مون وٽ آ لُڙڪن جي لپَ (مقدمو)
“Oh God, thou’ forgive my little jokes on thee
And I shall forgive your bigger ones on me.’’
(اي ڌڻي! تون مون کي؛ توسان ڪيل ننڍن ڀوڳن لاءِ معاف ڪر ۽ مان توکي؛ مون مٿان ڪيل وڏن ڀوڳن لاءِ معاف ڪري ڇڏيندس.)
رابرٽ فراسٽ جون هي ٻه سٽون خُدا جو هڪ اهڙو تصور پاڻ سان کڻي ٿيون اچن، جنهن ۾ ڪنهن اجنبي ۽ اڄاتي هستيءَ لاءِ مَيار به آهي، شڪايت به آهي، طنز به آهي ته الزام تراشي پڻ آهي ۽ گڏوگڏ هڪ شاعر جي الميي جي باوجود سندس اُداردلي پڻ آهي.
ان ئي پس منظر ۾ مان اڄ جي هن ڏاڍ ڏمر جي دؤر ۾ سنڌيءَ جي نئين ٽهيءَ جي نوجوان شاعر احمد سولنگيءَ جي هيٺ ڏنل سٽن کي پرکيان ٿو ته مون کي هڪ اهڙيءَ شدت جو احساس ٿئي ٿو، جتي رابرٽ فراسٽ ۽ هن جي پيڙهيءَ جي نئين سجاڳيءَ (Renaissance) وارن شاعرن جو اهڙو مانڊاڻو ۽ وسيع وستار نظر اچي ٿو، جيڪو اڄ جي ادب ۽ خاص طور شاعريءَ جو الميو آهي.
”۽ جڏهن ٿي شام نارنگي لهي،
ڪنهن جي رَت جي ٿي مٿان ڪَڻِ ڪَڻِ وسي،
ڪو صليبن تان لهي ۽ ڪو صليبن تي چڙهي،
بدحواسيءَ جو نئون اتهاسُ ٿو لِکبو رهي!“
فراسٽ جي شاعريءَ ۾ هُن جي ذاتي ڀوڳنا ۽ پڇتاءَ جي پيڙا آهي، جيڪا داخلي درد جي اظهار سان سور جي سَٽَ ته اُڀاري ٿي، پر داخلي درد جڏهن هڪ فرد جي ماتم بدران هڪ دؤر جو ماتم بڻجي وڃي ٿو ته، هڪ شاعر جو فن ڪنهن ميزان مان اُڀار پائي بلوغت کي رسي ٿو.
پر سوال آهي ته هڪ سنجيده شاعر پنهنجي لاءِ ڪهڙو ۽ ڪيترو ميزان مقرر ڪري سگهي ٿو؟ خاص ڪري جڏهن تخليقي عمل دوران هُو هڪ طرف خيال جي لئه ۽ ٻئي طرف ٻوليءَ جي روانيءَ کي هڪ ٻئي سان هم آهنگ ڪندي، پنهنجي تخيل جي اُڏام کي پنهنجي گرفت کان ٻاهر اوجهل ٿيڻ نٿو ڏئي.
هر ڪويءَ جي هر ڪوتا هن جي آتم ڪٿا آهي، جيڪا پڙهندڙن آڏو هڪ اهڙو آئينو بڻجي اچي ٿي، جنهن ۾ هُو رچنا ڪار جو ئي عڪس ڏسن ٿا:
”مايا ڇايا موهه،
پهرين پارسُ پاڻ هئاسين،
هاڻي پٿر، لوهه.
خالي سکڻا خوابَ اکين جا،
ڳوڙهن سان ئي ڳوهه،
ڪنهن جو ڪونهي ڏوهه.“
احمد سولنگيءَ جون هي سٽون پڙهندي، بلڪ جهونگاريندي، مون کي اهو احساس ٿيڻ لڳو ته هُو اهڙين حساس سٽن واري شاعريءَ وٽ پاڻ نه ويو آهي، پر اُها شاعري پاڻ احمد وٽ بارش جي بوندن جيان وسندي آئي آهي.
شاعري هڪ عورت جيان هار سينگار ڪري تقاضائون ڪندي آهي ته ”ڏس، مان ڪيئن ٿي لڳان؟“ ۽ انهن تقاضائن جي پورتيءَ لاءِ احمد سولنگيءَ جهڙي سونهن جي پوڄاري شاعر وٽ موتئي جهڙن ماڪ ڦڙن جي سونهن ڀَري سُرهاڻ آهي.
اَکِڙين جي آلاڻ-
تنهنجي ڳالهه ڪري پئي.
تنهائيءَ جي اونداهيءَ ۾،
يادن جي چانڊاڻ-
تنهنجي ڳالهه ڪري پئي.
موتئي جهڙن ماڪ ڦڙن ۾،
هيءَ جا آ سُرهاڻ-
تنهنجي ڳالهه ڪري پئي.
آڌيءَ اُڀَ ۾ هيءَ تارن جي،
جڳ مڳ روح رهاڻ-
تنهنجي ڳالهه ڪري پئي.
پرهه پَريءَ جي پاند کڻڻ سان،
اوڀر ۾ لالاڻ-
تنهنجي ڳالهه ڪري پئي.
احمد سولنگيءَ جهڙن ستر واري ڏهاڪي ۾ جنم وٺندڙ نئين نسل جي شاعرن، نه سنڌي شاعريءَ جو فارسي آميز غزل، رباعي، مخمس ۽ مسدس وغيره وارو دؤر ڏٺو ۽ نه ’من و يزدان خليل و آتش‘ واري ڪنن مان دونهان ڪڍندڙ سنڌي شاعري ٻُڌي، نه ئي هن واري ٽهيءَ جي؛ ترقي پسند دؤر جي نعري بازيءَ واري يلغاري شاعريءَ سان واسطيداري رهي ۽ نه ئي پاڪستان ۾ ’ون يونٽ‘ جي ٺهڻ ۽ ڊهڻ واري عرصي دوران سنڌي شاعريءَ جي انقلابي ڪردار جي اهميت سان وابستگي ئي رهي. احمد سولنگيءَ جهڙن، آئيندي جي روشن لاٽ جيان چمڪاٽ ڪندڙ شاعريءَ جي تخليقڪارن جنهن وقت جنم ورتو، ان وقت تائين سنڌي شاعريءَ جا الائي ڪيترا در دريچا، جهروڪا ۽ ڳڙکيون کُلي ۽ بند ٿي چُڪيون هيون، ڪيتريون نيون راهون، ڪيترا نوان گهاٽ، گهيڙ ۽ ڪيتريون منزلون هند، سنڌ ۾ طئي ٿي چڪيون هيون. هن پيڙهيءَ جون خلائن ۾ ڄميل حيران نظرون چوڌاري گُهوري نهارڻ لڳيون.
کين لڳي رهيو هئو ته هڪ پلڪ جهپڪڻ سان ڄڻ سهسين صديون گذري ويون آهن. قيامت برپا ڪندڙ ان ڏاڍ ڏمر واري دؤر ۽ ماحول سان نئين ٽهيءَ جي شاعرن جڏهن شاعريءَ سان ڀاڪر ڀَري جيئن ڪنڌُ ورايو ته کين پنهنجي ڌرتي ايئن ڀاسڻ لڳي، ڄڻ سج جي بٺيءَ مان نڪتل هڪ رَکَ جو ڍير سندن سامهون هئو، جيڪو ڌارين سندن ڌرتيءَ تي پکيڙي ڇڏيو هئو.
احمد سولنگيءَ کي مان هتي نئين نسل جي نئين شاعريءَ جي علامت (symbol) ڪري ٿو کڻان. ان ٽهيءَ جا اڪثر شاعر فئشن پرستيءَ طرف مائل ٿي Stream of consciousness (شعور جي ڌارا) بدران Mainstream (روايت پرست ڌارا) طرف لُڙهندا ويا. جتي شاعري خود شاعرن مٿان نازل ٿيڻ جو فطرتي عمل ٿيڻ جڳائي، اتي هُو پاڻ شاعريءَ مٿان نازل ٿيڻ لڳا ۽ اهڙي افراتفريءَ واري دؤر ۾ ڪيترن کي لُڙ ۾ مزو لڳي ويو ۽ هُو راتورات شاعر ٿي ويا، پر شاعريءَ لاءِ جيڪا اندر جي سُوجهه ٻُوجهه گُهربل آهي، ان تقاضا تي احمد سولنگيءَ جهڙا ڪي ٿورائي تخليقڪار کَرا ثابت ٿي سگهيا. ڪاريءَ ڪُک مان ڄاول هن نامراد نسل جو شعور جڏهن بالغ ٿيڻ لڳو ته سندن اڱڻ جي سُڪل ڇٻر تي ماڪ جون ٻه چار بوندون ئي بچيل هيون.
”اُتر قطب،
ساندهه برف وسي ٿي.
جبل جبل جي،
هر ڪا چوٽي،
ململ پوتي،
اوڀر، اولهه، اُبتو ڦيرو،
سِجُ اُڀري ٿو،
سال ۾ هڪڙو ڀيرو.
آريا- سٿ جي هڪڙي ناري،
روپ – رُپهرو،
ٻانهن ڪرائيءَ اُس ۾ وِگهري،
چوڙيگر جو چوڙو،
ٽڪريءَ ٽڪريءَ پگهريٖ پاڻي،
شور ڪري ٿو جهرڻو؛
پکيءَ پکيءَ جو پاڇو پرکي،
نديءَ نديءَ ويڳاڻو.
رات رَشِي ڪو ڏئي ويو جنهن کي،
ڳوڙها، ڳل- ڳاراڻو.
هاءِ هماليه جيڏا ماڻهو،
ڇَپر ڇاٽون،
جن جون واٽون،
هندوڪش مان نڪتيون.
پنک پنک جيئن پيرَ اُڏامي،
فرش، عرش مان نِڪتيون،
باکون، لاٽون.
پويان آهن اُڀَ ۾ اکيون،
سورج ونسيءَ جون،
پربت پربت،
اُتر قطب.
۽ هوءَ وينگس،
سورجُ پوڄي،
برف پگهاري ڏينهن ڳڻي ٿِي،
ساندهه برف وسي ٿِيِ.“
بدقسمتيءَ سان احمد سولنگي هڪ اهڙي مظلوم ٻوليءَ جو شاعر آهي، جنهن جو ساهتڪ سرمايو وسيع ۽ معياري هئڻ باوجود اها ناانصافيءَ، ٻيائيءَ ۽ ويرونجوڳ جو شڪار پئي رهي آهي. اسان جو ساهت ۽ ٻولي نه رڳو ٻن ملڪن ۾ ورهائجي ويا آهن، پر سڄيءَ دنيا ۾ داڻو داڻو ٿي چڪا آهن. سنڌ ۾ ان کي پنهنجي ڌرتي آهي، پر قومي سطح تي مڃتا نه ملڻ ڪري ان کي قومي ٻوليءَ جو درجو حاصل نه ٿي سگهيو آهي، ان جي ابتڙ هند ۾ ان کي سرڪاري سطح تي قومي ٻوليءَ طور قبوليت (Recognization) ته ملي چڪي آهي، پر هند ۾ هن کي پنهنجي ڌرتي ناهي. نتيجي طور سنڌ جا شاعر Sons of Soil (ڀومي پُتر) ته آهن، پر قومي سطح تي سندن ڪو والي وارث ناهي ۽ ٻئي طرف هند جا شاعر ڌرتيءَ ڌڪاڻا ٿي پنهنجي وطن جي مٽيءَ کي ته ياد ڪري رهيا آهن، پر هُو ان مٽيءَ جي مهڪ ڪٿان آڻن، جنهن سان شاعري واسجندي رهندي آهي.
ڪنهن به ٻوليءَ جي شاعريءَ جون پاڙون پنهنجيءَ ئي ڀلاري ڀونءِ اندر گهرائيءَ سان کُتل هونديون آهن ۽ شاعريءَ جو بڻ بنياد ناخواندگي هوندي آهي. هند جو شاعر شهري سڀيتا جي گُهٽ ٻُوساٽ ۽ ڀڄ ڊوڙ واري ماحول ۾ ايئن وڪوڙيل آهي جو سنجيده کان سنجيده شاعر به هِن دؤر کي ’حرامي دؤر‘ سڏي پنهنجي شاعريءَ ۾ پيش ڪري ٿو. تخليق جي مجبوري هند جي ڪنهن به شاعر کان احمد سولنگيءَ جيان هي سٽون نه چوائي سگهندي:
”هير هِندورو، ڪينجهر ڪَپَ،
چنڊُ چُمي پيو، نوريءَ چَپَ.
سِپَ ۾ موتي ٿا سِپجن،
من ۾ سرجي، تانگههَ تڙپَ.
تنهنجي اهڙي نيڻَ نهارَ،
جهڙي جهرڪيءَ بازَ جهڙپَ.
مون کي ويٺا روز ڪَکين،
تنهنجي ساروڻين جا سَپَ.
تو وٽ مهنگا موتي کوڙ،
مون وٽ آ لڙڪن جي لَپَ.
سنڌ سڄي آ نيزي پاند،
دلبر ڪهڙا ڊِڄَ ۽ ڊَپَ!“
سوچ جي سطح تي هند ۾ تخليق ٿيندڙ موزون شاعري توڻي نئين ڪوتا پنهنجو هڪ منفرد معيار قائم ڪري سگهي آهي. ’سئنيٽوريم جي هڪ رات‘ ۽ ’پُرش وئشيا‘ جهڙيون شاعراڻيون تخليقون ذهني سطح تي اڄ جي دغابازيءَ واري دؤر جي علامت ته بڻجي اچن ٿيون پر انهن ۾ پنهنجي ڌرتيءَ جي دُکَ کان وڌيڪ داخلي سطح تي من جي مونجهه جو احساس وڌيڪ اُڀري ٿو.
هند جي جديد شاعريءَ ۾ ’سنڌ، سرير ۽ ساههُ‘ جهڙي هم آهنگيءَ جا سيني ۾ سَلا ڦُٽي نه سگهندا. احمد سولنگيءَ جي هن ڪوتا جي سِٽَ سِٽَ خود هند ۾ رهندڙ سنڌ ڄاون جي دلين ۾ سور جو سَٽون اُڀاري سگهي ٿي ۽ اسان کي اهو احساس ڏياري ٿي ته اسان ڇا ڇا وڃايو آهي.
”واٽ-
وکيري واءُ،
مٿان ٿو سِجُ تکو ڏئي تاءُ.
ريت-
اُلا ۽ آڳ،
وري ڪو وِيرُ ورائي واڳ.
ڏينهن-
تِکيري تِکَ،
کڻي ٿو ڪير وڌي هر وِکَ.
گهاءَ-
سُهنِ ٿا گهوٽ،
اٿئي هي رِڻ راهي اڻموٽ.
ديسَ-
سنڀاريو سَتُ،
گُهري ٿو ڳچيءَ ڳچيءَ جو رَتُ.
سنڌ-
سرير ۽ ساهُه،
انهيءَ ۾ وهندو پيو درياهُه.“
اڄ عالمي ادب جي رنگَ- منچ تي شاعريءَ جهڙي نفيس ساهتڪ صنف کي پوئينءَ نشست ۾ آڻي ويهاريو ويو آهي. نه رڳو هن ننڍي کنڊ ۾، پر عالمي سطح تي پڻ ناشرن جو بيان آهي ته جديد ادب، پڙهندڙن جو ذائقو ئي بدلائي ڇڏيو آهي. اڄ گهڻي ۾ گهڻا ڪتاب آتم ڪٿائن (آٽو بايو گرافين ۽ بايوگرافين) جا ئي وڪرو ٿي رهيا آهن. ان کان پوءِ آتم ڪٿائي ناول ۽ انهن کان گهٽ ڪهاڻين جا مجموعا.
ڪي نقاد ته ڪهاڻيءَ کي ادبي صنف ئي نٿا مڃين، پوءِ به پڙهندڙن جي ڪهاڻيءَ ۾ ڪافي دلچسپي قائم آهي، باقي شاعري-؟ شاعريءَ جي مجموعن جون پنجاهه سٺ ڪاپيون کپائڻ ۾ به سال لڳي ٿا وڃن.
T. S. Eliot جڏهن هڪ وڏي اشاعتي اداري جو ايڊيٽر هئو ۽ هڪ سختگير ايڊيٽر هئو، جو هُن جارج آرويل جي Animal Farm جهڙي ادبي شاهڪار جو مسودو کيس ٽي ڀيرا موٽائي موڪليو هئو ۽ ٻئي اداري طرفان شايع ٿيڻ تي؛ ان ڪتاب تي ڀرپور تبصرو لکيائين، ايليٽ (Eliot) جو ئي چوڻ هئو ته، (خود انگريزيءَ ۾) شاعريءَ جي ڪنهن مجموعي جون جيڪڏهن سؤ ڪاپيون به وڪامن ته ان کي تسلي بخش پذيرائي ڪري مڃڻ گهرجي.
گذريل پندرهن سالن کان شاعريءَ جي ڪنهن ڪتاب کي نوبل پرائيز نه ملي سگهيو آهي. لئٽن امريڪا جي شاعر Octavio Paz کي پويون نوبل پرائيز مليو آهي (منهنجيءَ ڄاڻ موجب)، پر شاعريءَ جهڙي جاودان ۽ اندر جي اڌمن کي اظهاريندڙ صنفِ سخن اڳيان عارضي طور آيل ناموافق ۽ ناسازگار فضا گهڻو عرصو جٽاءُ نه ڪري سگهندي، جو خدا وٽان آيل پهريون پهريون لفظ ’ڪُن فيڪون‘ به شاعراڻي سِٽَ هُئي ۽ ايشور جي مُک مان نڪتل پهرين پهرين سِٽَ ’اوم نمو شواءِ‘ به شاعراڻي تخليق هئي، ان ڪري ئي ’شاعري پيغمبري است‘ جي سچ کي قبول ڪيو ويو آهي.
