فلسفو
سندس ڪتاب ”فوزالاصغر“ ۾ فلسفي کان وڌيڪ ‘علم الڪلام’ تي زور ڏنو ويو آهي. هن ڪتاب ۾ هيٺين موضوعن تي ڪيترائي باب ڏنل آهن:
(الف) وجود ۽ ان جو پيدا ڪندڙ
(ب) روح
(ت) نبيﷺ
(ث) وحي، ادراڪ-سچي ۽ ڪوڙي نبيءَ ۾ فرق
(ح) تحرڪ- محرڪ ۽ متحرڪ
هر متحرڪ شيءِ کي ڪو محرڪ تحرڪ ۾ آڻي ٿو پر محرڪ پان غير متحرڪ آهي. جيئن ارسطوءَ چيو آهي ته ” هر اهو جسم جنهن ۾ متحرڪ ٿيڻ جي خاصيت موجو دآهي، پاڻ کانسواءِ ڪنهن ٻي شيءِ جي وسيلي تحرڪ ۾ اچي ٿو.“
ان ڪري ڪنهن جسم کي خود تحرڪ ۾ اچڻ جي صفت سان موصوف نٿي ڪري سگهجي. هڪ زنده جسم چرپر ڪري سگهي ٿو پر سندس مئل يا مفلوج حصو چرپر نٿو سگهي. جيڪڏهن ڪنهن جسم ۾ تحرڪ في نفس نه موجود هجي ها ته سندس حصن ۾ به ساڳي خاصيت موجود هجي ها، ان ڪري يقين سان چئي سگهون ٿا ته جسم تحرڪ ۾ اچڻ جي طاقت ٻاهران حاصل ڪري ٿو.
جيڪڏهن اسين چئون ٿا ته هڪڙي شيءِ ٻيءَ کي ۽ ٻي ٽين شيءِ کي چوري ٿي، تڏهن به اسين هلندي اتي وڃي بيهي رهنداسين جتي هنن کان سواءِ ڪا ٻي اهڙي شيءِ کين چوري پوري ٿي، جيڪا پاڻ غير متحرڪ آهي يا سمورين شين جي تحرڪ ۾ اچڻ جو سبب آهي. ان ڪري اصل محرڪ جو غير متحرڪ هجڻ لازمي آهي. اسان کي ڪٿي نه ڪٿي وڃي محرڪ تي بيهڻو پوندو. محرڪ، متحرڪ کان ضرور مختلف ڪردار رکندو، ان ڪري متحرڪ مادي ۽ فاني شين جو محرڪ ضرور غير مادي، لافاني، غير متحرڪ، وحده لاشريڪ له هوندو.
اسين جنهن شيءِ کي جوهر سمجهون ٿا، اها خود ڪنهن ٻي شيءِ جو عرض آهي ۽ شيءِ جو عرض ڪنهن سبب جو اثر آهي ۽ هر اثر لاءِ ڪو سبب ضرور هوندو آهي پر آخري سبب پنهنجي فطرت ۾ سمورن سببن کي پيدا ڪرڻ جي وصف رکي ٿو. ان ڪري آخري سبب يا بنيادي محرڪ کي پنهنجي طرفان وجود رکڻ جي صلاحيت موجود آهي. ان ڪري سمورين شين جو وجود (سندس وجود کان سواءِ) سندس عطيو آهي ۽ سندس ڪري ئي شين کي نصيب ٿئي ٿو.
هو واحد آهي ۽ هن ئي ڪائنات کي پيدا ڪيو آهي! ڪنهن به عمل ڪرڻ کانسواءِ يا ڪنهن شيءِ مان پيدا ڪيو اٿس بلڪه لا شيءِ مان هر شيءِ کي پيدا ڪيو اٿس.
ارسطو ۽ سندس فلسفي جي مڪتبه فڪر موجب مادو بنيادي سبب سان گڏ ابدي آهي. جنهن جي تخليقي قوتن مان هڪ قوت آهي ڪنهن مادي کي پيدا ڪرڻ يا کيس ڪا صورت ڏيڻ، پر مادو هميشه صورتون تبديل ڪندو رهي ٿو. جڏهن مادو هڪ صورت مان ڦري ٻي صورت اختيار ڪري ٿو ته سندس پهرين صورت پنهنجو وجود وڃائي ويهي ٿي.
