مزدڪ:
هن دؤر جو ٻيو ايراني مفڪر زردشت بن خراگان هو. هونسيا نالي ڳوٺ ۾ پيدا ٿيو،هو ماني جو جانشين هو. سندس نظرين کي سندس هڪ مريد مزدڪ وڏي شهرت ڏني: مزدڪ تبريز جو رهاڪو هو. مزدڪ به ماني وانگر پنهنجي وقت جو هڪ وڏو عالم فاضل شخص هو.
هي ننڍي ڄمار ۾ زور آشتر مذهب جو وڏو پادري ٿيو، هن پنهنجي مرشد مانيءَ جي تعليم ۾ ڪيتريون ترميمون ڪيون. ماني جو چوڻ هو ته روح جي مادي جي قيد ۾ اچڻ بعد ئي ڪائنات وجود ۾ آئي ۽ مادو روح سان گڏجي وڃڻ ۾ وڏو اهم ڪردار ادا ڪري ٿو، ان ڪري مادي ۽ روح جي اختلاف جي موضوع تي بحث عالمن ۾ عام ٿي ويو، مزدڪ جو چوڻ هو ته مادي ۾ نه عقل آهي ۽ نه ارادو، ان ڪري اهو تخليقي اڳرائي به نٿو ڪري سگهي، ان ڪري روح مادي ۾ ضرور داخل ٿيو هوندو. انسان جو روحاني پهلو ڪمزور ۽ مادي جي مخالفت ڪندڙ آهي ان ڪري ناپسند ٿيو پوي. ان ڪري روح مادي ۾ ضرور داخل ٿيو هوندو. انسان جو روحاني پهلو ڪمزور ۽ مادي جي مخالفت ڪندڙ آهي. ان ڪري ناپسند ٿيو پوي. سو، مادي ۾ روح جو داخل ٿيڻ ۽ ان بعد ادراڪ جو پيدا ٿي پوڻ، اصل ۾ مادي جي تخليقي اڳرائي ۽ تحرڪ جو نتيجو آهي. هيءُ هڪ ”اتفاقي امر“ آهي جنهن ۾ ڪنهن به ارادي کي دخل نه آهي. هن جي انهيءَ امر تي غير معمولي طور تي زور ڏيڻ، ماني جي نظرين ۾ هڪ جدا فڪري ڌارا کي جنم ڏنو. مزدڪ چوي ٿو ته مادي ۾ مقيد ٿيل روح ۾ عقل ۽ ارادو موجود آهي ان ڪري هو قيد مان ڇوٽڪارو حاصل ڪري اصل سرچشمي يا مبداء ۾ شامل ٿي ويندو.
مزدڪ جو وڌيڪ چوڻ آهي ته هيءَ سموري ڪائنات باهه، پاڻي ۽ مٽيءَ مان ٺهيل آهي. ان ڪري ڪنهن به ساهواري ۾ جيڪڏهن هي ٽيئي عناصر موزون ۽ صحيح حالت ۾ موجود آهن ته اهو نيڪ ۽ صالح آهي ۽ جنهن ۾ گهٽ وڌ سمايل آهن ته اهو بد، پليد ۽ گمراهه آهي. الله تعاليٰ جي ذات ۾ عقل، حافظي ۽ تميز ڪرڻ جي طاقت ۽ سڪون آهي جن وسيلي هو سڄي ڪائنات جو ڪاروبار هلائي ٿو.
هنن جي هيٺان ست ننڍيون قوتون به آهن، جن جي ڪري هيءَ ڪائنات وجود ۾ آئي، ان ڪري انسان پهريائين ست ننڍيون طاقتون حاصل ڪري ٿو، ان بعد پهريون چار صفتون حاصل ڪري نجات اصل ڪري ٿو.
مزدڪ به ماني وانگر دنيا کي ترڪ ڪرڻ جي تلقين ڪري ٿو. هن به گوشت کائڻ، جانورن کي مارڻ، جنگ ڪرڻ، خون وهائڻ جي منع ڪئي آهي.
ايران جي بادشاهه خسرو اول ۽ سندس جانشين مزدڪ جي مريدن تي ظلم ڪيا. عرب خليفن به ساڳي پاليسي اختيار ڪئي پر ٻئي مزدڪ جي نظرين کي ختم ڪري نه سگهيا. مزدڪ جي تحرڪ اڳتي هلي اسماعيلي ۽ خرامي تحريڪن جي صورت اختيار ڪئي. مزدڪ 487ع ۾ نبوت جو اعلان ڪيو ۽ کيس 528ع ۾ قتل ڪيو ويو.