پر شاعريءَ جا وک وک تي سوين سچ آهن:
”سِپَ ساحل جي مٿان؛
سمنڊ کي سوگهو ڪيو،
ريت جي ذرڙن منجهان؛
چنڊُ ڪو جاڳِي پيو!“
هن پل جو پسمنظر ڏسڻ سان يا محسوس ڪرڻ سان سڄي ڪائنات ڄڻ شاعريءَ جي رنگ ۾ رڱجي وڃي ٿي، جنهن کي نه رڳو شاعر جي سجاڳ اک پرکيو آهي، پر هر پڙهندڙ آڏو ريت مٿان چانڊوڪيءَ جو سڄو ڪائناتي منظرنامو پنهنجي آب و تاب سان اڇو اُجرو ٿي بيهي ٿو.
جيئن ته احمد سولنگيءَ جي شاعريءَ جو هي پهريون مجموعو آهي، ان ڪري اهو سمجهڻ سولو ناهي ته شاعريءَ جي ڏکين ڏاڪن تان هُو ڏاڪو ڏاڪو ٿي مٿي چڙهيو آهي يا ڏاڪو ڏاڪو ٿي هيٺ لٿو آهي. هڪ شاعر جي سلسليوار ارتقا جي صحيح ڪٿ (evaluation) هُن جي ٻن چئن مجموعن جي اشاعت کان پوءِ ئي ممڪن ٿي سگهي ٿي، پر احمد سولنگيءَ جي هن پهرئين ئي مجموعي جي مسودي جي پهرين نظم ’مائيڪل اينجلو‘ کان وٺي آخري نظم ’سيوهڻ مٿان چنڊ‘ تائين جيئن جيئن مان هن جي هڪ هڪ رچنا ٻه ٻه ڀيرا پڙهندو ويس. هڪ ڀيرو خيال جي لئه جو لطف وٺڻ لاءِ ۽ ٻيو ڀيرو روانيءَ جو رسُ ماڻڻ لاءِ ته مون کي رفتگيءَ سان اهو احساس ٿيندو رهيو ته شاعريءَ جي هن وَر وَڪڙ ڏاڪڻ تي ڏاڪو ڏاڪو ٿي چڙهندي نئين نسل جو جيڪو سڀ کان پهريون شاعر مٿي پهتو آهي، اهو ’ احمد سولنگي‘ آهي.
تاريخ ساک تي شاهدي ڏني آهي ته، جن قومن جو ماضي شاندار هوندو آهي، انهن قومن کي حال ۽ مستقبل ۾ ڏاڍا ڏک ڏاکڙا ڏسڻا پوندا آهن. اسان جي قوم پڻ الائي ڪيترن دؤرن جي ماتم مان گُذري آهي. اسان جي ڌرتيءَ مٿان ڌارين ٻولين، ڌارين ثقافتن، ڌارين تهذيبن ۽ ڌارين حاڪمن ۽ حڪومتن جي حملن ۽ انهن جي ڏاڍاين اسان جي قوم کي سنئين لڱين سُکَ سان سُمهڻ نه ڏنو آهي. اهڙين هنگامي حالتن اسان جي ادبي برادري ۽ خاص طور شاعرن کي احتجاجي ۽ مزاحمتي شاعريءَ طرف راغب پئي ڪيو آهي. پوءِ به هڪ ديرپا ۽ اثرائتي ترقي پسند دؤر ۾ تخليق ٿيل شاعري هڪ ته اسان جي پنهنجي ڌرتيءَ مان ڦُٽل شاعري نه هئي پر اشتراڪي ملڪن وٽان امپورٽ ٿي آئي ۽ اڳتي هلي اها ’ادب براءِ ادب‘ ۽ ’ادب براءِ زندگيءَ بدران‘، ’ادب براءِ امپورٽ‘ جي شڪل اختيار ڪرڻ لڳي ۽ وقت گُذرئي پنهنجي وقعت ايتري قدر وڃائي ويٺي جو شيخ اياز جهڙي شاعر، جيڪو ڪنهن وقت اهڙي شاعريءَ جو سرواڻ هئو، ان به لکيو ته ”ان دؤر جي سڄي شاعريءَ کي گاڏن ۾ ڀرائي ڪنهن گند جي ڍير ۾ اُڇلايو وڃي.“ جيتوڻيڪ اياز جو اهو هڪ انتهاپسند بيان هئو پر اها حقيقت آهي ته اڄ ترقي پسند دؤر واري شاعري ماضيءَ جي دڙن ۾ دفن ٿي چڪي آهي.
پاڪستان ۾ ’ون يونٽ‘ جي ٺهڻ کان ’ون يونٽ‘ جي ڊهڻ تائين، پندرهن سالن جي عرصي دوران پڻ تخليق ٿيل مزاحمتي شاعريءَ سنڌي شعر و ادب جي رنگ- منچ تي هڪ اهم ڪردار ادا ڪيو، پر ان ۾ پڻ داخليت بدران خارجيت جو دخل وڌيڪ هئڻ ڪري، اها شاعري پڻ پرچار جي حدن کي ڇهڻ لڳي، پوءِ به مزاحمتي شاعريءَ جي جذباتي توڻي عملي ڪردار جي اهميت کان انڪار نٿو ڪري سگهجي.
ماضي هميشه حال جي هٿ ۾ هٿ ڏيئي مستقبل طرف قدم سان قدم ملائي مسافتون ۽ منزلون طئي ڪندو رهندو آهي. سنڌ جي نئين نسل جي انهن شاعرن، جن ماضيءَ جي اهڙين مزاحمتي مسافتن بابت رڳو پنهنجي اڀياس ۽ علم معرفت ڄاڻ حاصل ڪئي آهي، اُهي نئين نِڪوري ذهن ۽ ڪنوارِي دوشيزه جي اڻ ڇُتل انگن جيان پاڻ سان پنهنجي شاعريءَ ۾ نوان خيال، نئين سوچ، نئين Imagery منظر ڪشي، نئون ڊڪشن ۽ نوان رخ ۽ رويا کڻي آيا. هنن وٽ پنهنجن پيشرُوئن جيان ڪي ٺهيل ٺڪيل يا ’ريڊي ميڊ‘ نظريا نه هئا.
مون جڏهن سنڌ ۾ نئين نسل جي شاعرائن جو ڪلام پڙهيو ته منهنجن پنجن حواسن سان گڏ ڇهين حِس پڻ بيدار ٿي ويئي ۽ مون کي احساس ٿيڻ لڳو ته اسان جهڙي، ظلم سان مهاڏو اٽڪائيندڙ قوم جي مظلوم ٻوليءَ جي نئين ٽهيءَ جي؛ اهڙي جديد سوچ ۽ شاعريءَ جي روح تائين رسائي ٿي چڪي آهي؟
عالمي ادب جي اڀياس واضح ڪيو آهي ته جڏهن به ڪا ادبي تخليق، خاص طور شاعراڻي تخليق ڪنهن نظريي، ڪنهن اصول، ڪنهن عقيدي يا ڪنهن مَتَ جي معرفت يا ماتحت تحرير ڪئي ويئي آهي ته اها نه ديرپا ثابت ٿي سگهي آهي ۽ نه گهڻو وقت جٽاءُ ڪري سگهي آهي. مان سمجهان ٿو ته هند، سنڌ جي نئين پيڙهيءَ جو نئون شاعر، جيڪو مٿين مڙني حد بندين کان پاڻ کي آجو ڪري چڪو آهي، اهو احمد سولنگيءَ جهڙي نئين سوچ ۽ نئين رخ ۽ رويي جو آئيني عڪس هِنن سٽن اندر سمائيندو:
”ڪنهن گلن تان آ چکيو نمڪين سُرهي ءَ ساٽَ کي!
ڪنهن ڪيو محسوس مُنهنجي درد جي احساس کي!
ڪنهن چکيو پاڻي اکين جو، لڙڪ جي لُوڻاٺ کي!
ڪير ڳوڙهن کي ڳڻيندو؟
وقت جي هيءَ ڌوڙ سڀني جي مٿان وسندي رهي،
ڪير ٿيو بدنام آهي،
ڪير ٿو سوچي اهو،
ڪنهن خواريءَ جو کنيو هي پاڻ تي الزام آهي!“
احمد سولنگيءَ جون هي دل ۾ پيهي ويندڙ سٽون، احساس ڏيارن ٿيون ته ’ڪو عڪس نه پوي ته آئينو اُجرو ئي رهندو آهي.‘
احمد سولنگيءَ جي هن مجموعي ۾ شامل هن جي گهڻي تَڻي شاعري پڙهندڙن کي نئين ۽ جديد سوچ سان روشناس ۽ نئين سَچ سان مُنهان مُنهن ڪرائي ٿي. اهڙي نوعيت جي شاعريءَ کي ڪنهن هڪ دؤر يا دائري اندر قيد نٿو ڪري سگهجي، جو اڳتي هلي به اُها ’ڪالهه‘ جي شاعري نه، پر ’اڄ‘ جي شاعري ڪري تسليم ڪئي ويندي. اها شاعري ماضي پرستيءَ وارا لڪ لتاڙي، مستقبل جا اهي روشن شُعاع اُجاڳر ڪندي، جيڪي ڪڏهن به اڳتي هلي ڪنهن به دؤر ۽ جاءِ تي جهڪا نه ٿيندا.
سڀاڻي جو سُچيت ۽ سُجاڳ نقاد جڏهن احمد سولنگيءَ کي سندس سنڌيت واري جذبي لاءِ آفريني ڏيئي کانئس سوال ڪندو ته تو ’وقت، وقت‘، ’جاءِ جاءِ‘ ۽ ’ماڻهو ماڻهو‘ ۾ نراليت پسي، انهن لاءِ انساني قدرن ۽ مُلهن کي مٿانهون ڪرڻ لاءِ تنهنجي تخليقي عمل ڪهڙو ”شفي“ (Positive) يا ”نفي“ (Negative) ڪردار نباهيو ته، ان سوال جي جواب ۾ احمد سولنگيءَ جي مجموعي جي پهرئين ئي نظم جون هي چار سٽون نه رڳو حوالي طور بلڪه سندَ طور پيش ڪري سگهجن ٿيون:
”ديس هر هڪ جي مٽي،
مون ته ڌرتيءَ جي دونهاٽيل،
سُرخ گولي تان کڻي،
پنهنجي خوابن ۾ سنڀالي آ رکي!“
پنهنجي ان پهرئين ئي طويل نظم ۾ احمد سولنگيءَ مائيڪل اينجلو، زان ڪازاڪس، آلندي ۽ پبلو نِرودا جي ڪردار نگاريءَ سان گڏوگڏ ڀٽ ڌڻي، ٽئگور، ميران ۽ ڪبير جو تذڪرو ۽ image پيش ڪيو آهي. سڀ کان پهريون ڪردار زان ڪازاڪس عالمي ادب ۾ هن خطاب سان نوازيو ويو آهي.
“The Ingenious Gentleman Don Quixote of La Mancha”
(لامنچا جو هنرمند ڀلوڙ شخص زان ڪازاڪس)
هي ڪردار اندليسي ادب جو هڪ ٻهڳڻو ڪردار آهي. زان هڪ ئي وقت ’اڌ چريو‘، ’چرچائي‘، ’حاضر جواب‘، ’سمجهو‘، ’چر ٻٽ‘ ۽ ’پورالو‘ ڪردار آهي، پوءِ به هن جي دانشمدانه ڪارنامن هن کي عالمي ادب جو هڪ جاودان ڪردار ڪري ڇڏيو آهي. اهڙي ئي تضادي ڪردار کي احمد سولنگيءَ پنهنجين شاعراڻين سٽن ۾ پيش ڪندي، هن جي ڪردار نگاريءَ جو انوکو رُخ چِٽيو آهي:
”منهنجي اک جي دائري جي ويجهڙو،
زان ڪازاڪس، ٿو رهي؛
۽ پکي پنهنجي پَرن ۾،
جِئن لڪائي ٿو رکي پنهنجا ٻَچا،
سوچ مُنهنجيءَ ۾ ائين ’محمود‘ جي ڌرتي رهي:
جا ٽُٽل ڪشڪول ۾ ڪنهن ماءُ جي ڳوڙهن جيان،
يا نديءَ تي بُوند- بادل جو لڳي ٿو نقش ڪو؛
عشق مون لئه ٿو اُڻي ڄڻ شبنمي ڪا شاعري؛
ساحلن تي، ريگزارن جي مٿان،
۽ وڻن جي جُهنڊ ۾،
آ خُدا جي جُستجوءَ بيگانگي مون لئه لکي!“
احمد سولنگيءَ زان ڪازاڪس جي ڪردار کي پنهنجين شاعراڻين سٽن ۾ سموئي، هن جي سڀني ”شفي“ (Positive)”نفي“ (Negative) ڪُنڊن کي رِل مِل ڪري هن تي Odoriferous (سرهي ساٿ واريون) سٽون تخليق ڪندي، ڄڻ زان تي ODE (خطاب) جي صورت ۾ خراج پيش ڪيو آهي. پنهنجين ايترين Multiple and Multifaced (صفتن ۽ صورتن) جي باوجود زان ڪازاڪس جي پاڻ بابت راءِ اها رهي ته ”مان ته ڪجهه به نه آهيان.“
زان ڪازاڪس جا اهي احساس ته ”توڻي جو ڪنهن جي هر خواهش تڪميل تي پهچي، ته به ضروري ناهي ته هن جو پاند خوشين سان ڀرپور ٿي وڃي، هُو وڌيڪ خوشحالي ۽ آسودگي ماڻي سگهي، هن جو درجو ۽ رتبو سندس موجوده رتبي کان مٿانهون ٿي وڃي، پر جي سڀ ڪجهه ان جي ابتڙ ٿي وڃي ته تون ڪنهن اهڙي اوڙاهه ۾ ڌِڪجي سگهين ٿو، جنهن جو تون تصور به نٿو ڪري سگهين ۽ اهڙي بدنصيبي تو مٿان ڇو نازل ٿي آهي، ان جي تنهنجن ملائڪن کي به خبر نه پئجي سگهندي. تو وٽ رڳو ايترو ئي احساس رهجي ويندو ته آسمان مان نازل ٿيل هر مصيبت تنهنجو ئي گهر پُڇايو آهي.“
انهيءَ ئي حوالي سان هسپانوي شاعر لوئي ٽانسلو (Luigi Tansillo) پنهنجي نظم’Tears of Saint Peter‘ (سنت پيٽر جا ڳوڙها) ۾ لکي ٿو:
‘No eye was there to see him, well he knew,
Yet, he himself was to himself, a shame,
Exposed to all men’s gaze or screened from view.’
”هن کي ڀليءَ ڀَت ڄاڻ هئي، ڪائي نگاهه ڪانه ٿي هن تي کُتي،
پوءِ به ڄڻ هُو پاڻ پنهنجو پاڻ ۾، ڪيڏو نه شرمندو هئو،
هُو هئو هر ڪنهن جي اک ۾، هر نظر هُن کي تڪيندي ٿي رهي!“
(ترجمو : ل. ڪ)
احمد سولنگي پنهنجي مٿي ذڪر ڪيل نظم ۾ ڪيتريون نيون تشبيهون، نوان استعارا ۽ علامتون سمائي سگهيو آهي. هڪ طرف هُن جي اک جي فوڪس ۾ زان ڪازاڪس ٿو رهي، جيڪو هڪ اهڙي پکيءَ جي allegry (علامت) بڻجي آيو آهي، جيڪو پنهنجن پَرن ۾ پنهنجا ٻَچا لڪائي ٿو رکي ته هُن جي ذهن جي ڌرتيءَ جي ٽٽل ڪشڪول ۾ ماءُ جا ڳوڙها به آهن ۽ ٻئي طرف نديءَ مٿان ڪرندڙ بوند، هڪ بادل جو نقش بڻجي اُڀري ٿو.
ساڳئي ئي نظم ۾ اڳتي هلي آلندي جهڙي انقلابي ۽ چِليءَ جي شاعر پبلو نرودا جو شاعراڻو تصور احمد سولنگيءَ جي سٽن ۾ سمائجي هن جي شاعريءَ کي نئين پيرائي ۾ پيش ڪري ٿو:
”دُور آلندي، نرودا جي چِلي،
باکَ پنهنجي لاکَ برسائي جڏهن ٿي اُن مٿان،
سجَ ازل جي ديوتا سامهون سڀئي،
صُبح جا سورج مُکي ڪن ٿا سجودُ؛“
احمد سولنگيءَ جون هي سٽون پبلو نرودا جي ڪردار جي ڪيئن عڪاسي ڪن ٿيون؛ ان جو هڪ دلپذير واردات سان واسطو آهي.
سريلنڪا جي هوٽل جي ڪمري ۾ پبلو نرودا جڏهن هڪ جُوان سنهالي ڀنگياڻيءَ کي هُن جو ڪمرو صاف ڪندو ڏٺو ته هوءَ کيس وينس جي مورتيءَ جيان ڪنهن حسين مجسمي وانگر لڳي ۽ جڏهن هُو هُن جي عريان جسم کي لساڙي رهيو هئو ته هوءَ حيرت وچان ڏسي رهي هئي ته اهڙي شاهاڻي شخصيت وارو شخص هي ڪري ڇا رهيو آهي؟ ان واردات جي پس منظر ۾ احمد سولنگيءَ جون هي سٽون ڪيتريون نه جاذب آهن.
’باکَ پنهنجي لاکَ برسائي جڏهن ٿي اُن مٿان،‘
ان پل؛ اندر ۾ ڪهڙا جذبا ڪَروٽون وٺن ٿا، صبح جا سورج مُکي ڪيئن نه سجدا ڪن ٿا!
