ارسطوءَ جا علوم ۽ فنون بابت نظريا
مشرق ۽ مغرب ۾ فنون جي ارتقا جدا جدا بنيادن تي ٿي آهي.مشرق ۾ موسيقي ۽ شعر مذهبي جذبن جي اظهار ڪندي وجود ۾ آيا ۽ اڄ تائين ان ۾ ڪو به نمايان فرق نه آيو آهي خاص طور تي هندن ۾ اڄ به ٻنهي جو وڏو رواج موجود آهي.
ايران، سنڌ ۽ هند ۾ اوائلي شعر، ديوتائن جي شان ۾ چيل ڀڄن ۽ مذهبي مناجات جي صورت ۾ پيدا ٿيو. مشرق جي شاعريءَ ۾ هڪ روحاني بيقراري ۽ شخصي وفادري گهڻي قدر موجود آهي. شخصي وفاداري اڳتي هلي اهو روپ ورتو ته شاعر لائق ۽ نالائق حاڪمن جي شان ۾ قصيدا ٺاهڻ لڳا، جن مان ڪيترا حاڪم بدنام ۽ خلق آزار آمر به هئا.
شاعرن روحاني بيقراريءَ وچان هڪ اهڙي مالي روايتي معشوق جي شان، حسن، فراق، وصل جي شوق ۾ زمين ۽ آسمان جا قلابا ملائي هڪ ڪري ڇڏيا آهن، جنهن جو ڪو به حقيقي وجود نه هو.
‘چهار مقالا’ ڪتاب جيڪو 12 صدي عيسويءَ جي ايراني ۽ وسطي ايشيا جي زندگيءَ تي روشني وجهي ٿو، شاعر جي هنن لفطن ۾ توصيف ڪئي وئي آهي:
”شاعر انهيءَ شخص کي چئي جيڪو هڪ ننڍي حادثي کي وڌائي جبل بنائي ڇڏي ۽ جبل کي گهٽائي ذرو ڪري ڇڏي. هو ان جو بيان اهڙي پرڪشش زبان ۾ مٺي ۽ وڻندڙ نموني ڪري سگهي جو پڙهندڙ جي دل ۾ جوش ۽ ولولو پيدا ٿئي ۽ شاعر پنهنجي مرضيءَ موجب پڙهندڙ جي دل ۾ خوشي يا غم پيدا ڪري ڇڏي.“
شاعر جو ملڪ ۽ قوم جي عظيم ڪارنامن ۾ اڻ سڌو ۽ ڳجهو هٿ هوندو آهي. مشهور عرب مؤرخ ابن خلدون جو چوڻ آهي ته عربي ٻوليءَ ۾ فقط اهو شخص شعر چئي سگهي ٿو، جنهن کي عرب جي جهالت واري دور جا لاتعداد اشعار ياد هجن ۽ سندس خيال قديم عربي شعر جي استاد شاعرن سان ٺهڪندڙ هجن. هن جي خيال موجب روايتي شعر جي صورت ۾ جدت پيدا ڪرڻ هڪ عيب آهي.
قرآن مجيد ۾ همعصر شاعرن کي سخت لفطن ۾ ننديو ويو آهي، ڇاڪاڻ ته اهي بي اصول ۽ خيالن ۾ ڇڙواڳ هئا. هو پاڻ به گمراهه هئا ۽ ٻين کي به شاعريءَ وسيلي گمراهه ڪندا هئا.
ارسطوءَ جي نظر ۾ شاعري ان کي چئجي، جنهن ۾ قدرت جي نقالي ڪيل هجي ۽ اها نقالي اهڙي هجي جو منجهس ڪوڙ (ڪوڙن ۽ مصنوعي جذبن) جي ملاوٽ نه هجي. شاعري قدرت سان ايترو ته هم آهنگ ۽ ٺهڪندڙ هجي جو منهن ڪو به فرق نظر نه اچي.
