قلندري ڌمال
مرد ۽ مايون ان ڌمال تي قلندري رقص به ڪندا هئا. قلندري ڌمال، رقص جو هڪ قسم آهي جنهن کي ناچ نٿو چئي سگهجي اهو رقص فقيري رنگ جي ڌمال هوندي آهي. ماڻهن جا ٻئي هٿ سندن ٻانهن مان ٽپائي ڏائو ساڄي ڪن تي ۽ ساڄو ڏائي ڪن تي هوندا آهن ۽ ڌمال دؤران پسمنظر ۾ وڄندڙ ڀير جي ڏؤنڪي سان پيا پنهنجي پيرن کي کاٻي کان ساڄي ۽ ساڄي کان کاٻي کڻندا آهن ۽ مايون، وري ويهي ڪنڌ پيون هلائينديون آهن. جيئن ڪنهن غلام سماج جي مفروضي مطابق، جن اچڻ مهل ماين جي ڪنڌ هڻڻ جي ڪيفيت هوندي آهي. ان سموري وقت دوران قلندر جي مزار تي ماڻهن جي رش ۽ وڏي پيهه هوندي آهي پوءِ اسان جي ويلفيئر طرفان رضا ڪار، بانس جا لڪڙا کڻي درگاهه جي گيٽ وٽ بيهي اچڻ ۽ وڃڻ جو رستو الڳ ڪندا هئا ته جيئن وڃڻ وارا هڪ طرف وڃن ۽ اچڻ وار ٻئي طرف اچن ۽ رش ۾ ماڻهو هڪ ٻئي کي ڌڪا نه ڏين. اهي ڊيوٽيون مون پاڻ به ڪيترا سال ڏنيون. ان کان علاوه ان ايسوسيئيشن طرفان هڪ درگاهه جي پراڻي ”علم“ جي سامهون لعل داس جي ڪافيءَ تي ويندڙ رستي جي اڳيان هڪ سبيل هنئي ويئي. جتي ٿڌو پاڻي زيارتين کي پياريندا هئا. سائين غلام حسين شاهه بخاري سيوهڻ ۾ محرم جي عشري جي جلوسن دوران قافلن جي گذرڻ جي جاءِ تان اڪثر قلندر شهباز جي درگاهه اڳيان اٺن جي قافلن جون قطارون گذرنديون آهن سرواڻي ڪندڙ اٺ تي جيڪو فقير ويهندو هو، ان جي اٺ تي شينهن جي کل رکيل هوندي هئي ۽ اٺ تي وات ڦاٽل شينهن جي منڍيءَ جي نمائش ڪندي گجگاه نالي علم هٿ ۾ کڻندي فقير هلندا هئا. قافلي جا اٺ جيڪي لڏ لاهيندا هئا اهي پڻ شاهه صاحب ۽ سندس ايسوسيئيشن جا ميمبر صاف ڪندا هئا ته جيئن عزادارن کي محرم جي موقعي تي ڪا تڪليف نه ٿئي ۽ جلوس ۾ شامل ماڻهن کي ٿڌو پاڻي پيارڻ به شامل هوندو هئو. ڪڏهن ڪڏهن ڪو مسافر جيڪو ڀاڙي لاءِ ڪنهن سبب جي ڪري پريشان هجي- مثلا؛ ڪو چوندو هئو ته کيسو ڪٽجي ويو آهي ته ان کي ڪرايو ڏيئي سندس شهر تائين پهچائڻ ۽ ٻيا ڪيترا ڀلائيءَ جا ڪم - جيڪي ان وقت جي حالتن مطابق ضروري هوندا هئا ڪيا ويندا هئا.