مون کي چِٽيءَ طرح ياد آهي ته دهليءَ ۾ سال اڻويهه سو ڇاونجاهُه جي ’ايشين رائيٽرس ڪانفرنس‘(Asian Writer`s Conference) دوران جڏهن شاعراڻي محفل جي صدارت ڪندي پبلو نرودا، نارايڻ شيام جي نظم ”ڪهڙي آئيني ۾ منهنجي اصلي صورت گم ٿي ويئي؟“ انگريزي ترجمي ۾ ٻُڌي ته هُو حواس باخته ٿي ويو. پبلو نرودا سوال ڪيو: ”ڇا، هڪ غير معروف ٻوليءَ وٽ به اهڙي ڇرڪائيندڙ شاعري موجود آهي؟“
(ساڳيو ئي سوال ڀارتي وزيراعظم آنجهاني اندرا گانڌيءَ ڀوپال ۾ ڀارت ڀون جو افتتاح ڪندي، سنڌي سيڪشن جو معائنو ڪندي ڪيو هئو، جڏهن مون هُن کي شاهه لطيف جي ڪن بيتن جو شيخ اياز جو اردو ترجمو ٻڌايو هئو.)
پبلو نرودا ان وقت احمد سولنگيءَ جو هي نظم ٻُڌو هجي ها ته هُن کي سندس سوال جو جواب ملي وڃي ها ۽ اوڀر جي آرسيءَ جو اولڙو سندس اکين ۾ ٻهڪي پوي ها!
”رات جي منحوسُ ۽ ڪاري هوا،
شهر جي روشن ڏِيئن کي؛
ٿِي وڪوڙيندي رهي.
ڀوڳنائن جي سفر جا پيچرا،
پيرَ پنهنجا؛
ڄڻ چَٽيندا ٿا رهن!
وقت جا پاليل ڪُئا،
ديوتائن، انبيائن،
شاعرن، صوفين ۽ سنتن جي مٽي،
روزُ کوٽيندا رهن ٿا،
۽ ٿا ڪُتريندا رهن،
قيمتي زربفت جهڙي ديسَ جون،
چارئي ڪنڊون!
ڪالهه سورجَ، چنڊَ جيڪي،
هُئا ڦُٽا اوڀر منجهان،
اڄ انهن جي روشني ۽ چاندني ممنوع آهه،
فڪر کي ٻئي دور جو رائج سِڪو سمجهي ڪري،
ڄڻ عجائب گهر اندر تشهير لَـئه سانڍيو ويو،
ڄاڻ ڄڻ ڪوريئڙي جي ڄارَ ۾ ڦاٿي پئي آ،
وقت جي اڀياس بابت،
ڪنهن به پنهنجيءَ کوجنا کي ڪو نه ٿو ليکيو وڃي!
شاعري،
انمول تحفو،
گفتگوءَ جو،
ڪو صَحيفو،
ڌُوڙ وانگي ڄڻ ته ڌرتيءَ تي لَٿو،
ڪوڙ سان ميٽيو وڃي ٿو،
سچَ جو چهرو سڄو.
سنگ تراشي پٿرن ۾ اڄ رهي روپوشُ ٿي،
آڱريون فنڪار جون پڻ،
برفَ وانگي ويون ڄمي،
سچ اجنتا ۽ الورا منجهه ڳوليندو به ڪيرُ؟
ڪامَ جو؛ مندر جي اندر ڪيرُ ڳوليندو به پيرُ؟
رقصُ گهايل،
زندگيءَ جي چور دروازن اندر،
هر نظر کان بي نيازُ،
هر خبر کان بي خبر،
چِترڪاريءَ منجهه ليڪيل ڪا لڪيرَ،
ڪو تصور سوچ جي تجريدَ جو،
بُرش جي خاموش ڪنهن گفتار سان،
فن نَقاشي جي وسيع معنيٰ اندر،
پنهنجي خنجر سان ڪري ٿو خودڪُشي!
ملڪ اولهه جا سڀئي،
اوڀر تي مڇريا ٿا گهُمن،
دشمنيءَ جي دائمي آڙاههَ هيٺان،
ڪيتريون ڌرتيون سَڙن.
پو به دنيا جي ڌڪاڻيل،
دُور هڪڙيءَ ڪُنڊَ ۾،
آشتيءَ ۽ امن جو اهڃاڻ بڻجي،
ڪالهه وانگي،
اڄ به آهي،
سنڌ بيٺي!
اڄ به آهي،
سنڌ بيٺي،
سنڌ بيٺي!“
ڪنهن ناول يا ڪهاڻيءَ ۾ ڪردار نگاري ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن عظيم شاعر وٽ (Epic) رجزنامي يا وِير چترڪٿا جي صورت اختيار ڪري ڇڏيندي آهي. هيلن آف ٽراءِ، هيلن نه هجي ها، جي هُن کي هومر جو قلم نصيب نه ٿئي ها. قلوپطره به قلوپطره نه رهي ها، جيڪڏهن وليم شيڪسپيئر هُن جي ڪردار کي هنن سٽن ۾ نه سموئي ها:
“Age cannot wither her nor custom stale,
Her infinite variety: other women cloy
The eppetites they feed, but she makes hungry,
Where most she satisfies:”
(عمر هن کي ڪوماٽجڻ نٿي ڏئي،
نه راهه رسم هن جي روپ کي بد زيبو ٿي ڪري،
هن جهڙيون اَپار آنند ڏيندڙ ٻيون حسينائون،
ڍَو تي لطف وٺائين ٿيون،
پرهيءَ ٻهڳڻ،
ڍائيندي به بُکَ وڌائي ٿي.)
(ترجمو: ل.ڪ)
قلوپطره جي ڪهاڻي هڪ اهڙيءَ دوشيزه جي ڪهاڻي آهي، جنهن ساڳيءَ ئي شدت سان ذاتي توڻي اجتماعي زندگيءَ سان پاڻ کي لاڳاپي رکيو آهي، جتي هڪ ٻئي پويان ٻه مرد هن جي زندگيءَ ۾ آيا. جوليس سيزر ۽ مارڪ ائنٽوني، پر هن جي ڪهاڻي تاريخ جي دل ڇُهندڙ ۽ حيران ڪندڙ ڪهاڻي آهي، جو قلوپطره جيان هن جا ٻيئي عاشق پڻ خاص خوبين جا مالڪ هئا، جن روم جي سلطنت جي سڄي نصيب کي پنهنجي هٿن ۾ قابو ڪري رکيو هئو. سيزر جي قتل کان پوءِ قلوپطره جو مارڪ ائنٽونيءَ سان بدبخت رشتو ناتو هڪ ئي وقت راز ۽ رمز ڀريو به رهيو ته روحاني پڻ.
قلوپطره جي ڪيترن مصري سوانح نگارن هن جي ڪردار کي نفرت ڀريءَ نگاهه ۽ ناشانائتي رنگ ۾ رڱيو آهي، پر سيزر ۽ ائنٽونيءَ ٻنهي هن کي پنهنجي مانائتي محبوبا، ساٿ ڏيندڙ سنگتياڻي ۽ دل گُهري داشته ڪري قبول ڪيو آهي. ان ڪري ئي قلوپطره کي تاريخ توڻي ادب ۾ ايتري اهميت ملي سگهي آهي.
احمد سولنگيءَ جو نظم قلو پطره هومر جي هيلن آف ٽراءِ جيان يا چندر بردائيءَ جي پرٿوي راج ”سنجو گِتا“ جيان يا نارائن شيام جي ’روپ مايا‘ جي مينڪا اپسرا جيان ڪو epicته نه آهي، پر هن پنهنجي شاعراڻي تخيل ۽ تخليق سان قلوپطره جي جيڪا imagery ۽ منظرنامو پيش ڪيو آهي، اهو سنڌي شعر و ادب جي دنيا ۾ جوڳي جاءِ اوس والاريندو.
”ڪُشادي رات جي ٻيڙي،
رسيون، ساڪا، لنگر لوها،
نماڻن ميربحرن جا،
ٿڌا ڪي خوابَ جا پاڇا،
مٿان فانوسُ فطرت جو،
سمورا منتشر تارا،
حسين ڪنهن حادثي جي لئه،
الئه ڇو منتظر آهن؟
جواني قيمتي تنهنجي،
اکين ۾ چاندني پوکي،
هوا مضبوط تختن تي،
لهي ٿي اپسرا وانگي.
درياءِ نيل جو پاڻي،
ڏسي ٿو اک کڻي توکي،
قلو پطره !!“
۽ نظم جون پويون پنج سٽون جن ۾ قلوپطره جي من جو سڄو ڀيدُ ۽ هن جي چِت جي چاهت، هن جو هَٺيلو ۽ مغرور ڪردار پڙهندڙ جي اکين آڏو جيئرو جاڳندو ٿي اُڀري ٿو.
”قلو پطره!
مڃون ٿا تون هميشه کان محبت جي اسيريءَ ۾،
اڪيلو ڪونه سيرز کي رکين ٿِي، پر
ڪرين ٿي زلف ڪافر سان، سموري روم کي قابو،
ٻيو ڪهڙو ڀلا ڏَسُ، مصر جي آ چنڊَ جو جادو!“
تاريخي ڪردارن کي شاعريءَ ۾ سموئڻ ڪن ديومالائي (Mythological) ڪردارن کان وڌيڪ رتُ وِلوڙ عمل آهي، جو شاعر ديومالائي ڪردارن ۾ پنهنجي تصور ۽ تخيل جي زور تي انهن کي پنهنجي سوچ ۽ پسنديءَ جي ڍانچي ۾ ڦهڪائي سگهي ٿو ۽ انهن ڪردارن کي خلقيندي هُو ڪنهن سان به ذميدار ناهي، سواءِ ان جي، جو هُن جي تخيل ۾ آهي، پر تاريخي ڪردارن کي شاعريءَ جو موضوع بڻائڻ لاءِ فني چابڪدستيءَ کان سواءِ سندن تاريخي وجود ۽ اهميت سان هٿ چراند ڪرڻ لاءِ شاعر وٽ تواريخي تلافي نٿي ٿي سگهي. احمد سولنگيءَ قلوپطره جي سڄي ڪردار کي هُن جي چڱاين ۽ لڱاين سان ئي هُن جي تصوير، تصور ۽ منظر کي شاعريءَ جي قالب ۾ ايئن ڦهڪائي پيش ڪيو آهي جو اکين اڳيان سڄو منظر ڪنهن چِتر شالا (Art Gallery) جيان ڦرندو ٿو رهي. چپن جا ياقوت، اکڙين جا الماس، هٿن جا اُجرا ڪنول، سون-سَريکو سينو، ڳلن جا تِر، ڏاهپ، ڪرشما، اهرام ۽ صحرا؛ سڄو منظر ايئن آهي ڄڻ رنگ- منچ تي هڪ ئي وقت قلوپطره پنهنجيءَ هر ادا سان مجسم موجود آهي.
پر ان جي ابتڙ جڏهن اسين Medieval (وچين دؤر) جي شاعريءَ کي ڏسنداسين ته، ان ۾ ديومالائي (Mythological) ڪردارن کي پنهنجي شاعريءَ ۾ پيش ڪندي، ان دؤر جي شاعرن نه رڳو مبالغي آرائيءَ کان ڪم ورتو آهي، پر انهن؛ ڪردارن کي پنهنجي تخيل جي اڏام سان يقين ۽ گمان جي حدن کان ٻاهر نڪتل آزادي پڻ ورتي آهي.
احمد سولنگيءَ جي شاعريءَ جو اڀياس ڪندي مون کي هن جي جدت ۾ پڻ درمياني دؤر جي شاعريءَ جي شرنگهار رَس (جمالياتي رَسُ چَسُ) جون جهلڪون نئين رنگ روپ ۽ رس ۾ رچيل نظر آيون آهن. سنڌي شاعريءَ ۾ شاهه جي هيءَ سِٽَ ”رَتِيءَ جي رهاڻ، جيءُ اڙايو جَتَ سين“ جمالياتي شاعريءَ جو هڪ جاذب مثال آهي، جيڪو هڪ کان وڌيڪ معنائون ڇڏائي ٿو.
شاهه سائينءَ جي هيءَ سِٽَ سنڌي جمالياتي شاعريءَ جي اُها سِٽَ آهي، جيڪا مختلف رخن کان پرکي وڃي ته ان جون مختلف معنائون ۽ مفهوم نڪري نروار ٿيندا. رَتِي- ماسي- تولي جي جدول موجب هتي ”رَتيءَ جي رهاڻ، هڪ کن، هڪ پل جي رهاڻ ته هڪ عام فهم مطلب ۽ معنيٰ ڇڏائي سگهي ٿي، پر ڪن پارکن جي راءِ موجب ’رَتِي‘ ڪام ديو (جيڪو sex جو ديوتا آهي) جي پتنيءَ جي ناتي پُرش ۽ اِستريءَ جي سمڀوڳ (جماعَ) جي علامت پڻ بڻجي اچي ٿي.
شاهه جي هڪ ٻئي شارح جي ويچار موجب رَتيءَ جو مطلب رنگ ۾ رَچِي ويل يا ’رتل‘ پڻ آهي. مان پنهنجي پنهوءَ جي رنگ ۾ رچجي ايئن ’رَتِي‘ ٿي ويس جو ان ’رتيءَ جي رهاڻ، جيءُ اڙايو جت سين.‘ اهو شاهه لطيف جهڙي عظيم جمالياتي شاعر جي فن جو ئي ڪمال آهي جو ان هڪ سٽ ۾ جدا جدا رنگ رچجي ٿا وڃن.
شاهه لطيف کان شيخ اياز ۽ نارائڻ شيام ۽ اياز کان احمد سولنگيءَ تائين جمالياتي شاعريءَ وڏي مسافت طئي ڪئي آهي. شاعريءَ جي مفهومن جا ٻه الڳ الڳ روپ ۽ رنگ آهن: هڪ سڌو ۽ واضح مفهوم ۽ ٻيو رمزن ساڻ ريجهائڻ وارو. اهو اشارتن مفهوم، جيڪو جمالياتي حِس ۽ حواس ۾ رچجي، انهن کي متاثر ۽ معطر ڪري ٿو، اهوئي شاعريءَ جو روح سان راس رچائيندڙ عمل دخل آهي.
”رسيءَ کان مختصر، نازڪ،
سنهيءَ هِن چيلهه تنهنجيءَ کي،
سهارو ٻانهن جو آهي.
مٿان دستُور موجب ئي،
چپن تي چَپَ رکيل آهن.
بدن ڄڻ ڊاک جي وَلِ جئن،
بدن تي ئي وريل آهي.
هٿن جون آڱريون ويهه ئي وڃن ڳنڍجي
اِئين ڪنهن طلسماتي موهَه ۾ ٿيون، جو
پتو ئي ڪونه ٿو پئي ڪو،
هَوس ۽ عشق ۾ ڪهڙو،
ازل کان رابطو آهي؟“
شرنگهار رس يا جماليات جو سڌو واسطو ڏسڻ، ٻُڌڻ ۽ محسوس ڪرڻ جي حواسن سان آهي، جن جي نازڪ ۽ لطيف فن تائين رسائي روبرو به آهي ته گفتگو ذريعي پڻ. شاعريءَ ۾ جماليات جو معنوي مفهوم سونهن سوڀيا، رسُ گيان ۽ حسن پرستيءَ جو سوکيم اظهار آهي.
جماليات لطيف فن جي اها فيلسوفي پڻ آهي، جيڪا حواسن جي نفسانيت جي رنگ روپ ۾ انساني حسن کي معراج تائين پهچائي ٿي ڇڏي. ڪاليداس جا epics ’شڪنتلا‘ ۽ ’ڪمار سمڀو‘ ۽ ڀان ڀٽ جو شاهڪار ايپڪ ’ڪادمبري‘ شاعري ۽ رنگ-منچ جو رِل مِل روپ پسائين ٿا.
هن ننڍي کنڊ جي جمالياتي شاعريءَ جو ڀرتري هريءَ کان پوءِ وڏي ۾ وڏو شاعر چوڏهين صديءَ جو مئٿلي ٻوليءَ جو ڪوي ودياپتي ڪري مڃيو ويو آهي. ودياپتيءَ پنهنجيءَ هڪ ڪوتا ۾ چيو آهي: ”ڪوبه منش تيسين پورڻ (مڪمل) نٿو سمجهيو وڃي، جيسين هُن کي شرنگهار رس (جماليات) جو پورو انڀو نه ٿيو هجي.“
شنڪرآچاريه کي پڻ ’سروگياني‘ جو پد تڏهن پراپت ٿيو، جڏهن هن انهيءَ ڀاوَ جو انڀو ڪيو. ڪاليداس ۽ ڀَو ڀُو وتيءَ جا سنگيت ناٽڪ، جئه ديو جو ’گيت گووند‘ ٽئگور جو ’چترانگدا‘ شاعريءَ ۾ شرنگهار رس کان اڳتي اُڀري وسميءَ ۾ وجهندڙ نفساني ۽ نفسياتي شاعريءَ جو روپ وٺي چڪيون آهن ۽ گڏوگڏ سنگتراشيءَ جي سُندر گهڙت پڻ نظر اچن ٿيون.
ان حوالي ۾ وديا پتيءَ جي هيءَ ڪوتا:
’هرڻيءَ جهڙين اکين واري راڌا کي،
ڪرشن جي حوالي ڪري،
سڀ ساهيڙيون هليون ويون.
موقعو ملندي ئي ڪرشن جا جذبا ڀڙڪي اٿيا.
هُن پنهنجيءَ راڌا جو هٿ پڪڙيو،
۽ لُڀائيندڙ ڳالهين جي بارش شروع ڪري ڇڏي،
اهڙين ڌُتاريندڙ ڳالهين راڌا جي حياءَ مٿان پردو وجهي ڇڏيو.
سينگاريل ۽ نرم بستر تي،
ٻيئي مباشرت ۾ مصروف ٿي ويا،
ڪرشن، راڌا جي انگ انگ کي چُمڻ لڳو.
چُمڻ جي لذت سان راڌا بيخود بڻجي ڏڪڻ لڳي،
رنگين مزاج ڪرشن شهوت جي تخت تي ويهي،
هُن جي خوف ۽ هراس جي قلعي کي فتح ڪري ورتو.
هاڻي راڌا وٽ ڪو ڊپ ڊاءُ نه هئو،
عزت به بچي ويئي ۽ ترپتي ۽ لذت به حاصل ٿي.‘
ودياپتي چئي ٿو:
”بُکايل کي جيترو کاڌو ملي گهٽ آهي.
اهڙيءَ حالت ۾ ٻنهي جا جسم ۽ جان تڙڦندا ٿا رهن.