ٻنهي خيالن ۽ نقطه نگاهه جي ڀيٽ ڪرڻ سان معلوم ٿيندو ته ارسطوءَ جو شعر ۽ فن جو نظريو مسلمان عالمن جي نظريي کان گهڻو اوچو ۽ افضل آهي. هيءُ مادي فطرت ۽ ڪائنات خود هڪ فوق الفطر تي نظام جو نقل آهي، ان ڪري هڪ شاعر جي نگاهه ۽ تخيل هن مادي ڪائنات کي پار ڪري فوق الفطرت جو جمال پسي ٿو.
افلاطون وانگر ارسطو به ربط ۽ هم آهنگيءَ کي جمال جو هڪ لازوال حصو ڄاڻي ٿو. سندس خيال موجب موسيقي رقص، مصوري ۽ شاعري نقالي قسم جا فنون آهن. هڪ شاعر نه فقط پنهنجي دماغي ۽ جسماني مشاهدي ۽ احساس جو سچو نقل پيش ڪري سگهي ٿو پر ان سان گڏ کيس هڪ تخليقي قوت جو حاصل هجڻ به هڪ لازمي امر آهي. ارسطو شاعريءَ کي ڊرامي (طربيه ۽ الميه) ۽ رزمي شعر ۾ ورهائي ٿو.الميه ڊرامي ۾ هو اهڙا ڪردار ۽ ڪارناما پيش ڪري ٿو، جن جو بنياد اعليٰ ۽ آدرشي نظرين تي ٻڌل هجي ۽ طربيه ۾ سندس ڪردار ادنيٰ ۽ رواجي انسان ٿين ٿا.
هو الميه ۾ اهي نيڪ اعمال پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو، جيڪي معاشري لاءِ توجهه طلب ۽ ٺوس حقيقتون هجن. ارسطو ڊرامي جي تاريخ پيش ڪندي شڪايت ڪري ٿو ته سندس همعصر يوناني فن تنزل ۾ پئجي چڪو آهي. سندس نطريي موجب شاعريءَ ۾ فلسفي ۽ حقيقت پسنداڻي رويي جو عنصر تاريخي عنصر کان وڏيڪ هجڻ گهرجي پر تاريخي ۽ تخيلي قسم جي ڊرامي ۾ عمل جي وحدت تي وڌيڪ ڌيان ڏيڻ گهرجي.
خطابت جو علم، منطق ۽ اخلاقي فلسفي جو گڏيل علم آهي. ان ڪري تاريخ متعلق ٻئي استقراريه ۽ استخراجيه قسم جا دليل ڏيڻ گهرجن، خطيب جو فرض آهي ته هو سامعين جي توجهه کي مثال ڏيڻ وسيلي يا سندن تخيل کي ڇيڙڻ وسيلي پاڻ ڏانهن کتل رکي. خطيب پنهنجي شخصي جي سالميت ۽ ذاتي ڪردار وسيلي سامعين کي پاڻ ڏانهن راغب ڪري ۽ جنهن سالميت کي هو اعتماد، ڪيفيت ۽ استدلال جي طريقي سان سامعين جي اڳيان برقرار رکي. ڪنهن جشن ۾ جام پيش ڪندي خطيب کي خوشامداڻو اصطلاح ڪتب آڻڻ گهرجي پر ٻئي قسم جي موقعن تي کيس ڪي قدر تنقيد کي به شامل رکڻ گهرجي.
ان جي برعڪس هڪ فن جي لحاظ کان ڊرامو ڪڏهن به ايشيائي مسلمانن ۾ مقبول نه ٿيو آهي، ان ڪري اسين وڏي سولائي ۽ بنا ڪنهن هٻڪ جي چئي سگهون ٿا ته ارسطوءَ جي شعر بابت راءِ ۽ نظرين عربن توڙي عجمي عالمن ۽ عوام تي ڪو به اثر نه ڪيو آهي.