پڙهائي، پورهيو ۽ ڪشالا
انهن ڪيسن ۽ ڦڏن جي ڪري ڪافي تڪليف ۽ تنگيءَ ٿي ويئي. مون پنج درجا 1968ع ۾ پاس ڪيا ليڪن ڇهين درجي-جنهن کي اسين انگريزيءَ جو پهريون درجو چوندا هئاسين ۾ داخلا ڪونه وٺي سگهيس ۽ ايئن غربت وري گهيرو تنگ ڪيو!چوندا آهن ته جنهن کي تباه ڪرڻو هجي ته ان کان ڪيس ڪرائجن، پر بابا جو اهو چوڻ ته پنهنجي حق جي ڳالهه لاءِ وڙهو پوءِ اها ڪيسن ۽ ڦڏن جي صورت ۾ به هجي تڏهن به ڪرڻ گهرجي ايئن ڪمزور نه ٿجي جو ماڻهو پنهنجي وجود کي به بار سمجهڻ لڳي.
ظاهر آهي بک ۽ فاقن وري اچي اسان جي اڱڻ تي ديرا ڄمايا ۽ مان پڙهائي ڇڏي هوٽل ۾ مزدوري ڪرڻ لڳس. سيوهڻ شهر جو لاري اڏو ان وقت ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جي ريسٽ هائوس جي سامهون ۽ ڪورٽ جي اڳيان هوندو هو. ان اڏي تي هڪڙي هوٽل ڪچي، بانس جي لڪڙن ۽ ٽُئن سان ٺهيل هوندي هئي. ٻه لاريون دادو سيوهڻ ٻه چڪر ۽ هڪ لاري حيدرآباد سيوهڻ ۽ هڪ SRTC جي لاري هوندي هئي، جن تي مسافر ايندا ويندا هئا. اتي مونکي هوٽل جا ٿانو ڌوئڻ جو ڪم مليو. معاوضي طور تي ماني ملندي هئي. ڪڏهن رات جو ماني ۽ ڀاڄي اگر بچندي هئي ته گهر کڻي ويندو هئس ۽ هڪ رُپيو روزانو مزدوري به ملندي هئي. ان وقت هڪ رُپئي جي چڱي اهميت هوندي هئي جو گهر جي خرچ ۾ ڪافي سهنجائي ٿي ويندي هئي. ڪافي وقت هوٽل تي مزدوريءَ کان پوءِ وڏي ڀاءُ غلام حسين برف جو ڊيپو کوليو. ان وقت سيوهڻ ننڍو شهر هئو جتي برف جو ڪارخانو به ڪونه هئو. اها 1971ع جي ڳالهه آهي! برف، دادوءَ جي ڪارخاني مان ايندي هئي. پهرين ته ٿوري گهرائيندا هئاسين. مون کي چڱيءَ طرح ياد آهي ته ان وقت هڪ ريل گاڏي ڪوٽڙيءَ کان لاڙڪاڻي روٽ تي هلندي هئي سا به رات جو! ان جو نالو ريل ڪار هوندو هئو. ننڍي چئن کان ڇهن دٻن واري اها ريل ڪار، جنهن جو اندران ڊگهو بس وانگر دٻو هوندو هئو. مان سمجهان ٿو ته ان وقت اهڙي قسم جون گاڏيون يورپ ۾ هلنديون هيون جو پوءِ جڏهن آءٌ يورپ جي ڪجهه ملڪن جي سفر تي ويس ته اتي ان قسم جون گاڏيون نظر آيون، ان ۾ چڙهي دادوءَ وڃبو هئو ۽ ان گاڏيءَ ۾ ئي برف جا ڪجهه ڪين ايندا هئا اهو ڪم ڪافي وقت هلندو رهيو پوءِ آهستي آهستي برف جي گهرج وڌندي رهي ۽ برف