فيلسوفن سان مقابلا:
الغزالي نه رڳو علم جو پر هو حق جو به ڳولائو هو. سندس علمي سوانح سندس زبان ٻڌو، فرمائين ٿا ته ”مون حق جي ڳولا لاءِ جدا جدا طريقا اختيار ڪيا. مون دينيات ۽ علم الڪلام سان شروعات ڪئي، پر منهنجي دل کي ڪو سڪون نه مليو، مون اسماعيلي ۽ باطني فرقن جي پيروي به ڪئي جنهن موجب هڪ باعمل مرشد کان سواءِ حق کي ڳولي لهڻ محال آهي. ان مان به مون کي ڪا روشنائي نصيب نه ٿي. ان ڪري مون آخرڪار فلسفي ڏانهن توجهه ڪيو.“ آخرڪار هو ٿوري عرصي اندر نظاميه ڪاليج تان استعيفيٰ ڏيئي نيشاپور جي ڀرسان هڪ ڳوٺ ۾ خانقاه ٺهرائي وڃي رهيو، جتي ذڪر فڪر ۾ وقت گذاري وقت ٿي ويو. هن فيلسوفن سان هيٺين نقطن تي اختلاف ڪيو آهي:
1- هن ڪائنات جي ڪا به ابتدا نه آهي، يعني هڪ ازلي حقيقت آهي.
2- هي ڪائنات ڪڏهن به ختم نه ٿيندي، يعني ابدي آهي.
3- فيلسوفن جو هن ڪائنات جي پيدا ڪندڙ ۽ خلقيندڙ کي نه مڃڻ.
4- فيلسوف الله تعاليٰ جي وجود جو ڪو به واضح دليل نه پيش ڪري سگهيا آهن.
5- فيلسوفن وٽ الله تعاليٰ جي وحدانيت کي ثابت ڪرڻ لاءِ ڪو به عقلي دليل موجود نه آهي.
6- فيلسوفن کي الله تعاليٰ جي صفتن جي حقيقت ۾ ڪو به اعتبار نه آهي.
7- فيلسوف هيءَ ڳالهه به پوريءَ ريت ثابت نه ڪري سگهيا آهن، ته الله تعاليٰ جي ذات جسم کان پاڪ آهي.
8- فيلسوف هن ڳالهه کان به انڪار نٿا ڪري سگهن ته کين سندن عقيدن موجب ڇو نه ناستڪ سڏيو وڃي.
9- فيلسوف هيءَ ڳالهه جي ثابت ڪرڻ ۾ به ڪامياب نه ٿيا آهن ته الله تعاليٰ کي پنهنجي وجود جو علم ۽ خبر آهي.
10- فيلسوفن جي هيءَ ڳالهه به سراسر غلط آهي ته الله تعاليٰ کي پنهنجي تخليق جو تفصيلي علم حاصل نه آهي.
11- فيلسوفن جي هيءَ ڳالهه به غلط آهي ته آسمان پنهنجي ارادي ۽ منشا سان گردش ڪري ٿو.
12- فيلسوفن جي آسماني عنصرن بابت گردش ڪرڻ واري سمجهاڻي غلط آهي.
13- فيلسوفن وٽ معجزن ۾ اعتبار نه ڪرڻ لاءِ ڪو به واضح دليل نه آهي.
14- فيلسوف هن ڳالهه کي به ثابت نه ڪري سگهيا آهن ته روح به هڪ جوهر آهي جيڪو نه جسم آهي ۽ نه حادثو آهي.
15- فيلسوف روح جي ابدي ۽ لازوال هجڻ لاءِ ڪو خاص ثبوت پيش نه ڪري سگهيا آهن.
16- فيلسوفن جو هي چوڻ ته قيامت جي ڏينهن مئل انسان جيئرا ٿي نٿا سگهن، بلڪل غلط آهي، وٽن ان بابت ڪو به ثبوت موجود نه آهي.
هن جي چوڻ هو ته هيءَ ڪائنات الله تعاليٰ جي هٿن ۾ هڪ هٿيو آهي، جيڪو سندس امر موجب هلي رهيو آهي. سندس خيال هو ته فيلسوفن پنهنجي اخلاقيات جا اصول صوفين کان ورتا آهن. غزاليءَ جو فيلسوفن سان گهڻين ڳالهين تي اختلاف هوندو هو، جنهن جو نتيجو هي نڪتو ته هن آخرڪار اچي تصوف ۾ پناه ورتي، جيڪو سندس چوڻ موجب سندس دل کي سڪون بخشي ٿو.
هن ۽ ٻين مسلمان متڪلمين جي وچ ۾ هڪڙي ڳالهه مشترڪه آهي ته هنن پنهنجي فڪر جو بنياد هن ڳالهه تي رکيو هو ته الله تعاليٰ جي منشا ۽ ارادو بالاترين آهي، جنهن انسان کي مادي ۽ روح جو مرڪب بنائي ڇڏيو آهي. جنهن کي الله تعاليٰ پاڻ ڦوڪي منجهس ساهه وجهي ڇڏيو آهي. قرآن مجيد فرمائي ٿو ته:
”هن آدم کي مٽيءَ مان پيدا ڪيو.“