بي قراري سُک سُمهڻ نٿي ڏئي.“
(ترجمو: ل. ڪ)
هيءَ مڌيه ڪالين (وچين دؤر) جي چوڏهين صديءَ جي شاعري آهي. ڇهن صدين گذرڻ بعد سوچ جو توارد ۽ ٽڪراءُ ويهين صديءَ جي هنديءَ جي سرشِٺ (برک) ڪوي وتسانين اگيه (Agya) وٽ نئين نوعيت کڻي آيو آهي:
”ڪيترين گوپين ڪيئي ڀيرا ڪنهيي کي پيار ڪيو،
پر هُن پنهنجو سڄو پيار اوتي ڇڏيو،
ان هڪ ئي سُندرتا تي، جنهن جي هُو تلاش ۾ سرگردان رهيو،
جنهن کي هُو ڪڏهن پنهنجو نه ڪري سگهيو.
جيڪڏهن هُو پنهنجو پيار ڪنهن ۾ به ماڻي سگهي ها،
ته ٻئي ڪنهن پيار جا پنڌ ڇو پُڇائي ها؟
شاعر گيت مٿان گيت جوڙيندو رهيو،
پر هڪ ئي موضوع کي وري وري پنهنجن گيتن ۾ ورجائيندو رهيو،
۽ ڪنهن گيت تي هن جي گرفت مضبوط نه ٿي سگهي،
۽ نه ئي ڪو اهڙو گيت جوڙي سگهيو، جيڪو هن جي دل جي ترجماني ڪري سگهي.
جي هُن کي اهڙو ڪو موضوع ملي سگهي ها،
جنهن ۾ هُو پنهنجي سڄي دل پئٽي سگهي ها،
ته ڪويءَ کي ٻئي ڪنهن گيت جوڙڻ جي ضرورت ڇو محسوس ٿئي ها؟“
(انگريزيءَ مان ترجمو : ل. ڪ)
اگيه جي هيءَ ڪوتا نراشا واد يا قنوطيت پسنديءَ سان پُر آهي، پر گڏوگڏ هن جي ’تخليق جي مجبوري‘ پڻ هن جي اداسُينتا جو هڪ روپُ آهي. گوپيون ۽ ڪنهيو علامتون آهن نئين يُگَ جون، جنهن ۾ ڪيتريون ئي گوپيون، ڪيئي ڀيرا ڪنهيي (ڪرشن) کي پيار ڪن ٿيون، پر ڪرشن جو سڄو پيار هڪ راڌا مٿان ئي اوتيل آهي.
انهيءَ پيرايي ۾ احمد سولنگيءَ وٽ راڌا ۽ ڪرشن جي پريم جو تصور هڪ ڌيمي لئه، لهجي ۽ سانتيڪي سُر ۾ اچي ٿو:
”پڳلي راڌا!
تنهنجي شوڀا،
سانجهيءَ ويلا،
ڏيئي وٽِ جان،
لاٽون لاٽون،
روز ٻَري ٿي!
مندر چُپ چُپ،
گهنڊَ ننڊاکا،
سانجهه سهيڙي،
پازيبن جي،
سُر جي ورکا-
گوپيون ڳائن،
بندرا بن ۾-
شيام ڪنهيا!
تو لئه دوها،
خاموشين جا!“
هڪ شاعر جو روح لڳاتار ڪنهن نه ڪنهن اڻ ٿڪ ڳولا ۾ سرگردان رهندو آهي. بدلجندڙ موسمن جو مزاج ٽئگور جي شاعريءَ جيان احمد سولنگيءَ جي شاعريءَ ۾، مختلف موڊن (Moods) ۾ هڪ موسم دل جي اندر، هڪ موسم دل کان ٻاهر، جو اُڀار پائي، ڪنهن رڳ جيان رُباب سان اُلجهندو آهي، ۽ ڪنهن تندُ جيان طلب سان تڙپي، روح اندر راڳ ۽ روح کان ٻاهر سرگم بڻجي، سُرن جي سنگيت سجائيندو آهي. هي دل کان ٻاهر جي موسم جو اهو منظر آهي، جيڪو مها ڪوي ٽئگور، جڏهن سنڌوءَ جي ڪپ تان سون-ورني سانجهيءَ جي لهندڙ سج کي ڏسي چيو هئو: ”مون پنهنجي سڄي ڄمار ۾ دنيا جي ڪنهن به ڪُنڊ تان شام جو اهڙو منظر نه ڏٺو آهي.“ تڏهن ئي هُن اُها ڪوتا رَچِي هئي؛
”تون اهڙي سُندر آهين، جهڙي شام!“
مهاڪوي رابندرناٿ ٽئگور جي مهانتا جو بنيادي نڪتو، پنهنجي سون-ورني بنگال جي ڌرتيءَ جي اعليٰ قديم قدرن سان قدامت پرستيءَ کان پاسو ڪري، پنهنجي شاعريءَ جون نيون واٽون جوڙڻ رهيو. ڪاليداس جي خوشگوار جمالياتي منظر ڪشي ۽ بنگال جي ويشنو شاعريءَ جي جذبات سان پُر، سنگيت جي موتين سان پنهنجا پلاند ڀرڻ هئو. هُو هڪ طرف پنهنجي ڌرتيءَ جي ڪوين ۾ سڀ کان وڌيڪ ڌرتيءَ جو ڪوي هئو، ته ٻئي طرف سڀ کان وڌيڪ عالمي سطح جو شاعر هئو، جنهن ڪري رابندر سنگيت جي سٽ سٽ ۾ سُر ۽ ساز جي جهنڪار رِلِ مِل آهي.
ٽئگور کي نثري نظم جو شاعر سمجهڻ وارن کي شايد اُهو احساس نه آهي ته نثري نظم توڻي نئين ڪوتا لکڻ لاءِ پڻ طبيعت جو موزون ۽ روان هئڻ بيحد ضروري آهي.
نثري نظم ۽ نئين ڪوتا جا ڪوي جڏهن اهو دليل پيش ڪندا آهن ته اسين تجرباتي طور بحر وزن يا ڇندن ۽ ماترائن کي ٽوڙي رهيا آهيون ته انهن کي اهو ئي چئي سگهجي ٿو ته، ”خدارا! پهرئين ڪجهه جوڙڻ سِکو ۽ پوءِ ئي توهان کي اهو ٽوڙن جو حق حاصل ٿئي ٿو.“ جديد مغربي شاعريءَ جي متوالن کي اهو احساس هئڻ گهرجي ته ٽئگور جو زندگيءَ طرف نظريو هميشه قبوليت، شڪرگذاري ۽ قدر شناسيءَ وارو ئي رهيو.
هُو پنهنجي سڄي شاعريءَ ۾ ڪٿي به قنوطيت ۽ بيزاريءَ جو شڪار نه ٿيو آهي ۽ نه ئي ڪٿي هُن جديد شاعرن جيان شڪايتن ۽ آهُن، داهُن جا دفتر کوليا آهن. ٽئگور جي هڪ طويل نظم جون شروعاتي سٽون آهن:
”مُرڪَ ۽ لُڙڪَ،
خوشي ۽ غم جي پينگهه ۾،
سانوڻ ۽ آرهڙ جي موسمن جيان،
جُهومي رهيا آهن.
۽ مان گيت ڳائي رهيو آهيان،
سڄي عمر گيت ڳائيندو رهندس،
ڇا اهائي تُنهنجي مرضي آهي؟
ڇا اهائي تُنهنجي خوشي آهي؟
ڇا اِن ڪري ئي تو منهنجي ڳچيءَ ۾،
سنگيت سان سجايل سُرهاڻ جا هار وجهي ڇڏيا آهن.“
اُهي گيت ۽ نظم، جن جو موضوع محبت آهي، پوپٽ جي پرن جيان رنگ برنگي هوندا آهن. انهن جي رفتار روان دوان آهي ۽ شاعر هڪ مگن ۽ مطمئن راهگير آهي. هُو جلد باز نه آهي، جو تڪڙيون وکون کڻي منزل ڏانهن ڊوڙندو وتي، پر ان راهگير جي اُنهن وڌايل وِکن پويان اعليٰ مقصد آهي، ڇو جو هُن کي زندگيءَ سان پيار آهي.
مان پنهنجي ان جاچنا جي جواب ۾ ڪنهن دليل يا حيلي حجت پيش ڪرڻ بدران احمد سولنگيءَ جو نظم، ”مدهوش راتين جي جنت“ پيش ڪريان ٿو:
”ڪنهن نئين عشق جي آرزوءَ ۾ وري،
زندگيءَ جي مُنڊيءَ ۾ ٿو پُورو پوان.
ڪوبه تنهنجو تصور جڏهن ٿو جُڙي،
باک گهري گگن ۾ ٿي وکري وڃي،
سُرخ، زرتار، باريڪ پوشاڪ مان،
تنهنجو چاندي بدن ايئن ٿو ڏيکارجي،
ڄڻ ته ڪا، جل پري نِڪتي سنڌوءَ منجهان.
تنهنجي چوٽيءَ جي خوشبوءَ ۾ خاموش ڄڻ،
ڪائي مدهوش راتين جي جنت هئي،
تنهنجي شمشاد قد جي مٿان پَرَ هڻن،
هُئي عقابن کي اهڙي نه ڪا ئي مجال!
تنهنجي ڳل تي، ڳچيءَ تي تِرن جا ٻُڙا،
ڄڻ خُدا سونهن جا توکي تمغا ڏنا!
تنهنجي اکڙين جون ڇُڙواڳ ڇوليون گرمُ،
سرد رُتِ ۾ محبت جو ساحل هُيون!
وقت گذري ويو،
اک ۾ تنهنجو تصور ئي رهجي ويو،
ڪنهن نئين عشق جي آرزوءَ ۾ وري،
زندگيءَ ۾ نئون رنگُ ڀرڻو پيو!“
انگريزي شاعريءَ ۾ رومانوي شاعري گذريل ٻن صدين تائين عروج تي رهي، جو ان ۾ هڪ مخصوص (Romantic School of Thought) (رومانوي مڪتبِِ فڪر) هن ننڍي کنڊ جي شاعريءَ سميت پوري عالمي شاعريءَ مٿان حاوي رهيو ۽ ان جو اثر اڄ تائين جاري ۽ ساري آهي، پر جمالياتي شاعري (Aesthetic Poetry) خالص هن کنڊ (Continent) جي پيداوار آهي.
برصغير جي شاعريءَ ۾ غالب وٽ Imagery ته عروج تي آهي، پر هن وٽ جمالياتي شاعريءَ جا عنصر ڪٿي به واضح نه آهن. وڌ ۾ وڌ غالب جي هيٺين سٽن جهڙي شاعريءَ مان ڪي جمالياتي نقطا تلاش ڪري سگهجن ٿا:
‘‘شرم رسوائی سے جا چھپنا نقابِِ خاک میں
ختم ہے الفت کی تجھ پر پردہ داری، ہائے ہائے!’’
ٻئي طرف هن جي پيشرُو شاعر مير تقي مير وٽ جمالياتي شاعري هڪ اڻ ڇُتي رنگ روپ ۽ روانيءَ سان درياهه جي ڇولين جيان ڇُلڪندي نظر اچي ٿي.
‘‘وصل میں رنگ اُڑ گیا میرا
ہجر کو کیا مُنہ دکھاؤں گا؟’’
برصغير جي جديد شاعريءَ جا نمائنده شاعر هر ٻوليءَ جي شاعريءَ ۾ اوس هوندا، پر منهنجي اڀياس موجب جديد اردو شاعريءَ جو باني ثناءُالله بٽ (ميراجي)، جديد هندي شاعريءَ جو باني ’سوريه ڪانت نرالا‘ ۽ سنڌي جديد شاعريءَ جو باني ’هريش واسواڻي‘ آهن. ميراجيءَ اردوءَ ۾ هندي لهجي واري شاعري تخليق ڪري هڪ نئين ڊڪشن سان گڏوگڏ خيال جي گهرائي پيدا ڪري، نه رڳو جديد شاعراڻي سوچ کي وسعت ڏني، پر پنهنجي لَئه-ڀريي لهجي سان اردو ۽ هندي شاعريءَ کي هم آهنگ ڪري ڇڏيو:
‘‘جب نیندوں سے جاگیں گے
اور سپنوں کو تیاگیں گے
تب کیسی حالت ہوگی
بپتا یا راحت ہوگی؟’’
ميراجيءَ وٽ ادب انساني قدرن جي نت نين منزلن جو ڏَسُ ڏيندو آهي، هُن لاءِ ادب ڪنهن خارجي حقيقت جو عڪس يا اولڙو ناهي، پر ڪنهن اڻٿڪ جستجو جو ٻيو نالو آهي. ڊاڪٽر وزيرآغا جي چوڻ موجب: ”جديد اردو نظم ۾ مٿاهينءَ کان هيٺاهينءَ ڏانهن وڌڻ جو آغاز ميراجيءَ سان ٿئي ٿو.“
‘‘میں دندھلی نیند میں لیٹا تھا، سو پردوں سے وہ جاگ اُٹھی
ھلکی ھلکی بستی آئی، اور چھائی میٹھی خوشبو سی،
باریک دوپٹا سر پہ لیئے، اور آنچل کو قابو میں کیئے
چنچل نینوں کو اوٹ دیئے، شرمیلا گھونگھٹ تھامی تھی۔’’
ميراجي جڏهن دهليءَ ۾ آل انڊيا ريڊيو تي اسڪرپٽ رائيٽر هئو، ته اسٽوڊيو ۾ نشريات شروع ڪرڻ کان پهرين، اسٽوڊيو جو در اندران بند ڪري پنهنجي جسم جي تاڻيل رڳن کي هٿ سان خارج ڪري رلئڪس ٿي، پوءِ ئي نشريات ڪري سگهندو هئو. ان موضوع تي هِن ٻه نظم ’لبِ جوئباری‘ ۽”رس کی انوکھی لہریں“به لکيا آهن، جيڪي ڪن نقادن شاهڪار نظم ڪري مڃيا آهن، پر گڏوگڏ ”لبِ جوئباری“ ميراجيءَ جو بدنام ترين نظم به آهي. رڳو اهو نظم ئي نه بلڪ ميراجيءَ جي سڄي شاعريءَ کي غلاضت جو ڍير سڏي، ترقي پسندن ميراجيءَ کي ادب کان ٻاهر ڪرڻ جي پوري ڪوشش ڪئي، پر ميراجيءَ جي شاعريءَ ۾ جيئن ته زندگيءَ جون سچايون موجود هيون، ان ڪري اڄ به هن جي شاعريءَ جي اهميت ۽ بلندي جيئن جو تيئن برقرار آهي. شيخ اياز پڻ ميراجيءَ کي جديد اردو شاعريءَ جو وڏي ۾ وڏو شاعر قرار ڏنو آهي. ’لبِ جوئباري‘ نظم جو آغاز هنن سٽن سان ٿئي ٿو:
‘‘ایک ہی پل کیلئے بیٹھ کر ہم اُٹھ بیٹھے،
آنکھ نے صرف یہ دیکھا کہ نستہ بُت ہے،
نہیں بصارت کو نہ تھی تاب کہ وہ دیکھ سکے،
کیسے تلوار چلی، کیسے زمیں کا سینہ،
ایک لمحے کے لئے چشمہ کی مانند بنا،
پردہ چشم نے صرف ایک نستہ بُت کو،
ذہن کے دائرِ خاص میں مرکوز کیا۔’’
۽ نظم جو آخري بند آهي:
‘‘جل پری آئی کہاں سے؟ وہ اسی بستر پر’’
ميراجيءَ سان عمر وفا نه ڪئي، هن رڳو ستٽيهه سال مختصر عمر ماڻي نه ته هُو اردو/ هندي ادب کي الائي ڪيترو املهه سرمايو ڏيئي وڃي ها، پوءِ به هُو نثر ۽ نظم جي تيرهن مجموعن جو خالق آهي. ان جي ابتڙ هن جي همعصر نذر محمد راشد (ن- م- راشد) اسي سالن کن جيتري ڄمار تائين جديد اردو شاعريءَ کي چڱو اڳتي وڌايو، پوءِ به اردوءَ ۾ جديد شاعريءَ جو باني ميراجيءَ کي ئي مڃيو ويندو. ميراجيءَ جي جمالياتي شاعريءَ جو تجزيو ڪندي، ن- م راشد هن مٿان فحاشيءَ جي الزام کي رد ڪندي لکي ٿو:
”ميراجيءَ جو مقصد ڪڏهن به شهوتي جذبن کي اُڀارڻ نه هئو، هن مٿان اهو الزام مڙهڻ ته هُو بيمار ذهن رکندڙ هئو، جنهن مٿان سدائين جنسيات سوار هئي ۽ هُو فحاشيءَ جو پرچارڪ هئو، بنهه شرارت آميز سوچ آهي. حقيقت اها آهي ته ميراجيءَ کي اهو يقين آهي ته اسان جي دؤر جي انسان جي اخلاقي شڪست ۽ پستيءَ جو اصل ڪارڻ رازداري آهي، جنهن جي پردي ۾ جنس جو ذڪر ڪيو ٿو وڃي ۽ جنس جي باري ۾ اهي نيم اخلاقي ۽ اياڻپ وارا عقيدا آهن. ميراجيءَ جي شاعري ان ڪري ئي ڄڻ انسان کي غلاضت ۽ شيطاني توڻي شهوتي عمل کان نجات ڏيارڻ جي ڪوشش آهي، جيڪا هن جي تحت الشعور جي چوڌاري صدين کان گڏ ٿي چڪي آهي. ميراجيءَ جي شاعري ان نام نهاد اخلاقي تصور خلاف احتجاج جي صدا آهي، جنهن انسان جي روح کي تباهه ڪري ڇڏيو آهي.“
خود ميراجيءَ پنهنجي جنسيات جي تصور جي وضاحت ڪندي چيو آهي:
”ڪيترا شخص ايئن سمجهي رهيا آهن ته زندگيءَ جو رڳو جنسي پهلو منهنجي توجهه جو مرڪز آهي، پر اهو خيال صحيح ناهي. جنسي فعل ۽ ان جي تعلق کي مان قدرت جي وڏي نعمت ۽ زندگيءَ جي سڀ کان وڏي راحت ۽ برڪت ڪري سمجهان ٿو. جنس جي چوڌاري جيڪا آلودگي تهذيب ۽ تمدن گڏ ڪري رکي آهي، اها مون کي بيهوده لڳندي آهي. ان ڪري ردعمل طور مان دنيا جي هر ڳالهه کي جنس جي ان تصور جي آئيني ۾ ڏسان ٿو، جيڪو فطرت جي بنهه مطابق آهي ۽ منهنجو آدرش آهي.“
ان ئي آدرش هيٺ ميراجيءَ جو عشق بينگالي دوشيزه ميراسين تائين ئي محدود رهيو. ان جي ابتڙ احمد سولنگيءَ جي عشق جو تصور بسيارگوئيءَ تي بيٺل آهي:
”مون ته سوچيو ڪين هو مُنهنجي مٺي؛
پنهنجي جوڀن جو تون بخشيندينءَ بهارُ!