لاءِ ٽرڪ جو انتظام ڪرڻو پيو. اها ٽرڪ برف سان ڀريل هوندي هئي. جنهن ۾ اندازن چئن مڻن جا ڪين پنجاهه جي لڳ ڀڳ هوندا هئا. اهي پنجاهه ڪين اسين ٻه ڄڻا ٽرڪ مان لاهي رکندا هئاسين هڪ مزدور ۽ هڪ مان! ڇاڪاڻ ته ان وقت مان 15-16 سالن جو ڇوڪراٽ هئس، صفا صحت مند، ننڍي هوندي کان ڪم ڪار ڪرڻ جي ڪري سخت جسامت رکندڙ! پوءِ وڏي ڀاءُ مون کي برف جي ڪم ۾ لڳائي ڇڏيو. برف جو ڪم هر طرح سان ڏکيو هوندو هئو. هڪ ته برف لاهڻ ڏکي، ڇو ته اگر ڪِري پئي ته ذرا ذرا ٿي پوي. ٻيو ته ان کي سنڀالي رکڻ، وري ان کي دڪاندارن، هوٽل وارن ۽ گاڏي وارن تائين پهچائڻ. اڪثر ڪري برف جي ڪم تان مزدور ڀڄي ويندا هئا. جو تمام ڏکي مزدوري هوندي هئي. جيستائين مزدور ملي ايستائين سمورو ڪم منهنجي حوالي هوندو هئو. برف ٽرڪ تان لاهڻ ان کي مخصوص ٺهيل هودين ۾ رکڻ، وري ان مٿان ڪاٺ جو ٻورو رکڻ يا بهه هڻي، هيٺان ڳوڻين جا پال يا تال پتريون رکي ان کي هوا کان بچائڻ ته جيئن برف ڳري نه وڃي. پوءِ جيئن ڪنهن دڪان جو آرڊر اچي، هڪ مڻ يا اڌ مڻ ته ان کي ڪلهي يا ڪنڌ تي رکي پڄائڻ! گوڏ ٻڌل ۽ بدن تي صرف گنجي پهريل هوندي هئي. برف جي مٿان ڳوڻ جي ٽڪري ويڙهيل! برف ۽ ان جو پاڻي بدن تي نيساري وانگر وهندو رهندو هو ۽ جڏهن دڪاندار وٽ پهچبو هو ته وري ڪيترا دفعا ايئن ٿيندو هو ته دڪاندار چوي ته تون دير ڪئي، سو ٻيو ڏيئي ويو آهي اوهان واپس کڻي وڃو ۽ ايئن وري واپس اچي رکندا هئاسين! چوڻ جو مقصد ته هر محنت طلب ڪم ۾ جفاڪشي تمام گهڻي ڪرڻي پوندي آهي. ۽ ٻيو نمبر ڀاءُ؛ غلام قادر وري ملهه جو شوقين هئو ۽ ملهه وڙهندو به هئو. پورهئي طور اهو پن جي ٻيڙي ٻڌڻ جو ڪم ڪندو هئو. ٽيون نمبر ڀاءُ؛ ڪريم بخش اهو حيدرآباد ۾ ڪنهن مل ۾ مزدوري ڪرڻ لڳو. چوٿون نمبر ڀاءُ؛ محمد اسحاق به غلام قادر سان گڏ پن جي ٻيڙين ٻڌڻ جو ڪم ڪندو هئو. مون کان ننڍو ڀاءُ ڌڻي بخش، پڙهندو هئو ايئن سڀ ڪم سان لڳي ويا ۽ گذر سفر ڪجهه سولو ٿيڻ لڳو. والد صاحب وري سبزين-جنهن ۾ بصر، پٽاٽا، واڱڻ اهي ٻڌا جو ٻڌا حيدرآباد موڪليندو هو مطلب ته ننڍي پئماني تي ڪم ڪار سان لڳي ويا ان ۾ وڏي ڀاءُ غلام حسين ۽ غلام قادر جون شاديون ٿيل هيون باقي ٻيا سڀ غير شادي شده هئا.