) نفس ڪل، (4) مڪان ۽ ، (5) زمان.
هيءَ ڪائنات بنيادي مادي، مڪان ۽ زمان جو مجموعو آهي. انساني حياتيءَ جو مقصد آهي عقل ڪل ۾ داخل ٿي وڃڻ، جيڪو الله تعاليٰ هي هدايت کان سواءِ ممڪن نه آهي. انبياءِ ڪرام نفس ڪل جو اوتار/عڪس يا پرتوو آهن، جن مان پهريون آهي آدم عه ۽ آخرين نبي آهي حضرت محمد ﷺ . هر نبيءَ کي ولي الله مليل هوندا آهن. حضرت محمدﷺ جا ولي علي ابن ابي طالب ۽ سندس اولاد مان ڇهه امام هئا، ستون امام اسماعيل بن جعفر هو جنهن جو خليفو عبدالله بن ميمون هو. اوتارن ۾ ڪو به فرق نه آهي سواءِ هن ڳالهه جي ته اهي جدا جدا وقتن تي ۽ جدا جدا نالن سان ظاهر ٿين ٿا. هيءَ ڪائنات نظارن جو مجموعو آهي، جيڪي گردش ۽ مختلف نمونن ۾ ظاهر ٿين ٿا.
وجود جو ظهور هيٺين نمونن ۾ ٿئي ٿو:
1- نور قاهر: هن مان عقل ڪل پيدا ٿئي ٿو، سندس ڪيترن ظهورن مان انبياءِ ڪرام، امام ۽ اولياءِ الله پيدا ٿين ٿا.
2- نور ظلامي، اونداهي يا ظلمات: هي مادي يا خاڪي شين جو ظهور آهي، سندن صورت مفعولي يا غير فاعلي آهي. هن جو دنيا ۾ مختلف صورتن ۾ ظهور ٿئي ٿو، جيئن ستارا، گره وغيره جيڪي آخرڪار فنا ٿي ويندا.
انبياءِ ڪرام، اولياءَ الله ۽ امام الاهي نور جا ترورا آهن.
پنج عناصر ظالم شمار ڪيا وڃن ٿا:
1- آسمان: جنهن ۾ رات ڏينهن، موت ۽ حياتيءَ جا نظارا جاري رهن ٿا.
2- قدرت: هي خواهشتون پيدا ڪري ٿي، جن جي ڪري انسان تي مصيبتون ۽ سوار اچن ٿا.
3- قانون: جيڪو انساني عملن تي بندش وجهي ٿو.
4- رياست يا حڪومت: جيڪا انسان جي عملن تي چوڪسي رکي ٿي ۽ کيس قانون تي هلڻ لاءِ مجبور ڪري ٿي.
5- ضرورت: جنهن کي پوري ڪرڻ لاءِ انسان مجبور ٿي پورهيو ۽ محنت ڪري ٿو.
اهي سمورا اصول درجي بدرجي سالڪن ۽ طالبن کي سيکارا ويندا هئا.
3- اسماعيليه: هي اهل تشعيت جو فرقو آهي. هي پهرين ڇهن امامن کي برحق سمجهن ٿا. هنن جي عقيدي موجب علي، حسن، حسين ۽ علي (زين العابدين) برحق امام آهن. هن کانپوءِ هو عمر، سندس پٽ جعفر ۽ سندس وڏي پٽ اسماعيل کي به جيڪو پيءُ جي حياتيءَ ۾ فوت ٿي ويو ۽ سندس پٽ موسيٰ کي امام جو درجو ڏين ٿا پر اسماعيلي اسماعيل کي امام جعفر جو وارث سمجهن ٿا ۽ کانئس پوءِ سندس پٽ محمد کي ۽ نه سندس ڀاءُ موسيٰ کي. هن فرقي کي اسماعيلي يا ستين امام جا پوئلڳ چوندا آهن. هنن کي حشيشين به چوندا آهن يعني ڀنگ پيئندڙ.