رات جو جگنوءَ جيان ۽ ڏينهن جو؛
پوپٽن ۾ تون ڪندينءَ پنهنجو شمارُ!
رات ساري مُنهنجي سيني تي سُتينءَ؛
ڪونجَ جهڙي تون ڳچيءَ سان ڳهَرجِي!
خوابَ جهڙي ڪنهن جزيري ۾ پُڄي؛
ننڊ – ڀاڪر ۾ وئينءَ تون ويڙهجي!
سانوڻيءَ جو چاڙهُه، مستي مُند جي؛
جسمَ تنهنجي ۾ نديءَ جهڙو اُڀار،
تون بدن جي سون ٽڪريءَ تان سَکِي!
پنهنجي ڇاتيءَ جي چڪورين کي اُڏار.
نغمگي پازيبَ تنهنجي جي ٻُري؛
روح جي تاريڪ تَهخاني مٿان،
تنهنجي پنبڻين جا ڇَپرَ ڪارا ڪَڪرَ؛
رات ڇانيل ڄڻ ته مئخاني مٿان.
مون ته سوچيو ڪين هو منهنجي مِٺي!
پاڻُ ارپي، پاڻَ لاهيندينءَ لباسُ،
ڏينهن جو سوچي، رتوليءَ رات تي؛
تون اڪيلائيءَ ۾ ٿي ويندينءَ اداسُ!“
ميراجيءَ وٽ محبوبا جو ’پاڻُ ارپي لباسُ لاهڻ‘ وارو تصور نه هئو ۽ نه ئي ننڊ ڀاڪر ۾ ويڙهجي وڃڻ جو ڪو تخيل هئو. ميراجيءَ رڳو هڪ ڀيرو همٿ ٻڌي لاهور ۾ ڪاليج جي احاطي ٻاهران ميراسين کي بيهاري پنهنجي عشق جو اظهار ڪيو ته ميراسين بنا هڪ اکر ڳالهائڻ جي چپ چاپ هُن کي ٻُڌندي رهي. جڏهن ميراجيءَ پنهنجي سڄي دل هن اڳيان پيٽي رکي ته ميراسين هن کان رڳو ايترو پُڇيو: ”توهان پنهنجي ڳالهه پوري ڪئي؟ هاڻي مان وڃان؟“ ميراجيءَ جي وات مان رڳو هڪ اکر اُڪليو. ”ها“. ۽ ميراسين هن کي ’خدا حافظ‘ چئي هلي ويئي ۽ ڪجهه ڏينهن اندر لاهور ئي ڇڏي ويئي.
ان ملاقات کان پوءِ ثناءُالله بٽ پنهنجو ادبي نالو ’ميراجي‘ رکيو ۽ ’ميرا‘ جي ياد ۾ پنهنجا ڪيترا نظم هن سکر ۾ سنڌوءَ جي ڪناري تي ويهي تخليق ڪيا، جتي هن جو والد ريلوائي ملازم هُئو.
اڄ جو دؤر رياض خيرآبادي واري شاعريءَ جو دؤر ناهي، جنهن جي هر مصرع شراب، ساقي ۽ جام و مينا ۾ ئي ٻُڏل هجي ۽ هر سٽ ان ئي محور تي ڦرندي رهي:
‘‘طاقِ حرم سے شیخ وہ بوتل اُٹھا تو لا۔’’
حالانڪ رياض خيرآباديءَ سڄي زندگيءَ ۾ ڪڏهن شراب چکي به نه ڏٺو هئو. اهڙي غير مشاهدي واري شاعري گهڻو عرصو جٽادار نٿي رهي.
اڌ صدي گذرڻ کان پوءِ به اڄ جو دؤر ميراجي ۽ ن-م راشد جي جديد شاعراڻي سوچ، رخ ۽ رويي سان جاري و ساري آهي.
عالمي سطح تي اڄ جو دؤر فرانسي شاعرLautreamount لاٽريمائونٽ جي ’Songs of Maldoror‘ (مالڊورار جا گيت) واري شاعريءَ جو دؤر آهي، جن ۾ گيتن جو هڪ پيغمبراڻو شان ۽ جلوو نظر اچي رهيو آ هي. مالڊورار جي گيت جي هڪ سٽ آهي:
"They knew not that the evil done by man was not to be undone."
(کين اُها ڄاڻ نه هئي ته هڪ شخص جي شيطاني عمل کي باطل نٿو ڪري سگهجي.)
اڄ جو دؤر Sylvia Plath (سئلويا پلاٿ) جو دؤر آهي، هي سٽون:
”اڃا ڪيترو فاصلو آهي؟
مان پنهنجي جسم کي گهلي رهي آهيان.
ريل پنهنجو پاڻ کي.“
اڄ جو دؤر وليم بلئڪ William Black ۽ T.S. Eliot جي سلسلي جي Extension (پکيڙ) جو دؤر آهي. سوئيز جي هُن طرف محمود درويش جو دؤر آهي. ترڪيءَ جي ناظم حڪمت جو قيد و بند آهي. اهڙي شاعري اڃا به ان وکر جيان آهي، جيڪا پئي پُراڻي نه ٿي آهي.
T. S. Eliot جي ’West land‘ جي هڪ سٽ آهي:
"They, who turn –Return"
(جي مُڙن ٿا- موٽن ٿا)
انساني رشتن ناتن ۽ دائمي قدرن واري شاعري ڪنهن هڪ دؤر ۾ مُڙندي آهي ته ايندڙ دؤر ۾ موٽي ايندي آهي ۽ Hollow man نئين سوچ سان ٻيهر ’Man of Substance‘ (مردِ ڪامل) ٿي واپس ورندو آهي.
برصغير جي سطح تي سرحد جي هڪ پار ناصر ڪاظمي ۽ مُصطفيٰ زيدي ٻئي پار دشينت ڪمار ۽ ڪملا داس جي شاعريءَ جو دؤر آهي. جن وٽ شاعريءَ داخليت کان خارجيت طرف سفر ڪيو آهي. اڄ جي نسل جي شاعرن کي سمجهه ۾ اچي ويو آهي ته:
"Greater the poet - greater is the detachment"
(هڪ شاعر جي عظمت هُن جي ناوابستگيءَ ۾ آهي.)
اڄ جي شاعر جي سوچ فيض جي هن مصرع جو عڪس آهي.
‘‘چھوڑیئے یوسف گم گشتہ کی کیا بات کریں،
شدتِ شوقِ زلیخا نہ تُجھے ہے، نہ مُجھے!’’
شعر ۾ ڪو نُقطو پيدا ڪرڻ ڪا وڏي شاعري ناهي، پر لاشعوري طور ڪنهن جي شاعريءَ ۾ ڪي نوان نُقطا نڪري نِروار ٿين ته اُها شاعر جي ذهني تربيت يا هُن جو مخصوص مشاهدو آهي. هنديءَ جي شاعر دشينت ڪمار جي غزل جو هڪ بند آهي:
‘‘تو کوئی ریل سی گذرتی ہے،
میں کوئی پُل سا تھرتھراتا ہوں!’’
هي بند هڪ نئين خيال ۽ نئين مشاهدي جو مثال آهي. اهڙي ئي جديد سوچ ۽ مشاهدو احمد سولنگيءَ وٽ هنن سٽن ۾ شعريت جي شڪل وٺي بيٺو آهي:
”تنهنجي تَنَ کان تنهنجي من تائين رڳو،
مان نرم ڪي روحَ جا رستا گُهران ٿو،
تنهنجي اکڙين سان ڏسڻ سپنا گُهران ٿو!“
احمد سولنگيءَ جي شاعريءَ جي هن پهرئين مجموعي جي مسودي جو ورود ڪندي مون کي مليالم ٻوليءَ جي اهم اديبه ۽ شاعره ڪملا داس جي شاعري ذهن تي تري آئي آهي. ڪملا داس جي مشهور ۽ متضاد آتم ڪٿا My Story (منهنجي ڪهاڻي) هن جي زندگيءَ جو رنگين، پر هڪ دُک ڀريو داستان آهي. مان نٿو ڀانيان ته برصغير جي ادب ۾ ڪنهن اديبا ايتري بيباڪيءَ سان پنهنجي زندگيءَ جي واقعن، وارداتن، آزمودن ۽ تجربن جو بيان ڪيو هوندو. ستر سالن جي عمر ۾ اچي هن ماڌو ڪٽيءَ نالي برهمڻيءَ الائي ڪهڙيءَ مصلحت هيٺ اسلام قبول ڪري پنهنجو نالو ڪملا ثريا داس رکيو ۽ پرده نشين ٿي ويئي. ان حوالي ۾ هن جي هڪ نظم جون سٽون آهن:
“The begining of Autumn
She floats in her autumn
Yellow like a leaf
And free-”
(پن ڇڻ جي شروع ٿيڻ سان ئي هوءَ پنهنجي ئي پن ڇڻ واري زندگيءَ ۾ پيلي پَنَ جيان هيڏانهن هوڏانهن اُڏامڻ ٿي لڳي- پر آزاديءَ سان!)
آسٽريليائي اديب Syd Harrex ڪملا ثريا داس جو تعارف ڪرائيندي لکيو آهي:
”ڪملا داس جي شاعري ان ماڊرن هندستاني عورت جو الميو بيان ڪري ٿي، جيڪا پنهنجو پاڻ کي آزاد ڪرڻ، جنسي ۽ گهريلو استحصال کان پاڻ کي بچائڻ ۽ ان قيد کان پاڻ کي نجات ڏيارڻ لاءِ جدوجهد ڪري رهي آهي، جنهن کي معاشري هن جي نصيب جو حصو بڻايو آهي.“
انهيءَ پس منظر ۾ ڪملا ثريا داس جو هي نظم:
From the debris of House – wrecks,
Pick up my broken face
Your bride’s face
Changed a little with the years.
I Shall not remember
The betrayed Honeymoon;
We are both such cynics,
You and I.
If loving me was hard then
It is harder now.
But love me- one day.
(ڊهي پٽ پيل گهر جي ملبي جي ڍير مان،
منهنجو ٽُٽل چهرو کڻي وٺ!
تنهنجي ونيءَ جو چهرو،
سالن گذرڻ سان ڪجهه بدلجي ويو آهي.
مان دغابازيءَ واري سُهاڳ رات کي،
وساري ڇڏينديس.
ٻيئي اهڙا پورالا آهيون،
تون ۽ مان،
جو ان وقت اگر پيار ڏکيو هئو،
ته هاڻي مشڪل تر آهي،
پر هڪ ڏينهن مون کي پيار اوس ڪر.)
(ترجمو: ل. ڪ)
ڪملا ثريا داس جو چوڻ آهي ته: ”اسان جو حال ايترو دلچسپ نه هوندو آهي، جيترو اسان جو ماضي هوندو آهي. مان پنهنجي ماضيءَ جي بنديوان ٿيڻ نٿي چاهيان، پر مان ڇا ڪريان؟ جو مان پنهنجو ماضي وڪڻڻ لڳي آهيان، ان کي ماڻهن ۾ ورهائڻ لڳي آهيان. جنهن کي به رات جي مانيءَ تي سڏايان ٿي ته مان هُن کي چوان ٿي ته هُو ٿورو گهڻو منهنجي ماضيءَ جي طعام جو به سواد چکي. هُو منهنجي ماضيءَ کي پاڻيءَ جيان پيئي ۽ ڪڏهن ڪڏهن ايئن به ٿئي ته ماڻهو منهنجي ماضيءَ کي شراب وانگر جام مٿان جام جيان رات گذرڻ تائين پيئندا رهن. منهنجي ماضيءَ جون سڀ ذائقي دار هڏيون چوسي ڇڏين، چٻاڙي ڇڏين ۽ مان ماضيءَ جي طاقت کان پاڻ کي خالي سمجهي؛ هڪ ڪمزور ۽ نڍال جيان هڪ پاسي ڪنڌ ڍاري ڇڏيان.“
ڪملا داس جو شاعريءَ طرف هيءُ رُخ مون کي متاثر ڪندڙ حد تائين احمد سولنگيءَ جي سوچ سان لاڳاپيل لڳو آهي، جو احمد سولنگيءَ جي شاعريءَ ۾ پڻ رڳو ڪنهن تصوراتي زندگيءَ جو نفعي نقصان وارو عالم نه، پر هڪ ڄاتل سڃاتل ۽ گهاريل زندگيءَ جا الميا آهن. اندر ۾ اٿندڙ هڪ ويڙهه آهي، جيڪا اسان کي گهوٽي به ٿي ته گڏوگڏ اسان جا گهاوَ به ڀري ٿي ۽ پيار ۽ پيڙا کي رِل مِل ڪري؛ اسان کي هر موڙ تي زندگيءَ سان جوڙي پڻ ٿي. شاعري پنهنجيءَ پَر ۾ ئي شاعر جي وجود جو هڪ اهم حصو آهي. پنهنجن زخمن مٿان پاڻ پَها رکڻ وارو عمل آهي، جنهن ۾ پيڙا به آهي، پڇتاءُ به آهي ته هيانءُ هلڪو ڪرڻ جو سرو سامان پڻ آهي:
”پَنَ پيلا پيا ڇڻي؛
۽ اُداسي وئي هلي،
ميڻَ جان پگِهري وئي؛
شهر پٿر جي ڳلي!
سانجهه سُرمئيءَ سان ويو؛
درد جو گَهرو غبارُ،
تو اُجاريا آئينا؛
چاندني ٿي بيڪنارُ.
ٿيا منور ميرڙا؛
ڪي گهروندا روحَ جا،
منهنجي من جي ماڻڪين؛
خواب چهرن جا ڏٺا!
سِپَ ساحل جي مٿان؛
سمنڊَ کي سوگهو ڪيو،
ريت جي ذرڙن منجهان؛
چنڊُ ڪو جاڳِي پيو!“
ڇ
احمد سولنگيءَ جو هي نظم منهنجي مٿيئن تشريح جي نمائندگي ڪندي، من جي انهن ڪُنڊن کي اُجاڳر ڪري ٿو، جن ۾ ’پيار ۽ پيڙا‘ زندگيءَ جي هر موڙ تي هڪ ٻئي سان جُڙيل آهن. پيلا پَنَ ڇَڻي پوڻ سان اُداسي ختم ٿي وڃي ٿي. سانجهه سُرمئيءَ سان دل جو گَهرو غُبار غائب ٿي ٿو وڃي، نه ته اڄ جي هن انڌي يُگَ ۾ اسان جي اکين ۾ ايتري ته ڌوڙ ڀَرجي چڪي آهي جو اسان کي احساس ٿي رهيو آهي ته ڄڻ صبح اڃا جاڳيو ئي ناهي.
-پر احمد سولنگيءَ جي شاعراڻي سوچ ۾ مَن جي ماڻڪين، چهرن جا خواب ڏسي، ريت جي ذرڙن مٿان چنڊ کي جاڳايو آهي. هتي ريت جا ذرڙا اسان جي اڄ جي زندگيءَ جي علامت بڻجي آيا آهن ۽ چنڊ جي چانڊوڪي؛ ان حقيقت جي علامت آهي ته اسان جن واٽن تي وک وڌائي رهيا آهيون، انهن واٽن مان وشواس وڃايو ناهي، سڳن آهوجا جي هن سِٽَ جيان:
”مهلقائن کي خدارا ڳالهه هيءَ سمجهائي ڇڏ
چنڊ ڪنهن جو ڀي هجي، پر چاندني سڀ جي هجي!“
احمد سولنگيءَ پڻ جاڳيل چنڊ وقت اها ئي تمنا ڪئي آهي:
”ٿيا منور ميرڙا؛
ڪي گهروندا روحَ جا،“
شاعريءَ ۾ ڪردارنگاري هڪ روايتي، پر قبوليت جوڳو موضوع پئي رهيو آهي، پر ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن ڪوتا يا نظم ۾ اُڀاريل ڪردار Legendry ڪردار بڻجي لازوال ٿي ويندا آهن، جيئن انگريزي شاعريءَ ۾ ’قبلائي خان‘ جو ڪردار عالمي شاعريءَ جو هڪ جاودان ڪردار بڻجي چڪو آهي، ۽ John Keats جو ’Ruth‘جو ڪردار هڪ حسين دوشيزه جي عشق جي الميي جو حد نشان بڻجي چڪو آهي.
احمد سولنگيءَ جو شهنائي نواز ’بسم الله خان‘ نالي نظم سنڌي شاعريءَ ۾ هڪ مخصوص مقام والاري سگهندو، جو احمد سولنگيءَ جي هن نظم هڪ عظيم فنڪار کي پنهنجي شاعريءَ ذريعي امرتا بخشي ڇڏي آهي. مان هتي اهو سڄو ئي نظم درج ڪرڻ کان پنهنجي قلم کي روڪي نٿو سگهان.
”فنڪار جي دل،
درد جا جيڪي ٻُرائي ٻول ٿي،
سي، ڪهڙي پُڙ ۾ ٿا تُرن؟
ڪا ساهمي شرناءِ جي آوازَ کي،
توري نه ٿي ڪڏهين سگهي؛
شرناءِ ٿي ڇاتي ڇِني!
