صوفي نظام جا درجا
اهل تصوف جا اٽڪل 175 نظام معلوم ٿي سگهيا آهن پر منجهانئن هيٺيان مشهور ۽ معروف آهن:
1- قادريه: هن سلسلي جي ابتدا جنيد جي ڪيل آهي پر سندس پڪو پايو شيخ عبدالقادر جيلانيءَ جو وڌل آهي. جيلان اتر ايران ۾ هڪ ڳوٺ آهي. هو 1078ع ۾ پيدا ٿيو ۽ 1166ع ۾ فوت ٿي ويو. سندس ڄمار 90 سال هئي.
هو 18 سالن جي عمر ۾ جيلان ڇڏي بغداد ويو. هو هڪڙي حنبلي قانون جي اسڪول جي مدار المهام ٿيو. هن جي اثر ۾ اچي ڪيترن عيسائين ۽ يهودين اسلام قبول ڪيو. هو پنهنجي تقويٰ، علم ۽ فن خطابت لاءِ مشهور هو.
2- نقشبنديه: خواجا بهاءُ الدين محمد هن سلسلي جو بنياد وجهندڙ هو، هو 1388ع ۾ فوت ٿي ويو. سندس مريد سنڌ، هند، ترڪستان، جاوا، سوماترا ۽ ترڪيءَ ۾ موجو دآهن.
هي فرقو پاڻ کي طائفوريه مڪتبه فڪر جو پوئلڳ سڏائيندو آهي، هنن جي عبادت جا 8 مکيه اصول آهن:
1- هش دردم-ساهه کڻڻ تي بندش.
2- نظر بر قدم- پيرن تي نظر.
3- سفر در وطن- ملڪ جي اندر سير ڪرڻ.
4- خلوة در انجمن- اڪيلائي ۾ مجلس ڪرڻ.
5- ياد ڪرڻ.
6- باز گشت.
7- نگاه داشت.
8- خود گذشت.
هنن وٽ ٽي مقام آهن، جن بابت نقشبندي سالڪ کي خبردار رهڻ گهرجي:
1- (خواهشات جي) انداز تي نظر رکڻ جو مقام.
2- وقت تي نظر رکڻ جو مقام.
3- دل تي نظر رکڻ جو مقام.
3-شادليه: هن جو بنياد ابو مديان 1197ع ۾ رکيو. علي شادلي هن کي ترقي ڏياري. هو تيونس جو رهاڪو هو. سندس مريد اتر آفريڪا، ترڪي ۽ رومانيا ۾ موجود آهن. هن طريقي جا سالڪ پنهنجو گذارن پاڻ ڪندا آهن. Mendicency جي هن طريقي ۾ اجازت نه آهي.
4- نعمة اللاهيه: هي قادريه جي هڪ شاخ آهي. هن جا مريد ايران ۾ آهن.
5-شتاريه: هن جو پايو عبدالله شتار وڌو هو. هو 1415ع ۾ پيدا ٿيو. سندس مريد جاوا، سوماترا ۽ هندستان ۾ آهن. سندس خاص اصول هي آهن:
1- خوديءَ کان انڪار ڪرڻ ۾ ڪو به فائدو نه آهي. خوديءَ کي قائم رکڻ ضروري آهي.
2- فڪر ڪرڻ وقت جو زيان آهي.
3- پاڻ کي فنا ڪرڻ هڪ غلط خيال آهي. انسان کي چوڻ گهرجي ته آءُ آءُ آهيان. هڪ ۽ ساڳي ڳالهه سمجهڻ، ساڳي شيءِ کي ڏسڻ، ساڳي ڳالهه چوڻ ۽ ساڳي ڳالهه ٻڌڻ کي وحدت چئبو آهي. هن طريقي جي سالڪ کي چوڻ گهرجي ته آءُ احد آهيان، مون سان ڪو به شريڪ نه آهي.
4- نفس جي مخالفت ڪرڻ، رياضتون ۽ مجاهدا ڪرڻ ۾ ڪو به فائدو نه آهي.
5- فنا جو ڪو به وجود نه ٿيندو آهي ڇاڪاڻ ته ان ۾ ٻه شخصيتون ضروري آهن، هڪ جيڪا فنا ڪري ۽ ٻي جيڪا فنا ٿئي. هي نظريو وحدت واري نظريي جي برخلاف آهي ان ڪري غلط آهي.
6- ڪنهن شيءِ جي نه کائڻ جو فيصلو ڪري ڇڏڻ هڪ غلط ڳالهه آهي.
سالڪ کي پنهنجي ضمير ۽ ان جي صفتن ۽ عملن کي نظر ۾ رکڻ گهرجي، جيڪي نفس ڪل سان مشابهت رکن ٿيون. هنن جي عقيدي موجب نفس حيواني الله تعاليٰ سان وصال حاصل ڪرڻ ۾ ڪا به رڪاوٽ پيدا نٿو ڪري. هي فرقو اسلام جي لفظي ۽ اکري معنيٰ کي ڌيان ۾ رکندو آهي. انسان تي الله تعاليٰ جي عبادت ڪرڻ فرض آهي ۽ هن ڪائنات تي الله تعاليٰ جي حڪومت آهي.
هنن جو نظريو سر محمد اقبال جي نظريي سان گهڻي مشابهت رکي ٿو.
7- تيجانيه: هي اتر آفريڪا جو سلسلو آهي. هن جو بنياد احمد تيجانيءَ نالي هڪ شخص الجزائر جي هڪ ڳوٺ عيد مديءَ ۾ رکيو.
8-سنوسية: هن سلسلي جو بنياد شيخ محمد بن علي السنوسي 1837ع ۾ وڌو. هي قادريه سلسلي جي هڪ شاخ آهي، هن جا مريد اتر آفريڪا ۾ آهن. هي هڪ نيم فوجي نظام آهي. جنهن جا اخلاقي اصول سياست سان گڏيل آهن. هي وهابيت ۽ تصوف جو وچولي قسم جو نظام آهي.
9- رفاعي: هن جو بنياد 1175ع ۾ احمد رفاعيءَ وڌو هو.
10-مولوي: هي سلسلو مولانا جلال الدين روميءَ قائم ڪيو هو. هن جا مريد (درويش) گول ڦيريون پائيندا آهن. هن جا مريد ترڪيءَ ۾ آهن.
11-چشتي: هن جو قائم ڪندڙ معين الدين چشتي آهي. هن جا مريد هندستان ۾ آهن.