4- نصيري: هندوستان جا بوهرا ۽ خوجا (آغا خان جا پوئلڳ) هي سمورا فرقا حشيشين جون شاخون آهن. حشيشين کي باطني به سڏين ٿا. هي جماعتون، شام، ايران، افغانستان، عمان ۽ هندوستان ۾ موجود آهن.
اسماعيلين جي عقيدي موجب الله تعاليٰ کي ڪي به صفتون نه آهن، هو فقط ذات ئي ذات آهي. هو انساني عقل کان بالاتر آهي، هي ڪائنات سندس پاڇولي يا پرتوي جو نتيجو آهي. مثلاً عقل ڪل، بنيادي مادو جنهن مان هي ڪائنات پيدا ٿي آهي،زمان ۽ مڪان به بنيادي عناصر آهن.انساني نجات عقل ڪل ۾ سمائجي وڃڻ ۾ آهي جيڪا سندس دنياوي اوتارن وسيلي حاصل ٿي سگهي ٿي جن کي فني طور تي ناطق سڏيو وڃي ٿو. ناطق جو ظهور ڪلام وسيلي ٿئي ٿو ۽ نفس ڪل اساس يا سامت (خاموش) سڏيو وڃي ٿو. ناطق جو ظهور ڪلام وسيلي ٿئي ٿو ۽ سامت سندس باطني مطلب آهي.انبياءِ اڪرام مان آدم، ابراهيم، موسيٰ، عسيٰ عه ۽ حضرت محمد ﷺ ناطق آهن ۽ حضرت شيش، سام، اسماعيل، هارون، پٽير ۽ علي ابن ابي طالب سامت اوتار آهن. کانئن هيٺين درجي کي حجت (ثابتي) ۽ ان بعد داعي جو درجو ٿئي ٿو.
سالڪ ڪي هيٺين درجن ۾ تعليم ڏني وڃي ٿي:
1- تانسي، جنهن۾ مذهب جا روشن پهلو اشارن ۾ سمجهايا وڃن ٿا، جيئن کيس احساس پيدا ٿئي ته هي طريقو سندس اڳين خيالن کان اتم ۽ اعليٰ آهي.
2- تفرس، هن موجب سالڪ کي حقيقت کي ڳولي لهڻ ۾ مدد ڪئي وڃي ٿي.
3- تشڪيڪ، هن موجب اڳين نطرين ۾ شڪ پيدا ڪرايو وڃي ٿو.
4- ربط، يعني ڪنهن اوچي درجي جي نظريي سان لاڳاپو رکڻ.
5- تعلق.
6- تدليس، يعني اسماعيلي تعليم کي مثالن وسيلي سمجهائڻ.
7- تاسيس، يعني اسماعيلي تعليمات جو بنياد قائم ڪرڻ.
8- مؤثق بالايمان، اسماعيلي عقيدي ۾ اعتبار ڪرڻ لاءِ قسم کڻڻ. هنن سمورن درجن جي ختم ڪرڻ بعد سالڪ کي هن برادري ۾ شامل ڪيوويندو آهي.
9- خلع ياسخ، يعني پراڻن عقيدن جي بندش کي ڀڃي ٻاهر نڪرڻ.
4- نصيري: هي ايراني شيعن جي هڪ شاخ آهي، هيءَ جماعت هينئر فقط ڪجهه هزار رهجي ويئي آهي. هي فرقو اصطلاحي زبان ۾ ڳالهائيندو آهي. هنن ۾ پراڻي تهذيب جو اثر، خيال ۽ رواج موجود آهن. ڪي نصيري شام ۾ به رهن ٿا. هن زمان کي جُڳن ۾ ورهايو آهي. هر جڳ ۾ ذات الاهي پاڻ کي جدا جدا روين ۾ ظهور ڪري ٿي. سندس هي طريقو ۽ اعتقاد هندن جي يو گي فلسفي سان مشابهت رکي ٿو.
سندن عقيدو: الله تعاليٰ جي ذات پنهنجي وجود ۽ جوهر ۾ هڪ آهي، پرهوءَ پاڻ کي جدا جدا روپن ۽ صورتن ۾ ظاهر ڪري ٿي. هن جي ظهور جو مثال هندو اوتارن وانگر آهي، يا عيسائين جو لفظ (Word of God) آهي، جنهن مان مراد آهي قلب.
