دوانيءَ جو سياسي نظام:
دوانيءَ پنهنجي ڪتاب جي ٽئين حصي ۾ سياست ۽ حڪومت جو ذڪر ڪيو آهي. سندس خيال مطابق بادشاهت هڪ مثالي رياست آهي. بادشاهه زمين تي الله تعاليٰ جو پاڇولو آهي، جنهن جي ڇانو ۾ رعيت پناهه وٺي ٿي. بادشاهن ۾ به ڪي نيڪ ۽ صالح ٿين ٿا. جنهن جو مثال نبيﷺ جي حڪومت آهي جنهن ۾ سياست جا چارئي مثال عمل ۾ آيا هئا. کائنس پوءِ ٻئي درجي جي مثالي حڪومت خلفاءِ راشدين جي آهي. ٽئين درجي ۾ اها رياست ۽ حڪومت آهي، جنهن ۾ بادشاهه نبيﷺ جي سنت مطابق حڪومت هلائي ۽ چوٿون درجو اهو آهي جنهن۾ ڪو نيڪ ۽ صالح بادشاهه موجود نه هجي پر ملڪ جا چند ڏاها ۽ نيڪ سيرت انسان پاڻ ۾ گڏجي صلاح مشوري سان حڪومت هلائين.
ظالم حڪومت ان کي چئجي، جنهن ۾ ان جا ڪارندا پنهنجي عياشي ۽ عيش آرام لاءِ عوام تي ظلم ڪن. سندن زمينن ۽روزگار تي ناجائز قبضو ڪن. مثالي حڪومت رعيت ۾ اتحاد ۽ دشمنن ۾ تفريق پيدا ڪرڻ سان هلي ٿي. اهڙو ربط ۽ انتظام پيدا ڪرڻ لاءِ مختلف طرجن جي ماڻهن ۾ اعتدال پيدا ڪرڻ گهرجي. شهرين جا هيٺيان قسم يا طبقا آهن.
1- سياڻا ۽ عالم شخص، جيئن ڀارت ۾ برهمڻ
2- سپاهي: جيئن ڀارت جا کتري
3- هنر مند: جيئن ڀارت ۾ وئش
4- هاريءَ آبادگار ۽ نيچ ڪم ڪندڙ: جيئن ڀارت ۾ شودر
ٽئين ۽ چوٿين قسم يا طبقي جا ماڻهو مٿين ٻن طبقن جي ماڻهن لاءِ ملڪي دوست پيدا ڪن ٿا.
انهن سمورن طبقن جي ماڻهن جي وچ ۾ هڪ ٻئي لاءِ احترام جو هجڻ لازمي آهي. هر طبقي جي ماڻهن جا فرضن سان گڏ حق به مقرر ڪرڻ گهرجن ۽ انهن جي حفاظت جو بندوبست به ڪرڻ گهرجي.
بادشاهه جو فرض آهي: 1- ملڪ جي خزاني کي ڀرپور رکڻ، 2- رعيت جي جان مال ۽ آبرو جي حفاظت ڪرڻ، 3- انهيءَ ڳالهه کي ڌيان ۾ رکڻ ته رعيت تي ڍلن جو بار سندن وس ۽ طاقت کان ٻاهر نه هجي.
بادشاهه ۽ رعيت جي فرضن ۽ حقن بابت دوانيءَ جو چوڻ آهي ته محبت جا ڪيترائي قسم آهن، مثلاً نيڪيءَ سان محبت، الله تعاليٰ جي علم سان حاصل ٿئي ٿي. انسان جيترو علم رکندو هوندو، اوترو ئي ساڻس وڌيڪ محبت ڪندو.
1- والدين سان محبت: جيڪا نبيﷺ جي حديث مطابق هي آهي، فرمايو اٿن ته، ”توهان جا ٽن قسمن جا پيءُ آهن، 1- جنهن توهان کي ڄڻيو آهي، 2- جنهن توهان کي پڙهايو، 3- جنهن توهان کي پنهنجي ڌيءَ پرڻائي ڏني. انهن ٽنهي سان محبت ڪرڻ ۽ سندن احترام ڪرڻ توهان تي فرض آهي.
2- استاد سان محبت ڪرڻ لاءِ نبيﷺ هيئن بيان ڪيو آهي ته ”جيڪو علم وارن سان پيار ٿو ڪري، سو مون سان پيار ٿو ڪري.“
3- رعيت جي بادشاهه سان ۽ بادشاهه جي رعيت سان محبت.
4- دوستن سان محبت.
هنن محبتن کان سواءِ ٻيون به محبتون آهن جيڪي گڏجي رهڻ، گڏجي ڪم ڪرڻ ۽ گڏيل مقصد لاءِ گڏجي ڪوشش ڪرڻ سان تڪڙيون ختم ٿي وڃن ٿيون. ڪيتريون محبتون گهڻي عرصي ۾ پيدا ٿين ٿيون ۽ گهڻو وقت هلن ٿيون. ڪن حالتن ۾ محبت ڪرڻ فرض آهي، جيئن انسان ذات سان محبت ڪرڻ، پنهنجي وطن جي ماڻهن سان محبت ڪرڻ، پنهنجي خالق سان محبت ڪرڻ.
دواني جي حيثيت لاءِ ايترو چوڻ ڪافي ٿيندو ته اخلاقيات جي عالمن ۾ سندس درجو تمام گهڻو بلند آهي.