فنڪار جي اک ٿي وَسي،
هر وقت اوهيڙا ڪري.
ڄڻ ڦوڪ هڪڙيءَ ساڻ بسم الله جي،
سُرهي چنبيليءَ ول ٿِي
سُر، سازَ ۽ آواز جي ٽِڙيو پوي،
۽ روح کي ويڙهيو وڃي!
ڄڻ ٻن چپن، ڦوُڪيل مٽن ۽ آڱرين،
دنيا نئين تخليق ڪئي!
ڌرتي نئين،آڪاس نئون،
گنگا نئين،
باکون بنارس جون نيون،
سورج مُکين لئه سِجُ نئون،
اوڙون نيون ۽ ٻجُ نئون.
ڪا چيٽ جي ڦُولارَ نئين،
ويساکَ جون ويرون نيون،
هڪڙي بنارس جي اندر،
هڪ ٻئي بنارس جو هجڻ،
ايئن ٿو لڳي:
فنڪار ڄڻ جوڙون نيون،
جنسارَ جون جوڙيون هجن!“
شهنائي نواز ’بسم الله خان‘ بنارس ۾ روز پرڀات جو گنگا نديءَ جي گهاٽ تي شهنائيءَ جي آلاپ ۽ سُرن سان سرسوتي وندنا ڪندو هئو ۽ ان وقت ڪاشيءَ (بنارس) جي دشميشور گهاٽ تي ڄڻ سرڳ جو ڏيک محسوس ٿيندو هئو. خان صاحب جڏهن آمريڪا جي دوري تي پنهنجي فن جو مظاهرو ڪرڻ ويو ته، سندس اتان جي شائقين خان صاحب کي چيو: ”آمريڪا ۾ توهان کي شهريت جا سڀ حق ڏيئي، توهان کي آبرودار رُتبو ڏيئي، مالي آسودگي ڏيئي توهان کي هميشه لاءِ هتي رهي پوڻ جي آڇ ٿا ڪريون. توهان مهرباني ڪري اها آڇ قبول ڪريو،“ ته بسم الله خان کين مرڪي جواب ڏنو: ”پر هتي مون کي گنگا (ندي) ڪٿان ملندي؟“
ازرا پائونڊ جي ’ڪئنٽوز‘ جيڪا قطعن جهڙي شاعراڻي صنف آهي، انهن ۾ به ڪردار نگاريءَ جا عنصر اڄ به نه رڳو ظاهر ظهور آهن، پر قبوليت جوڳا پڻ، ’Sales Girl‘ جهڙو ڪردار ازرا پائونڊ چئن سٽن ۾ ايئن نباهيو آهي، جو هوءَ همدرديءَ جي هڪ نئين ڪُنڊ اُجاڳر ڪري ٿي ڇڏي.
ننڍي کنڊ جي ادب ۾ ڪردار نگاري توڻي ڪردار ڪُشي اڄ به اهميت ڀري اوس آهي، پر اها ڪهاڻي يا ناول جي موضوع تائين محدود رهجي ويئي آهي. هندستاني ادب ۾ هندي، گجراتي ۽ بينگالي شاعري هاڻي جديديت (Modernism) کان گهڻو اڳتي نڪري جديديت پُڄاڻان (Post Modernism) جون سرحدون پڻ پار ڪري چڪي آهي. جيتوڻيڪ مذڪور ٽنهي ٻولين ۾ اها شاعري پنهنجي اصليت (genuineness)سان آئي آهي، پر سنڌيءَ ۾، خاص طور سنڌ هند جي ڪن نوخيز (amature)شاعرن وٽ اها فئشن پرستيءَ طور اچي پهتي آهي. هتي مان هنديءَ جي نئين شاعريءَ جي نمائنده شاعر ’سرويشور ديال سڪسينه‘ جي هڪ ڪوتا ’دستاني‘ جو مثال پيش ڪريان ٿو:
‘‘پڑہو ننگے پیٹ پر
گرد آلودہ پسینے کی دھار کو۔
انقلاب کی تحریر کی طرح،
اور اُسے اٹھاؤ
جو بوجھ سے تھک کر گر رہا ہے،
زباں کٹی ہوئی ہے
پُکارنے سے معذور ہے
تباہی اس کا مقدر ہے
---انگلیوں میں چبھے کانٹے
تم سوچتی ہوگی
وہ تو ظلم سھنے کیلئے ہی بنا ہے
بے جان ہے، اُس کی رگوں میں خون نہیں ہے
لیکن یاد رکھو---
ناانصافی اور سزا کی حد
جب گذر جاتی ہے
تو بے جان میں سب سے پہلے جان آ جاتی ہے۔’’
احمد سولنگي ورهاڱي کان پوءِ پيدا ٿيل شاعريءَ جي چوٿين پيڙهيءَ جو شاعر آهي، جنهن شاعريءَ جي ان اصول کي قبول نه ڪيو آهي ته، ”شاعر جيڪڏهن سماج جي اک آهي ته، اُهو سماج جي فائدي وٽان ئي آهي ته اها اک کليل رهي.“ احمد سولنگيءَ جي سوچ موجب، هُن جي شاعراڻي جوابداري رڳو سماجي سياهه ڪارين تائين ئي محدود نه آهي. هن جي وابستگي اندر جي اک سان اول آهي. احمد سولنگيءَ وٽ رڳو سماج جي ليڙون ليڙون ٿيل لٽن ۾ پنهنجي روح جو درد لڪائڻ جي دعويٰ ڪندڙ شاعري نه آهي، پر هن جي شاعريءَ ۾ جيڪو اندر جو اُهاءُ لڪل آهي، ان کي ڪهڙو به نالو ڏيئي سگهجي ٿو. سوچ جي ڪسوٽيءَ تي اهائي کري (Genuine) شاعريءَ جو رتبو ماڻيندي:
”ڪتين سان، چنڊَ سان تارا، پيا آڪاسَ ۾ جاڳن،
سٻاجها، نيڻ احمد جا، ڪٿي آرام ڳولن ٿا!“
يا
”تون به تنها زندگيءَ جو سمنڊُ جهاڳين ٿي پئي،
ڄڻ اڪيلائيءَ جا اُڌما حال ٿا اوري وڃن.
شامَ جي خوشبو لفافي ۾ اڃا موجود آهِه،
لڙڪ هاڻا تنهنجي خط جا لفظ ٿا جهوري وڃن!“
احمد سولنگيءَ جون هي سٽون قديم کان قديم ۽ جديد کان جديد شاعريءَ تائين هڪ شاعر جي اندر جي احساسن جي اهڙي ترجماني ڪري سگهنديون؛ جو انهن سٽن جي خالق کي ڪنهن به مخصوص دؤر سان وابسته يا ان ۾ پابند نه ڪري سگهبو. ايئن جيئن اڌ صدي اڳ جون لکيل اختر شيرانيءَ جون هي سٽون:
‘‘مِٹ گئے میری امیدوں کی طرح لفظ مگر،
آج تک تیرے خطوں سے تیری خوشبو نہ گئی۔’’
جيئن زندگيءَ ۾ پيار ڪڏهن پُراڻو نه ٿيندو آهي تيئن شاعريءَ ۾ پڻ عشق جو جذبو جاودان ۽ جاذب ئي رهندو آيو آهي. احمد سولنگي بنيادي طور رومانوي شاعر آهي، ان ڪري هُن جي شاعريءَ کي ڪنهن تحريڪي يا تاثراتي خانن ۾ بند نٿو ڪري سگهجي، خاص ڪري جڏهن هُن جي شاعريءَ ۾ اظهار جي اعليٰ قوت، لفظن جون صحيح معنائون ۽ مفهوم ۽ سِٽن جي روح سان راس رچائڻ واري رواني، لهرن جي مڌُر پڙلاءَ جو رس ڏئي ٿي. احمد سولنگيءَ پنهنجن اڪثر نظمن ۾ شبد ڀنڊار (Poetic Vocabulary) کي نه رڳو وسعت ڏني آهي، پر خيال ۽ ٻوليءَ جي رنگ رس جا نوان فن ۽ فارم به تخليق ڪيا آهن. هن جي شاعريءَ جي سٽ سٽ پنهنجو پاڻ ۾ ئي هڪ مڪمل شاعري آهي.
”ڍنڍَ سُفيد پکين سان ڇانيل،
ڪنهن شاعر جو خوابُ اٿيئي.“
احمد سولنگيءَ جي شاعريءَ جو اڀياس ڪندي مون کي اهو احساس ٿي رهيو آهي ته، سوَ سالن بعد به عظيم شاعرن جي سلسلي جون اُهي ڪَڙيون، جيڪي ماضيءَ کي حال سان مضبوطيءَ سان جوڙي بيٺيون آهن، انهن مٿان ڪڏهن ڪا ڪَٽ نه چڙهي سگهندي آهي. روس جي عظيم شاعر ماياڪو وسڪيءَ جي هيءَ ڪوتا:
”جڏهن انڊلٺ،
ڪمان جي شڪل ۾
آسمان تي وراڪا ڏئي ٿي،
۽ نيرو آسمان،
ڪنهن به ڳنڍ يا چَتيءَ کان سواءِ،
چمڪڻ ٿو لڳي،
مون کي ٻُڌاءِ!
ان وقت تنهنجين پاسرين ۾،
ڪا مٺي ڪتڪتائي نٿي ٿئي؟
تون ان وقت ايئن نه چاهيندو آهين،
ته تنهنجيءَ قميص اندر لڪل ڇاتي،
ڪپڙن جو بوجو لاهي ڦٽي ڪري ڇڏي،
۽ ان بدران توکي کنڀ نڪري اچن،
جيئن تون آڪاس ۾ اڏامڻ لڳين.“
(ترجمو: ل. ڪ)
ڪنهن خاص سياسي مصلحت هيٺ ولاديمير ماياڪو وسڪيءَ کي رڳو انقلابي شاعر ڪري پيش ڪيو ويو هئو، نه ته هُو بنيادي طور هڪ رومانوي شاعر هئو. هن جي انقلاب جو تصور به Romantic‘ ’Revolution (رومانوي انقلاب) هئو. پبلو نرودا جي چوڻ موجب، ماياڪو وسڪيءَ جي شاعراڻي قوت، شگفتگي ۽ صلاحيت شاعريءَ جي فن جا عاليشان، اڻ ڇُتل ۽ مثالي نمونا آهن.
ماياڪو وسڪيءَ جو طويل نظم ”IT“ (هن لفظ جو سنڌي ترجمو نٿو ٿي سگهي) هن جي ’ماريا‘ سان ڪيل پيار جي دردناڪ پڇاڙيءَ جي نتيجي طور تخليق ٿيو.
نظم’IT‘ هڪ آتم ڪٿا آهي. پنهنجيءَ محبوبا سان اتفاق ڪندي ته هُو ساڻس ڪجهه عرصي لاءِ نه گڏجندو، ماياڪو وسڪيءَ ڏيڍ مهيني لاءِ پاڻ کي هڪ ڪمري اندر بند ڪري ڇڏيو ۽ نظم جي تخليق ۾ محو ٿي ويو. ان نظم ۾ ئي هن پنهنجي ذاتي زندگيءَ جا دک سور سَمايا آهن. نظم مڪمل ڪري هُو ان خودساخته قيد کان ٻاهر نڪتو.
شاعريءَ جو اهُو هڪ اڻ وسرندڙ الميو آهي، جو ڪجهه سال پوءِ انهيءَ ئي ڪمري ۾ شاهڪار نظم لکڻ واري انهيءَ ئي ميز جي دراز مان پستول ڪڍي ماياڪو وسڪيءَ پاڻ کي گولي هڻي پنهنجي زندگيءَ جو انت آندو. آپگهات کان اڳ پنهنجي موڪلاڻيءَ واري خط ۾ هن لکيو:
”مون زندگيءَ سان حساب چڪتو ڪري ڇڏيو آهي. هاڻي ڪي به ڏک سور، گناهه ثواب، پيڙائون ۽ پشيمانيون باقي نه رهيون آهن.“
احمد سولنگيءَ وٽ پيار ۾ پشيمانيءَ وارو پهلو ناهي. هن جي شاعري محبت جي مقدس ۽ نازڪ نفيس جذبن جو انوکو ۽ اڻ ڇُتو اظهار آهي. ان جي ابتڙ هندو پاڪ، ننڍي کنڊ ۾ جيڪا جديد توڻي جديديت پُڄاڻان شاعري تخليق ٿي رهي آهي، ان جو هڪ نمونو ڪنڙ ٻوليءَ جي، احمد سولنگيءَ جي هڪ همعصر شاعره پالا پارٿي اندرانيءَ جي هيءَ ڪوتا آهي:
“The Birth of Poetry”
“Words run here and there
Meanings look in different directions
Thoughts sway back and forth
Finally from the void -flowers fall down.”
’شاعريءَ جو جنم‘
”لفظ هيڏانهن هوڏانهن ڊوڙن ٿا،
معنائون مختلف ڏسائن ڏانهن ڏسن ٿيون،
خيال اڳيان پويان لُڏندا لمندا رهن ٿا،
۽ نيٺ ڪنهن خال مان، گل ڇڻي ڪرندا رهن ٿا.“
(ترجمو : ل. ڪ)
اندراني جي هڪ ٻي ڪوتا:
“We shall wear garlands
And dance, as if possessed -
Here in Hawaii - you and I.
Hold fast my hand
Grasp my waist
Hug me closer to your body
Don’t look into my eyes
Even by mistake
Don’t leap into stretches
of blue seas.
You will go mad and remain
Wandering in Hawaii
Muttering my name.”
”اسين هار پائينداسين،
۽ ايئن نچنداسين ڄڻ ٻنهي مٿان ڪنهن پريت جو پاڇو پيو آهي.
هتي ’هوائي‘ ۾ تون ۽ مان،
زور سان منهنجو هٿ جهل،
منهنجيءَ چيلهه کي وڪوڙي ڇڏ،
مون کي پنهنجي جسم سان چُهٽي ڇڏ!
منهنجين اکين ۾ نه نهار،
ڪڏهن ڀلجي به،
نيري سمنڊ جي ساحل ۾،
ٽُپي نه پئجانءِ!
تون هوش وڃائي ويهندين!
۽ ’هوائي‘ ۾ ڀٽڪندو رهندين.
۽ منهنجو ئي نالو ڀُڻڪندو رهندين.“
(پئسفڪ سمنڊ تي آمريڪا جو ٻيٽ- Hawaii)
(ترجمو : ل. ڪ)
آمريڪا جي ڏاکڻي ٻيٽ ’هوائي‘ جتي سڄي دنيا جا سياح هن رومانٽڪ ماحول جو مزو ماڻن لاءِ سامونڊي تڙن تي دنيا کان بي نياز ٿي نيم عريانيءَ واريءَ حالت ۾ هوش وڃائي ويهندا آهن، اتي اهڙي ئي لڳ لاڳاپا لاٿل شاعريءَ جا عڪس اکرن جي صورت وٺندا آهن.
احمد سولنگيءَ جو نظم ’بي ترتيب زندگيءَ جو الميو‘ ۾ پڻ اهڙو ئي منظر چٽيل آهي:
”ڪا شام وڃائي رستن ۾ ،
جنهن وقت اويرو موٽيس مان،
تو ڇو نه سُمهاريو سپنن ۾،
۽ دل جي رنگ رتولن ۾.
تو ڇو نه ٻُهاريو ٻوٽن مان،
جنهن وقت ڇڻيس مان پَنُ پَنُ ٿي،
جنهن وقت کِڙيس مان تاري جان،
تو ڇو نه نهاريو پيار منجهان؟
جنهن وقت اکين کي ڌُوڙ لَٽيو،
تو ڇو نه ڇنڊي سڀ خواب کنيا،
تو پاند سان پنهنجي ڇو نه اُگهيو،
هر سپنو منهنجي اکڙين جو؟
تو دردُ نه ڪو محسوس ڪيو،
ڪنهن وقت نه تنهنجا نيڻ ڀنا،
ڪنهن سُور – سڳي ۾ مون لئه تو،
ڪو لُڙڪ نه موتيءَ جان پويو!
ڪو چهرو واقفڪار نه هو،
ٿي پاڇن پويان ڊوڙيس مان،
ڪو آوازن جو جهنگُ هُئو،
تو ڪونه پُڪاريو، ٿِي پنهنجو!
هر سِٽ ۾ ڏُک جو ڏيکُ هئو،
تو لفظ پڙهيا احساس بنا،
هن بي ترتيب جوانيءَ جو،
تو ڇو نه پڙهيو دل ساڻ پَنو!
هي پيار چڪورن جهڙو هو!
ٻئي پنهنجي پَر ۾ اُڏرياسِين،
جنهن وقت هوا سان چنڊُ گَٺو،
تنهن وقت نه اُن تي ڪو به لٿو!“
گذريل صديءَ جي سٺ واري ڏهاڪي ۾ ادب ۾ ’عالمي امن جي تحريڪ‘ جو سلسلو شروع ڪيو ويو، جنهن ۾سماجوادي ملڪن خاص طور ڀرپور ڀاڳ ورتو. ترقي پسند اديبن ۽ شاعرن ’امن کپي- امن کپي‘ جهڙي موضوع تي ڪهاڻيون، مضمون ۽ شاعريءَ جي رچنا ڪئي. خود پڪاسو جهڙن عظيم فنڪارن امن جو پيغام پهچائڻ لاءِ پنهنجو فن ڪئنواس جي پنن تي پکيڙيو.
انهن ڏينهن ۾ پڪاسو مختلف موڊس ۾ پاريهرن ۽ ٻين پکين جون ڪيئي تصويرون ڪڍندو رهيو، پر هن کي پنهنجي ڪابه تصوير پسند نٿي آئي ۽ هُو انهن تصويرن کي هڪ ڪُنڊ ۾ اڇلائيندو رهيو.