هو نه ڄائو آهي،لافاني آهي ۽ پنهنجي جوهر ۽ وجود ۾ ازلي ۽ ابدي آهي. هو اهو نور آهي، جيڪو ستارن کي روشني بخشي ٿو ۽ جسمن کي منور ڪري ٿو. سندس ذات حضرت محمد ﷺ ۽ مسلمان فارسيءَ جي وجود ۾ حلول ڪيو آهي.
سلمان فارسي هڪ صحابه رسول هو، کيس صحابه ڪبار ۾ شامل ڪيو وڃي ٿو. هو پنهنجي بزرگي ۽ نيڪيءَ لاءِ مشهور آهي. هي شخصيتون نصيرين جي تثليث آهن: هو علي ابن ابي طالب کي آسمان، حضرت محمد ﷺ کي سج جي سما سمجهن ٿا. ڪن نصيرين جو اعتقاد آهي ته علي ابن طالب چنڊ ۾ رهي ٿو.
جيڪي سالڪ روحانيت جا ست ئي درجا پورا ڪن ٿا، اهي آخرڪار انهيءَ مقام تي پهچن ٿا جنهن جو بادشاهه علي ابن ابي طالب آهي. گنهگار انسان وري عيسائين يا مسلمانن جي صورت ۾ پيدا ٿيندا، جيستائين هو نيڪ عمل ڪري پاڻ کي پاڪ ڪري نصيري ٿي سگهن.
سندس خيال آهي ته جيڪي انسان عليءَ جي پرستش نٿا ڪن، انهن کي جانورن جي صورت ۾ پيدا ڪيو ويندو. سندن مکيه ڏڻ ايرانين جي نوروز واري جشن جو ڏينهن آهي جيڪو هر سال سرءُ جي مند ۾ ايندو آهي، جنهن کي هو مهرگان چوندا آهن. مهرگان جي معنيٰ آهي مٿرا ديويءَ جو جشن.
حيولا (بنيادي مادو) چئن قسمن جو آهي:
1- حيولا صنعت يا شخصيت
2- حيولا طبيعه-جنس نوع (بنياد ۽ شاخون) Genus and speers
3- حيولا ڪلي: ماديت
4- حيولا اول: بنيادي مادو.
نصيري به فيلسوفن وانگر نفس يا روح کي ٽن درجن ۾ ورهائين ٿا:
1- نفس نباتي.
2- نفس حيواني.
3- نفس انساني.
هنن مان نفس انساني ازلي ۽ ابدي، جنهن کي ورهائي نٿو سگهجي ۽ جنهن جا ڪيترائي قسم آهن، جيئن: 1- نفس خيالي يعني تصوراتي نفس يا حافظو، 2- عقل انساني يا قوت استدلالي
سندن خيال موجب نيڪي ۽ بديءَ جو تصور هڪ خيالي ۽ اضافي تصور آهي. نصيرين جي خيال موجب قدر جو فلسفو غلط ۽ بي معنيٰ آهي.
هو هر مصيبت، بيماري ۽ تڪليف کي انساني ڪوتاهي، غلطي، بيوقوفي يا ڪنهن حادثي جو نتيجو سمجهن ٿا.
هو بهشت ۽ دوزخ کي هڪ خيالي، تصوراتي ۽ مثالي طور تي سمجهن ٿا.
نصيرين جي پايي وجهندڙ عبدالله هيٺين ڳالهين تي زور ڏنو آهي:
1- هڪ وقت تي هڪ زال سان شادي ڪرڻ.
2- عورت کي برقعو نه پارائڻ.
3- سمورن رنگن ۾ سفيد رنگ کي ترجيح ڏيڻ.
4- قرآن مجيد جي لفظن ۽ عبادت جي باطني معنيٰ ڳولڻ.
5- شراب نوشي حرام آهي.
6- اسلامي رڪنن صوم-صلوات، حج، زڪوات ۽ جهاد تي عمل ڪرڻ ۾ بي پرواهي يا نرمي ڪرڻ جائز آهي.