شيءِ جي وجود جي گم ٿي وڃڻ بعد سوال پيدا ٿو ٿئي ته هو پاڻ ڪنهن ٻئي وجود ۾ عڪس پيدا ڪري ٿي يا ساڳي جسم ۾ رهجي وڃي ٿي!؟
اسان جو روزمره جو تجربو هيءَ ڳالهه قبول نٿو ڪري ته هو ڪنهن ٻئي جسم ۾ حلول ڪري ويو آهي ۽ ٻيو خيال پاڻ کي پاڻ رد ڪري ٿو.
ان ڪري اسين هن نتيجي تي پهچون ٿا ته جيڪڏهن ڪا شيءِ هڪ صورت مٽائي ٻي صورت اختيار ڪري ٿي ته سندس پهرين شيءِ بلڪل غير موجود ٿيو وڃي.
جيئن ته صورت مادي سان گڏ قائم آهي ۽ پاڻ لا شيءِ مان پيدا ٿي آهي، ان ڪري چئبو ته مادو به لا شيءِ مان پيدا ٿيو آهي.
آخرڪار هن فيصلي تي پهچون ٿا ته الله تعاليٰ مادي کي پيدا ڪيو آهي ۽ صورت کي پنهنجي تخليقي عمل وسيلي لا موجود مان پيدا ڪيو آهي.
هو واحد آهي ۽ کيس مختلف قسمن جا اثر پيدا ڪرڻ ۽ ڪائنات واري ڪثرت جي پيدا ڪرڻ لاءِ جدا جدا ۽ آزاد قوتون حاصل نه آهن. هي ڪثرت جو ڪرشمو هڪ سبب جو اثر ٿي نٿو سگهي. ان ڪري اسانکي مڃڻو پوندو ته بنيادي سبب هڪ ‘شيءِ’ پيدا ڪئي، جيڪا وري ٻين شين جو سبب بنجي ويئي.
ابن مسڪويه پنهنجي استدلال کي هن نقطي تي پهچائيندي ئي ظهور جي نظريي جي تائيد ڪري ٿو. جنهن ۾ هر ظهور جو درجو اڳئين کان وڌيڪ مادي ٿيندو هلي ٿو ۽ سندس روحاني درجو گهٽبو هلي ٿو. ايتري قدر جو آخرڪار مادو عنصرن جي صورت اختيار ڪري ٿو، جن جي مرڪب ٿيڻ سان ڪائنات ڪثرت جي روپ ۾ ظاهر ٿئي ٿي. جنهن جي شروعات بيجان شين سان ٿئي ٿي، جن مان ڦري نباتات جي صورت اختيار ڪري ٿي، پوءِ حيوان، تهان پوءِ انسان ٿي اهڙيءَ ريت وڌندي وڌندي پنهنجي مبدا سان گڏجي وڃي ٿي، جيڪا شيءِ هڪ ئي وقت تي گهڻيون شيون ڏسي سگهي ٿي ان کي روح (نفس) چئبو آهي. هي مادو نه آهي ڇاڪاڻ ته مادي لاءِ هڪ ئي وقت گهڻين شين جو عڪس حاصل ڪرڻ سندس وس کان ٻاهر جي ڳالهه آهي.
ابن مسڪويه هن نقطي تي دليل ڏيندي فيصلو ڏئي ٿو ته روح (نفس) غير مادي آهي، ان ڪري لافاني آهي. احساس علم جي ادنيٰ ترين صورت آهي، جيڪو ڦري مشاهدو ۽ ظاهري شين جو علم حاصل ڪرڻ ٿئي ٿو ۽ درجي بدرجي تخيل وڌيڪ تيز ٿئي ٿو. دل ۾ تصور پيدا ٿئي ٿو. ايتري قدر وڌي وڃي ٿو جو دماغي ۽ ذهني ترقي جي ڪري غير مادي تصورن ۽ نظرين جو تخيل به ممڪن ٿيو پوي.
اهڙيءَ ريت ابن مسڪويه جا ملائڪ، وحي ۽ نبوت جي صحيح هجڻ جي ثابتيءَ ۾ پيش ڪيل دليل دلچسپ ۽ منطقي طور تي صحيح آهن. مگر هي موضوع هن ڪتاب جي مضمون کان ٻاهر آهن. ان ڪري کين پيش ڪرڻ جي ضرورت نه آهي.