شهاب الدين:
هي پنهنجي وقت جو هڪ مشهور مفڪر، طبيب ۽ دينيات جو عالم هو. هو 1153ع ۾ ڄائو، هو ايران ۾ ‘مراغا’ ڳوٺ جي هڪ عالم ‘احمد’ جو شاگرد هو. شهاب الدين مصر ۽ شام جي بادشاهه سلطان صلاح الدين جي پٽ سلطان ملڪ الظاهر جو مصاحب هو. سندس آزاد خياليءَ جي ڪري ڪيترا مذهبي عالم هن جا دشمن ٿي پيا. عالمن هن جي مخالفت ڪرڻ لاءِ هڪ مضبوط پارٽي ٺاهي، عالمن پاڻ ۾ گڏجي هم صلاح ٿي مٿس ڪفر جي فتويٰ جاري ڪئي. هن کي ڪفر جي فتويٰ هيٺ 1191ع ۾ قتل ڪيو ويو. قتل ٿيڻ وقت سندس ڄمار 38 سال هئي. سندس قتل ٿي وڃڻ سان ايران هڪ عظيم مفڪر ۽ عالم کان محروم ٿي ويو. سندس تصنيفون هيٺ ڏجن ٿيون.
1- ڪتاب الناقهات (هي فقهه جو ڪتاب آهي)
2- حڪمت الاشراق (هي فلسفي تي ڪتاب آهي)
3- هيڪل
4- ڪتاب التلويحات
5- بلاغت نامه
هن جو فلسفو روشنائيءَ جي نطريي تي ٻڌل آهي، جيڪو پراڻو ايراني فڪر آهي جنهن تي افلاطوني رنگ چڙهيل آهي. هن فلسفي کي اسلامي اصولن سان هم آهنگ ڪيو ويو آهي.
شهاب الدين بنيادي سبب يا سبب اول جي اصطلاح ڪم آڻڻ بدران ساڳي اصول کي خالص نور جي نالي سان سڏيو آهي. جنهن جو روح روشنائي آهي، جنهن جي وسيلي خالص نور پاڻ کي ظاهر ڪري ٿو. نور کي ثابت ڪرڻ لاءِ ڪنهن به منطقي دليل ڏيڻ جي ضرورت نه آهي.
مولانا روميءَ به فرمايو آهي ته، ”اس، سج جي وجود جو ثبوت آهي.“
عدم نور کي ارسطوءَ واري مادي جي مراد ۾ استعمال ڪيو ويو آهي. روح کي ڪو به آزاد وجود نه آهي. جيڪا شيءِ روشنائيءَ جي ڪري روشن ۽ منور نظر اچي ٿي اها پاڻ نور يا تجلي نه آهي. هو پاڻ چمڪڻ يا روشنائيءَ جي حاصل ڪرڻ لاءِ بجلي يا روشنائيءَ جو محتاج آهي.
هيءَ ڪائنات ڪلي طور تي نه پر جزوي طور تي نور جو ظهور آهي. جيڪو نور تحرڪ جو به سبب آهي ۽ هر شيءِ ۾ تحرڪ پيدا ڪري ٿو پر پاڻ غير متحرڪ رهي ٿو. نور جا بي انداز ترورا حياتي آهن. هر تروري جي تجليءَ جو درجو مختلف آهي.
وڌيڪ طاقت واري تجلي ٿوري طاقت واري تجليءَ کي روشن ڪري ٿي. تجليءَ جا ٻه قسم آهن. هڪ باشعور جوهر جي حالت ۾ رهي ٿي، جنهن مان سموريون صورتون پيدا ٿين ٿيون. جنهن جي تجليءَ جي روشني ۾ سندس مبدا کان دور يا ويجهو هجڻ جي ڪري ٿئي ٿو. انساني عقل هن غائب تجلي جو ڏورانهون عڪس آهي ۽ باقي جسم جنهن کي صورت مليل آهي. ان کي حادثو يا عرض چئجي ٿو.
جوهر واري تجلي ۽ عرض واري تجليءَ ۾ اهڙو تعلق آهي جهڙو سبب ۽ اثر وچ ۾ ٿئي ٿو. جيڪي خود ٻه ڌار يا مختلف شيون نه آهن پر هڪ ۽ ساڳي شيءِ جا ٻه پاسا آهن. هڪڙو پاسو ٻئي پاسي جو عڪس يا پاڇولو آهي.
سموريون موقولات، جن تي يوناني فيلسوفن زور ڏنو آهي انهن کي انساني قلب سمجهي نٿو سگهجي. ڇاڪاڻ ته هن ڪائنات ۾ نور جو ظهور ڪلي نه پر جزوي آهي. ان ڪري انساني عقل، جنهن ۾ جزوي، ظهور کي حاصل ڪرڻ جي صلاحيت هوندي آهي، پاڻ خود هڪ محدود شيءِ آهي.