هڪ صبح جو هسپانوي شاعر لوئي آراگان، جنهن جي شاعريءَ جو مجموعو ’Love songs to Elsa‘ (ايلسا کي مخاطب پيار جا گيت) چڱو مقبول ٿي چڪو هئو، پڪاسو وٽ وڃي عرض ڪيو ته، پارٽي چاهي ٿي ته تون ’امن جي پکي‘ جي تصوير تيار ڪري ڏين. پڪاسو پارٽيءَ جي اهڙي حڪم نامي تي ڪاوڙجي ويو. آراگان هن کي التجا ڪندو رهيو ته پارٽيءَ جي عزت جو سوال آهي، جو اها اڳ ۾ ئي اهڙو اعلان ڪري چڪي آهي. پڪاسو ڪجهه نرم ٿي اڇلايل تصويرن جي ڍير مان هڪ رد ڪيل تصوير آراگان کي ڏيندي پُڇيو:
”هيءَ تصوير ڪم ايندي؟“ لوئي آرگان پاريهر جي تصوير پڪاسو جي هٿ مان کسي وٺي ڊُڪ پاتي ۽ اچي پنهنجي رسالي ۾ شايع ڪئي. ايئن ’امن جو اڇو پاريهر‘ سڄيءَ دنيا مٿان اُڏامڻ لڳو.
اُها اڄ کان اٺ ڏهاڪا اڳ جي واردات آهي ۽ ايتري عرصي کان پوءِ اڄ ’خدا جا خليفا‘ جهڙي اعليٰ تخليق اسان جي سنڌي شاعريءَ ۾ ٿي آهي، جنهن پڪاسو جهڙي عظيم فنڪار جي ياد کي نئين سر تازو توانو ڪيو آهي:
”وٺي ٿا سگهون سڀ،
وڻن ۾ پناهون،
وڻن تي نِگاهون رکِي ٿا سگهون پر،
وڻن سان مُخاطب رهيو ڪيرُ آهي؟
ڪڏهن ڪنهن پڙهيو آ،
وڻن ۾ رسالت جا آثارَ آهن،
وڻن منجهه جوڙُون ۽ جنسارَ آهن.
کڻن ساههُ وڻ ٿا،
وڻن کي ملي ڪا عجب دلڪشي آ،
نئين نغمگي آ.
وڻن تي لٿا رنگَ ملهارَ جا ڪئين،
وڻن سان هوا جي رهي گفتگو ٿي،
وڻن جي مٿان چاندني چنڊُ اوتي،
وڻن سان تکي اُسَ رهي روبرو ٿِي،
وڻن منجهه ڪوئل پُڪاري، سنڀاري،
پُراڻين گهڙِين ۾ رکي اک نِهاري!
وڻن کي ٽُڪي ڪاٺ ڪُٺڙو،
ڪڻي مينهن جي ۽ تکي تِروري کان،
صبح شامَ محفوظ گهرجو هُو پهريون تصور،
ٿو دنيا کي ارپي.
وڻن منجهه ڳيريون،
اُڻن خواب جا ٿيون گهروندا ڪکاوان.
ٿڪل ڪي مسافر وڻن هيٺ ويهي،
صدين جي سفر جي رکن ڳنڍُ کولي،
اکيون، پيرَ ويڙهي،
سُمهن ننڊَ جي ٿا ٿڌي ڇانوَ ڳولي.
مقدس محبت جا خاموش پاڇا،
وڻن جي ٿُڙن تي لِکي نانوَ پنهنجا،
رسيلن چپن سان،
چُمن چاهتون ٿا،
رکن دل جون دل تي،
سِڌيون آرسيون ٿا.
وڻن ڏي جُڳن جا خريدارَ نڪتا،
ڪي نِرواڻ خاطر طلبگارَ نڪتا،
وڻن تي لٿِي زندگيءَ جي بِشارت،
پکي هي خُدا جا خليفا،
امن آشتيءَ جي علامت!“
احمد سولنگيءَ جي هن نظم ۾ پڪاسو جي امن جي پکيءَ جي تصوير جو عڪس آهي.
مختلف ملڪن، مختلف قومن ۽ جدا جدا ٻولين جي شاعري ڪنهن مٿاهين پهاڙ تان ڪرندڙ ان آبشار جيان هوندي آهي، جيڪو جدا جدا ڪُنڊن ۽ پاسن کان جهرڻن جيان ڌرتيءَ تي لهي هڪ نديءَ جي سطح جي شڪل ۽ وهڪرو اختيار ڪندو آهي. شاعريءَ جا اهڙا آبشار ڦٽندي ڦٽندي، سوچ جون سوين صورتون بڻجي شاعر جي اندر جو آواز ٿي اُڀرنديون آهن. مان مٿي ٻين ٻولين جي شاعريءَ جا ڪي مختصر مثال ڏيئي آيو آهيان. هتي مان سرحد جي ٻنهي پار ورهاڱي کان پوءِ پيدا ٿيل ٻن سنڌي شاعر ۽ شاعرا جي سوچ جا سلسلا جوڙي رهيو آهيان.
سنڌ ۾ احمد سولنگي ۽ هند ۾ ومي سدارنگاڻي ٻه هم عمر (ساڳئي ئي سال ڄاول) نئين پيڙهيءَ جا تخليقڪار خيال ۽ جذبي جي جدت سان ڪيئن هڪ ٻئي سان جُڙيل آهن:
”دل گَهرِي ڪا دلدل آهي،
سامهون سِڪَ جو ساحل آهي-
پيارُ اسان جي منزل آهي!
نيري اُڀَ ۾ سردُ صدائون،
برف ٿيون سڀ قربَ ڪٿائون،
خوابَ ۾ خُنڪي هر پل آهي-
پيارُ اسان جي منزل آهي!
سُرهي سُرهي سُرڪَ اوهان جي،
اُسَ ۾ چاندي مُرڪَ اوهان جي،
ڇا ته اکين ۾ جِهلمل آهي-
پيارُ اسان جي منزل آهي!
سانگَ سمورا موسم ڄاڻي،
وڻ وڻ ڌوڻي، پَنُ پَنُ ڇاڻي،
ڪا ته هوا ۾ هلچل آهي-
پيارُ اسان جي منزل آهي!
محبوبا جو پيارُ سڏي ٿو،
اوجهڙ رستو، دارُ سڏي ٿو،
هاءِ جواني اڻ جهل آهي-
پيارُ اسان جي منزل آهي!“
احمد سولنگي پنهنجي ڌرتيءَ تي رهندي ئي اهڙو وزنائتو نظم لکي سگهندو ۽ ٻئي طرف ومي سدارنگاڻي پنهنجي ڌرتيءَ کان اُکڙِيل هئڻ سبب پنهنجيءَ ڪوتا کي پنهنجي ئي رنگ ڍنگ جو ويس وڳو پارائي سگهندي، پر اهميت لباس کان وڌيڪ مورتيءَ جي بدني بناوت کي آهي:
”ٻُڌ!
ڪنهن وقت اسين ٻيئي هتي اينداسين،
منهنجيءَ بارش ۾ تون پُسجانءِ!
تنهنجيءَ بارش ۾ پُسي،
مان خود برسات ٿي پونديس،
ايتري بارش ڪريون گڏجي،
جو-
وري ڪڏهن،
بارش جو انتظار نه ڪرڻو پوي.“
(ومي سدارنگاڻي)
هند ۾ سنڌي نئين ڪوتا سنڌ جي شاعريءَ جي ڀيٽ ۾ هڪ نئون روپ ۽ رويو اختيار ڪيو آهي. ڪو ننڍو پَلُ (Fleeting Moment) ڪا هڪ ننڍي واردات، ڪا هڪ ننڍي ٿيڻي (Happening) يا ڪو هڪ اُڏامندڙ خيال (Passing Thought) هڪ مڪمل ڪوتا جي صورت ۾ نروار ٿئي ٿو، پر سنڌ ۾ نئين شاعري اڃا موضوعاتي شاعريءَ جي دائري اندر داخل آهي. ان پسمنظر ۾ احمد سولنگيءَ جي اڪثر شاعري موضوعن جي محور تي ڦرندي به خيال ۽ سنگيت جو انوکو سنگم، لئه ۽ ردم پيدا ڪري سگهي آهي، جو سڄي شاعري بحر وزن تي پڪي پختي هئڻ ڪري سموريون عروضي تقاضائون پوريون ڪري ٿي. مان وري ٻن هم عصر شاعرن جا ٻه ننڍا مثال کڻي ٿو اچان.
”جتي اڄ پاڻ بيٺا هون،
اها ڌرتي وڃي ٿي مختصر ٿيندي،
مٿان آڪاسُ هي نيرو ،
وڃي ٿو دائرن ۾ ڄڻ ننڍو ٿيندو،
ڪپاهان ريشمي بادل،
وڃن ٿا ڇِڙوڇڙ ٿيندا،
پکي پنهنجي نگاهُن جا،
وڃن روپوش ٿا ٿيندا!
مگر هوءَ بي خبر ڪافر حسينا ڇو چئي ٿي پئي:
جنم پنهنجو اکين ۾ ئي ٿيو آهي،
عمر جا سڀ لٽا پنهنجي اکين آڏو لٿا آهن!“
”احمد سولنگي“
(خوابن جي خودڪشي)
نظم ۾ خيال به آهي، لئه به آهي، رواني به آهي. سٽ سٽ ۾ لفظ ڄڻ ڪنهن مالها ۾ موتين جيان پوتل آهن ته ٻئي طرف وميءَ جي ڪوتا ۾ خيال جي سُخن آرائي (Elocution) پوئين سٽ تائين پهچي دل ۾ ڇيت جيان چُڀي ٿي وڃي.
”بادل!
رولو ڇوڪرو آهي.
ٻين جا دروازا بند ڏسي،
منهنجي کليل دريءَ مان،
بي ڊپو اندر گهڙي آيو آهي.
چوڌاري مون کي وڪوڙي وڌو اٿس،
منهنجو سڄو سرير ڀِڄي ويو آهي،
منهنجو مَنُ ڀِڄي ويو آهي،
منهنجا هٿ پير سڀ ڀِڄي ويا آهن،
باقي سُڪل آهن ته،
صرف منهنجيون اکيون،
صرف منهنجيون اکيون.“
(ومي سدارنگاڻي)
احمد سولنگي ۽ ومي سدارنگاڻيءَ جون مٿيون ڪوتائون پڙهندي مون کي سوَ سال اڳ لکيل ماياڪو وسڪيءَ جي هيءَ ڪوتا ذهن تي تري آئي. موضوع جي يڪسانيت هوندي به دڳَ ۽ راهون جدا جدا آهن، جو دؤر جدا جدا آهن:
”رٺل مينهن،
هڪ جهلڪ پسائي،
هڪ سوال ڪيو:
هُن پڃري جي پويان،
جنهن جي چوڌاري،
لوهي تارن جو هڪ ڪوٽ اڏيل آ،
مرڻينگ ستارن،
پنهنجيون ڪمزور ٽنگون، ٻانهون ڦهلائي،
کنڀن جي ان نرم بستر کي ئي،
پنهنجو آرام گاهه، ڇو چونڊيو آ؟
پر جئن ئي گِهٽين جون بتيون،
ڪنهن بيمار جيان،
پويان پساهه کڻن ٿيون،
تيئن اکين کي هڪ چُڀن محسوس ٿئي ٿي.“
مون مٿي هڪ صديءَ جي وٿيءَ وارن ٽن شاعرن جي سوچ جا حوالا پيش ڪيا آهن. ٽن شاعرن جي اک پنهنجي پنهنجي ماحول ۽ منظر تي هڪ جهڙي هوندي پڻ هڪ اک سُڪل آهي، هڪ اک کي چُڀن محسوس ٿئي ٿي ۽ هڪ شاعر جي عمر جا سڀ لٽا پنهنجي اکين آڏو ئي لٿا آهن.
احمد سولنگيءَ جي شاعريءَ جي وسيع ڪئنواس تي جذبن جي رنگن جي چٽسالي ٿيل آهي ۽ وميءَ وٽ مشاهدي جي باريڪ بيني آهي، جيڪا جذبي جي هلڪيءَ کان هلڪي لرزش جو احساس ڏياري ٿي. ان ڪري هنن جي نظم يا ڪوتا جون پهريون ڪجهه سٽون پڙهندي ئي انهن تي احمد سولنگيءَ جي پنهنجي عبارت جي ڇاپ نظر ايندي ۽ وميءَ تي پنهنجي عبارت جي (هتي مقصد ڀيٽ ڪرڻ ناهي پر ٻن جديد شاعرن کي symbol طور پيش ڪيو ويو آهي، اهو واضح ڪرڻ لاءِ ته اسان جي نئين پيڙهيءَ جي شاعرن وٽ نئين سوچ سان گڏ فارم (هيئت) جي نواڻ پڻ آهي.)
ماضيءَ جي شاندار روايتن کي رد ڪرڻ جو مطلب آهي ته قوم پنهنجو حافظو وڃائي ويٺي آهي، پر اسان جي نئين نسل جي شاعرن پنهنجو حافظو به تيز رکيو آهي ۽ ماضيءَ سان پڻ رشتو برقرار رکيو آهي.
سال 1990ع ۾ جڏهن شيخ اياز بمبئيءَ آيو ته هن جي هوٽل جي ڪمري ۾، جتي مان پڻ موجود هوس، چونڊ اديبن ۽ شاعرن سان دير رات تائين اياز جو جديد ۽ روايتي ادب ۽ شاعريءَ تي طويل بحث هليو. طارق اشرف ۽ جيجي زرينه کان سواءِ موهن ڪلپنا، گنو سامتاڻي، ڪرشن راهي، ارجن حاسد، هريش واسواڻي ۽ نند جويري ۽ ڪي ٻيا نئين ٽهيءَ جا جدت پسند شاعر پڻ ان گفتگو ۾ شامل هئا. اياز هند جي جديد ادب جي نمائندگي ڪندڙ اديبن سان ’روبرو‘ نه هئو، پر ’دوبدو‘ هئو.
هريش واسواڻي، گنو سامتاڻي ۽ موهن ڪلپنا اياز سان ڇتي بحث ۾ اٽڪيل هئا. هُو اياز کي اهو احساس ڏياري رهيا هئا ته هن جي شاعريءَ ۾ پنهنجي ڌرتيءَ جو درد ته آهي، ٻولي ۽ ڊڪشن جي رواني پڻ سنڌوءَ جي ڇوهه جهڙي آهي. ٻوڙ ٻوڙان پڻ آهي، لئه تال آهي، موسيقي آهي، پيڪرتراشي آهي، منظرنگاري آهي، اعليٰ انساني قدر آهن، محبتون ۽ محروميون آهن، پيار، خلوص ۽ انساني رشتا ناتا آهن، ڏاڍ ڏمر ۽ آمريت آڏو مزاحمت آهي، احتجاج آهي، ويڙهاند آهي، ٻيو به ڪيترو ئي ڪجهه، پر پوءِ به تنهنجي (اياز) شاعري جديد دؤر جون تقاضائون پوريون نه ڪري سگهي آهي. جتي سڄي دنيا اڄ گلوبل وليج (عالمي ڳوٺڙو) بڻجي چڪي آهي، اتي تنهنجي شاعري اڃا رڳو ’ڌرتيءَ جي دانهن‘ جي سرائيءَ تي ڦري رهي آهي. ان ۾ جدت ڪٿي آهي؟ جديد لاڙا ڪٿي آهن؟
(شيخ اياز پنهنجيءَ قاتل مُرڪ سان صلح سانت ۾ سڀ ڪجهه ٻُڌندو رهيو. هن پنهنجو اسڪاچ جو گلاس ميز تي پاسيرو رکي ڇڏيو.)
ٻن ٽن پيگن کان پوءِ گُني سامتاڻيءَ هڪ ٻيو نقطو ڇيڙيو:
”روس جي ٽٽڻ ۽ ترقي پسند دؤر جي خاتمي بعد تنهنجي ترقي پسند دؤر واري سڄي شاعري ۽ ان کان پوءِ پاڪستان ۾ ’ون يونٽ‘ جي ٺهڻ ۽ ڊهڻ واري عرصي دوران تنهنجي رچيل ’جيئي سنڌ‘ واري شاعريءَ جو اڳتي هلي ڪهڙو ڪارج راس ٿيندو؟ روس جا انقلابي شاعر اڄ ڪٿي آهن؟ پولينڊ ۽ هنگريءَ جي پرچاري شاعرن جي ڪتابن جا پنا پنا ڪٿي پورجي ويا آهن؟ اياز، ڪٿي تنهنجي به شاعري نه تاريخ جي پنن ۾ پورجي وڃي؟ هڪ طرفي بحث ۾ وسڪيءَ جو خمار ڀرجندو ويو.
شيخ اياز اٿاريل ڪِن حجتن سان متفق هئو، ڪن سان نه. هن وٽ معقول دليل هئا، پر هن پنهنجي بچاءَ ۾ هڪ ئي هٿيار استعمال ڪيو. ”مون سنڌي شاعريءَ کي جنهن معراج تي رسايو آهي، ان لاءِ سالن جي نه، پر صدين جي ساڌنا گهرجي. توهان جي جدت پنهنجيءَ جاءِ تي ۽ منهنجي ’عبادت‘ پنهنجي جاءِ تي.“
مان شيخ اياز سان مڪمل طور متفق آهيان. ڀڄ ڀڄان جي هِن دؤر ۾ اڄ جي ٽهيءَ جي شاعرن وٽ ساڌنا لاءِ فرصت ڪٿي آهي؟ نثري شاعريءَ نون شاعرن کي شاعريءَ مٿان نازل ڪري ڇڏيو آهي. جتي هر ٻوليءَ ۾ هڪ جينيوئن شاعر پويان ڏهه ’فيڪ‘ شاعر پيدا ٿي رهيا آهن، جن ۾ ڪي ’سنگتو‘ شاعر آهن، ڪي ’پالتو‘ شاعر آهن ته ڪي ’فالتو‘ شاعر آهن. اتي کري ۽ کوٽي جي شناخت لاءِ احمد سولنگيءَ جون هي سٽون شاعريءَ جي سُپتيائيءَ جو جواز پيدا ڪن ٿيون:
”چارڻ !
تنهنجو چنگ نه اهڙو،
جهڙي سورٺ سونهن!
تو وٽ اهڙي تند ڪٿي آ؟
جهڙا هُن جا وار.
چريا! تو وٽ چاهه نه اهڙا،
جهڙا هُن جا پيار.
تو وٽ اهڙو ساز ڪٿي آ؟
جهڙي هُن جي ڇير.
سورٺ ڪجري،
مَن جي اُجري،
تنهنجي مَن ۾ ميرُ!
تنهنجي مُٺ ۾ ماڻڪ موتي،
هيرا، لعل هزار.
هُن جا نيڻ، نگينا نوري،
حيرت ۾ وينجهار!
تو وٽ سُرَ جو مانُ ڪٿي آ؟
توکي سِرَ جي لوڙَ.
هُن جي چوڙين ۾ سَو سرگم،
جُهوناڳڙهه جي جوڙَ.
تون پينارُ ڳلين ۾ ڳائين،
تنهنجو ڪهڙو مُلهُه؟
سورٺ سون-سريکي ساري،
آهي پاڻ اَملهُه!“
احمد سولنگي بنيادي طور نظم جو شاعر آهي، ان ڪري هن جي غزلن جو تعداد ٻين شاعرن جي ڀيٽ ۾ ايترو خاطر خواهه ناهي، پر مون کي هن جي شاعري پڙهندي احساس ٿيو آهي ته غزل هن جي مزاج سان وڌيڪ ٺهڪندڙ آهي، جو احمد سولنگي خالص رومانوي شاعر آهي ۽ هڪ شاعر جو رومانوي رويو غزل جهڙي صنف ۾ اثرائتي نموني اُڀري بيهي ٿو. احمد سولنگيءَ جي حق ۾ اها حقيقت تهائين وڌيڪ واضح ٿئي ٿي، جو هن جي طبيعت موزون ۽ روان دوان آهي. خود هن جي نظمن جا ڪيترا شعر غزل جي رنگ ۾ رتل آهن. نظمن ۾ احمد سولنگي وصال جو شاعر آهي ۽ غزلن ۾ هجر جو:
ڪي بادل پنبڻين ۾ پهتا، ڪو آگم دل کان ٻاهر آ،
هڪ موسم دل جي اندر آ، هڪ موسم دل کان ٻاهر آ.
ڪنهن ڪاريءَ رُڃَ تي برسي پئي، ڪا ڪڪري اُڃَ تي برسي پئي،
ڪو سارنگ ساهن ۾ سوگهو، ڪا ڇم ڇم دل کان ٻاهر آ.
ڪا رَڳَ رباب سان اُلجهي ٿي، ڪا تند طلب جي تڙپي ٿي،
ڪو راڳ رهي ٿو روح اندر، ڪو سرگم دل کان ٻاهر آ.
هر وقت صحيفا يادن جا، هر وار اکين تي نازل ٿيا،
هر محشر لڙڪن جو من ۾، هر ماتم دل کان ٻاهر آ.
هن دل ۾ هڪڙو گرجا گهر، ۽ ماءُ سان گڏ هڪ پيغمبر؛
مريم ئي ٻاهر آهِه نه ابنِ مريم دل کان ٻاهر آ.
سڀ سپنا پاڻ اُڻيا احمد تو رنگ برنگي ڌاڳن سان!
ڪا ڏوڙ تخيل ۾ تنهنجي، ڪو ريشم دل کان ٻاهر آ.
پنهنجي منفرد ۽ مخصوص اسلوب ڪري احمد سولنگيءَ جا غزل پهرينءَ سٽ ۾ سڃاڻي سگهجن ٿا، جو هن پنهنجن اڪثر غزلن ۾ چُست بحر ۽ وزن ڪم آندا آهن.
غزل اصل ۾ آهي ته ايران جي پيدائش، پر سنڌي شاعريءَ ۾ اها صنف ايتري ته رچجي چڪي آهي، جو هاڻي اها ٻاهرين يا ڌاري صنف نٿي لڳي. اردو غزل جون ائنٿالاجيون مرتب ڪندڙ شروعات ولي دکني يا قلي قطب شاهه سان ڪندا آهن پر اردوءَ جو صحيح صنف ۾ پهريون غزل ڪبير جو لکيل آهي:
‘‘ہمن ہے عشق مستانہ، ہمن کو ہوشیاری کیا؟
رہے آزاد یا جگ سے، ہمن دنیا سے یاری کیا؟
جو بچھڑے ہیں پیارے سے، بھٹکتے دربدر پھرتے،
ہمارا یار ہے ہم میں، ہمن کو انتظاری کیا؟
کبیؔرا عشق کا مانا دوئی کو دور کر دل سے،
جو چلنا راہ نازک ہے، ہمن پھر بوجھ بھاری کیا؟’’
سنڌي شاعريءَ ۾ سانگيءَ کان سولنگيءَ تائين غزل هڪ وڏي مسافت طئي ڪئي آهي. احمد سولنگيءَ تائين اچي غزل هڪ صنف نه، پر هڪ تهذيب بڻجي چڪو آهي، جنهن ۾ سنڌي گيت، وائيءَ ۽ بيت جو لهجو ۽ سلاست پڻ سمائجي ويئي آهي. احمد سولنگيءَ جي غزل جا هي بند:
”بدن تُنهنجو جواني آ، نديءَ جي،
جواني جاوداني آ، نديءَ جي.
ڪنارا خواب جا ٻوڙي وڃي ٿي،
اکين ۾ ئي رواني آ، نديءَ جي.
ڪو منظر بي لباسيءَ جو رکي ٿي،
ڪهاڻي بي زباني آ، نديءَ جي.
وڻن ۾ ٿيون وڃن وکري هوائون،
ٿڌي سانجهي سُهاني آ، نديءَ جي.
مڙهي ٿي پيرَ، پَکَ، دلڪش اُڏارون،
پکيءَ تي مهرباني آ، نديءَ جي.
پُراڻو هاڪڙو ٿو ڌوڙ ڇاڻي،
مڪاني لامڪاني آ، نديءَ جي.
ٻُڏو پاتال ۾ احمد ڪٿي آ،
نديءَ ۾ بدگماني آ، نديءَ جي.“
غزل جو هر لفظ هڪ رنگُ به آهي ۽ سُر به آهي ۽ هر رنگُ پنهنجيءَ رنگت سان ۽ هر سُر پنهنجي ساز سان غزل جي بند بند سان برسات وسائي رهيو آهي، ۽ ايئن احمد سولنگيءَ کي رڳو لفظن ۽ انهن جي لئه تال جي تلاش جو ئي شعور ناهي، پر نيون تصويرون سجائڻ ۽ نون رنگن سان انڊلٺ سجائڻ جو هنر پڻ اچي ٿو.
غالب جو هڪ شعر آهي:
‘‘حسنِ فروغ شمع سخن دور ہے اسد،
پھلے دلِ گداختہ پیدا کرے کوئی’’
(شاعريءَ جي شمع جي لاٽ ٻارڻ اڃا اڳتي آهي، اهو احساس پيدا ڪرڻ لاءِ پهرين درد مند دل جو هئڻ ضروري آهي.)
جدا جدا نقادن غزل جي صنف کي نوان نوان مفهوم پئي ڏنا آهن. ڪن جي نظرن ۾ غزل هڪ ’وحشي‘ صنف سخن آهي ته ڪن غزل کي شاعريءَ جي ’آبرو‘ ڪري ڪوٺيو آهي. ڪن محققن جو اهو به چوڻ آهي ته ’سلاست‘ غزل جي وڏي ۾ وڏي دشمن آهي، پر منهنجي اڀياس موجب حقيقت ان جي ابتڙ آهي. خود غالب پنهنجي شاعريءَ ۾ جتي جتي دقيق (ڏکي) ٻولي ڪم آندي آهي، اتي شعر جي گهرائيءَ کي ضرر رسيو آهي.
‘‘جس بزم میں تو ناز سے گفتار میں آوے،
جان کالبدِ صورتِ دیوار میں آوے۔’’
(جنهن محفل ۾ تون ناز ۽ ادا سان گفتگو ڪرين ته تنهنجين ڳالهين سان هنن تصويرن جي جسمن ۾ جان پئجي وڃي، جيڪي ديوار تي سينگار لاءِ چٽيون وڃن ٿيون ڇو جو تنهنجن چپن ۾ مسيحائيءَ وارو جلوو آهي.)
ان جي ابتڙ جتي جتي غالب جي شاعريءَ ۾ سلاست (Lucidity) آئي آهي. اتي هن جي شعر ۾ گهرائي پڻ پيدا ٿي آهي.
‘‘منحصر مرنے پہ ہو جس کی اُمید،
نااُمیدی اس کی دیکھا چاہیئے’’
غالب جو ٽن بندن جو مڪمل غزل آهي، پر اهي ٽي شعر ڪهڙي به شاعر جي سڄي ديوان تي حاوي پئجي سگهن ٿا:
‘‘نہ تھا کچھ تو خدا تھا، کچھ نہ ہوتا تو خدا ہوتا،
ڈُبویا مجھ کو ہونے نے، نہ ہوتا میں تو کیا ہوتا۔
ہوا جب غم سے یوں بے حس، تو غم کیا سر کے کٹنے کا،
نہ ہوتا گر جُدا تن سے، تو زانوں پر دھرا ہوتا۔
ہوئی مدت کہ غاؔلب مر گیا، پر یاد آتا ہے،
وہ ہر اک بات پر کہنا، کہ یوں ہوتا تو کیا ہوتا۔’’
ٽن بندن ۾ غالب سڄي وحدت الوجود (Pantheism) جي فلاسافي سمائي ڇڏي آهي.
غزل جي روايتي رخ واري شاعريءَ جي موجودگي هوندي به احمد سولنگيءَ کڻي ڪا اعليٰ قسم جي اميجري يا فيلسوفاڻا نقطا نه اُڀاريا آهن، پر هن خيال کي ٻوليءَ جي لئه سان رِل مِل ڪري جديد نظريي، نوع، رخ ۽ رويي جون جهلڪون نمايان ڪيون آهن. جديد سوچ سان هن غزل جي روايت ۽ ٽيڪنڪ سان پوريءَ ريت نباهيو آهي. اڄ جڏهن سنڌي شاعريءَ ۾ نوان نوان آواز اُڀري رهيا آهن ته مون کي يقين آهي ته احمد سولنگي پنهنجي سوچ جي تازگي ۽ توانائيءَ سان نون آوازن جي نئين دؤر ۾ داخل ٿي پنهنجين تخليقي قوتن ۽ صلاحيتن سان پنهنجو منفرد شاعراڻو سفر برقرار رکي سگهندو. هن جي رومانوي سوچ، ٻوليءَ جي سلاست ۽ روانيءَ جي مثالي غزل جا ڪجهه بند آهن:
”تنها پالي پيارَ نه سُمهه!
ايئن اڪيلي ڌارَ نه سُمهه!
ننڊ ۾ ويندءِ چنڊُ چُمي،
وِلَهه ۾ ويڙهي وارَ نه سُمهه!
جَرَ تي بَرسِي ساري رات،
بَـرَ ۾ ڪارونڀارَ نه سُمهه!
جيسين بُکيو پيٽُ ڀَري،
تيسين پالڻهارَ، نه سُمهه!
کِڙيو چنڊُ، اُڏام چڪورَ!
اِيئن قبولي هارَ نه سُمهه!
ڇوري! چوٽيءَ منجهه ڀَريٖ،
موتئي جي مهڪارَ نه سُمهه!“
ذهن جون هزار اکيون آهن پر دل جي رڳو هڪ ئي اک آهي. ڪافڪا چيو آهي: ”ڪڏهن ڪڏهن لفظن جو مطلب رڳو پنهنجن زخمن ذريعي ئي سمجهه ۾ ايندو آهي.“
”لهين ٿي خواب تون جڏهين!
رکي ٿي اپسرا ڪائي ڦٽن تي مُرڪ جو مرهم،
پڌر تي پير اوجل ۾، رهي ٿي ڇير جي ڇم ڇم،
وڍن ٿيون راڳ ۽ ويراڳ جون وايون،
ٻُري ٿو سانت ۾ ڄڻ ڪو، سُريلي ساز جو سرگُم،
لهين ٿي خواب تون جڏهين!
اڪيلي وڻ جي ڇايا ۾، وٺي نِرواڻ ٿو گوتم!“
سٽون نظم جون آهن، انداز غزل جو آهي ۽ خيال دل جي ڪنهن ڦُٽل ڦَٽ جي پيڙا جو آهي ۽ ان پيڙا کان مُڪتيءَ جو واحد وسيلو اڪيلي وڻ جي ڇايا ۾ گوتم جو نِرواڻ آهي.
احمد سولنگيءَ جي سڄي شاعري رومانوي هوندي به هن جي هر صنف جي treatment پنهنجي پنهنجي آهي. نظم ۾ هن جو مزاج عاشقاڻو آهي، غزل ۾ هن جي ادا ۽ انداز معشوقاڻو آهي ۽ مواد جي لحاظ کان شعرن جو لهجو رس ڀريو آهي. هر هڪ سٽ سُلجهيل ۽ سَجيل، لفظ لفظ ۾ لئه تال ۽ هر بحر، بي پناهه تاثر ڀريو آهي.
”ملون نقابَ ۽ سارا حجابَ لاهي ڪيئن؟
ڏِسون ته چنڊَ جي پُوري تراشَ آهي ڪيئن؟
حسين جسم کي ڪهڙي لباسَ جي ڳولا؟
چِٽائِي چنڊَ جي اوجل اُماس چاهي ڪيئن؟
فرار خوابَ جو آهي فريبَ ۾ رِل مِل،
اَگهور ننڊَ جي ديوار ڪيرُ ڊاهي ڪيئن؟
حيات موت جي قبضي منجهان نه ٿي نڪري،
نِڪور جسم ڀلا سنگتراشُ ٺاهي ڪيئن؟
رڪيبُ پيرَ قبولي نه ٿو ڪَچا ڪڏهين،
اڙل وڇيرو هوا جو وڃون به ڪاهي ڪيئن؟
خيالُ سرمدي پنهنجو لِباسُ منصوري،
صليبِ عشق تان احمد کي لوڪُ لاهي ڪيئن؟“
هن وقت جڏهن مان احمد سولنگيءَ جي شاعريءَ جي هن مجموعي تي مقدمو لکي رهيو آهيان ته منهنجي اندر جي توڻي ٻاهر جي، ٻيئي موسمون خراب آهن. جيئن ته هي احمد سولنگيءَ جي شاعريءَ جو پهريون مجموعو آهي ۽ مون اڳيان هن جي شاعريءَ جو ڪو مفصل پسمنظر يا ڪا چِٽي روپ ريکا نه هئي، ان ڪري هن جي شاعريءَ سان انصاف ڪرڻ لاءِ مون کي هن جي موڪليل سڄي مسودي جي سِٽَ سِٽَ کي ڪيئي ڀيرا پڙهڻو پيو. هن جي سوچ جي سلسلي کي جوڙڻ ۽ ٻوليءَ جي لئه جو لطف وٺڻ لاءِ سڄو مسودو هيانءَ سان هنڊائڻ بعد، جڏهن مون پنهنجي قلم کي چپن سان چُمي هي مقدمو لکڻ شروع ڪيو ته مون کي ذهني عذاب مان به گذرڻو پيو ۽ هن جي شاعريءَ سان عداوت پڻ ٿيڻ لڳي ته مان احمد سولنگيءَ واريءَ عمر ۾ هن جهڙي شاعري ڇو نه ڪري سگهيس؟ غالب جو هي شعر بار بار منهنجي دل ۽ دماغ کي جهنجهوڙيندو رهيو:
‘‘کس روز تہمتیں نہ تراشا کئے عدو؟
کس دن ہمارے سر پہ نہ آری چلا کیئے؟’’
لکڻ تي ته مان مجبوري، مصلحت ۽ مروت هيٺ ايئن به لکي ڇڏيان ها ته احمد سولنگيءَ جي شاعريءَ ۾ نئون فڪر، ڊڪشن ۽ ان جو جديد انداز اڄ جي وقت جي هر تقاضا پوري ڪري ٿو، ان ڪري احمد سولنگيءَ جي شاعريءَ جي هن مجموعي کي جديد شاعريءَ جي بهترين مجموعن جي قطار ۾ جوڳي جاءِ ڏيڻي پوندي، پر ادبي عدالت ۾ منهنجي هيءَ فتويٰ احمد سولنگي سان اڳتي هلي ڪهڙا وئل وِهائيندي، ان جو اندازو لڳائيندي، مون کي سچ پچ خوف ٿي رهيو آهي، جو احمد سولنگي اسان جي ادب جو امانتدار آهي.
مون شاعريءَ کي ان جي آخرين صورت ۾ شاعري ڪري مڃيو آهي، هڪ قوت جي حيثيت ۾ مڃيو آهي ۽ ان جي صحتمند توڻي غيرصحتمند اثرن کي قبول ڪيو آهي، ڪنهن شاعر جي شاعريءَ جي صحيح صورت اها صورت آهي جنهن ۾ اُها اسان جي اڳيان اچي ٿي. مون کي يقين آهي ته احمد سولنگيءَ جي شاعريءَ کي نئون ذهن دل سان قبول ڪندو ۽ هن جا پيشرُو هن کي نظرانداز نه ڪندا، جو هنن وٽ پڻ نئين دؤر جي نون قدرن ۽ مُلهن جي شناخت آهي.
اڄ جڏهن سنڌي شاعري بحرن سان رشتو ڇِني، بَرن ۾ ڀٽڪڻ لڳي آهي، تڏهن احمد سولنگيءَ جهڙن شاعرن موزون شاعريءَ جي ساک ۽ سڃاڻپ برقرار رکي، سنڌي شاعريءَ جو منهن مٿانهون ڪيو آهي، جو احمد سولنگيءَ جي شاعري پڙهندي اهو احساس ٿئي ٿو ته:
”يا ته هر درد کي ڪا معنيٰ آهي،
يا ڪنهن درد کي ڪا معنيٰ ناهي!“
لڇمڻ ڪومل
نئي دهلي