دبئي جي هڪ شاگرد سان ملاقات:
دستور مطابق فجر، اڳين ۽ وچين جون نمازون حرم ۾ ئي نصيب ٿيون. اهي مولا پاڪ جا احسان، جنهن مون ناڪاره کي اهڙي پاڪ جاءِ تي نمازون پڙهڻ نصيب ڪيون، جتي هڪ نماز پڙهڻ جو درجو هڪ لک نمازن جي ثواب برابر آهي. الحمد لله ثم الحمد لله.
سانجهي نماز وڏي رش ۾ مسجد الحرام واري ڇت تي پڙهي. سمهڻي نماز لاءِ به اتي ئي ويٺي انتظار ڪيم. ذڪر فڪر تسبيح ۽ تلاوت به هلي رهي هئي. اها سومر جي رات اپريل جي 13 تاريخ هئي. ماڻهو ٽولن جا ٽولا سمهڻي جي نماز لاءِ مٿي ڇت تي پهچي رهيا هئا ۽ صفن جي ليڪي واري نشان تي ويهندا پئي ويا. صفن جا نشان ڪعبي جي چوڌاري گولائي تي آهن ته جيئن هر طرف کان ڪعبت الله شريف سامهون هجي. تقريباً ڪافي صفون ڀرجي ويون هيون ته منهنجي ڀرسان هڪ ڳڀرو جوان به اچي ويٺو، جنهن جي ڏاڙهي مُڇ جي ريهه اڃا مس پئي لٿي. ان کي عرب سمجهي عربي ۾ پڇيم ته، توهان حج تي آيا آهيو؟ وراڻيائين ته هائو. پڇيم ته ڪهڙي ملڪ جا آهيو؟ جواب ۾ چيائين ته پاڪستان جو آهيان.
مون کيس چيو ته، پاڪستاني ته اردو وغيره ٿا ڳالهائين. تنهن تي جواب ۾چيائين ته، توهان مون کان عربي ۾ سوال ڪيو ته، مون به عربي ۾ جواب ڏنو. باقي مون کي پنهنجي ملڪ جي اردو ٻولي به اچي ٿي. پوءِ اسان جي انهي نوجوان سان اردو ۾ ڪچهري ٿي. مون کيس پڇيو ته، پاڪستان ۾ ڪهڙي جاءِ تي رهو ٿا؟ چيائين ته اسان آهيون جهلم جا، پر منهنجا مائٽ دبئي ۾ رهن ٿا ته آئون وري اتي هڪ اسڪول ۾ نائون ڪلاس پڙهان ٿو. اسان جي اسڪول طرفان 32 شاگردن، 5 استادن ۽ 2 ڊرائيورن جي هڪ ٽيم ٺاهي اسان سڀني کي حج تي موڪليو ويو آهي. اسان جو اهو قافلو ٻن بسن تي مشتمل آهي. اسان جي اسڪول طرفان اهو هر سال جو معمول آهي. اسڪول جي انتظاميه حج لاءِ شاگردن جي سليڪشن/ چونڊ سندن ڄمار جي مناسبت سان ڪري ٿي. اسان جي شاگردن واري جماعت ۾ اڪثر اٺين، نائين ۽ ڏهين ڪلاس جا شاگرد آهن. هن وقت اسان مڪي شريف جي هڪ سٺي هوٽل ۾ ترسيل آهيون. مدينه منوره مان حاضري ڀري پوءِ هتي آيا آهيون ۽ هتان حج ڪري واپس دبئي وينداسون. دبئي کان سعودي تائين بس جي سفر ۾ اسان کي ٽي ڏينهن لڳا هئا. پنهنجي سموري روئداد ٻڌائڻ کانپوءِ نوجوان وڌيڪ چيو ته، جيئن پاڪستان ۾ ڪاليج ۽ يونيورسٽين طرفان شاگردن کي سال ۾ هڪ ڀيرو ٽوئر ڪرايو ويندو آهي، تيئن اسان کي وري حج تي موڪليو وڃي ٿو.
مون انهي نوجوان جي گفتگو کانپوءِ پنهنجي ملڪ جي تعليمي ادارن تي هڪ نظر وڌي ته دل جو دل ۾ ڦڪو ٿيڻ لڳس. ذهن جي ڪسوٽي تي پرکيم ته، ڪٿي پاڪ،آستان ته ڪٿي دبئي؟ ٻنهي جي وچ ۾ ڪيڏو نه فرق آهي! حالانڪه اسان جا يار دوست چوندا آهن ته پاڪستان ۾ اسلام مضبوط آهي! پاڪستان اسلام جو قلعو آهي!! هن پاڪ ملڪ جا مسلمان احڪام اسلام جا پابند آهن!!! خليجي رياستن دبئي وغيره ۾ ته اسلام جو نالو نشان به ڪونهي!! وغيره وغيره پر دبئي جي شاگرد جي حقيقت تي مبني گفتگو انهي سموري ٻٽاڪ تان فريب آميز ليبل لاهي ڪوڙ وائکو ڪري ڇڏيو.
هن پاڪ ملڪ جون يونيورسٽيون سال بسال سوين شاگردن کي آل پاڪستان جو ٽوئر ڪرائينديون آهن. پر اڃا تائين نه ته ڪنهن شاگرد کي ۽ نه ڪي استاد کي ڪنهن يونيورسٽي طرفان حج تي موڪليندي اخبار ۾ يا ريڊيو ۾ خبر ٻڌي يا پڙهي اٿئون. اِلا ماشا هڪ اڌ ملازم کي ڪُڻي ذريعي حج جو موقعو ڏنو وڃي ٿو. پر ٽوئر جي صورت ۾ ڊزن يا اڌ ڊزن شاگردن ۽ استادن کي موڪلڻ جي ته ڪا تجويز ئي زير غور ڪونهي نه ڪا اچڻ جي اميد آهي. ڇا يونيورسٽين جا وي سي انهي جي ضرورت ئي محسوس نه ٿا ڪن، يا انهن جي خيال ۾ هن پاڪ ملڪ جون يونيورسٽيون ايترو ترقي ڪري ويون آهن جو اتي جي استادن ۽ شاگردن کي حج ڪرڻ جي ضرورت ئي ڪانهي؟ حالانڪه هن پاڪ ملڪ جي يونيورسٽين جي بجيٽ به ته ڪروڙن اربن جي هوندي آهي. سائنس، ٽيڪنالاجي، انجنيئرنگ ۽ ڊاڪٽري وغيره علوم جديده جي پڙهڻ جو مطلب اهو ته ڪونهي جو انهن سبجيڪٽن سان وابسته شاگردن ۽ استادن کي اسلام ڏانهن راغب ڪرڻ يا اسلامي احڪامات جي اهميت پيدا ڪرڻ طرف ڪو ڌيان ئي نه ڏنو وڃي؟
ٿي سگهي ٿو ته، منهنجون اهي سِٽون پڙهي ڪي صاحب کلندي چوندا به هجن ته، هي (ليکڪ) ڪيڏو نه ڀورو آهي!
ڀلا حج جي ضرورت به ڪهڙي؟ خواهه مخواهه ٿيا پيسا وڃائڻا! ڇو ته جيڪڏهن ڪو خير جو ڪم ڪرڻو آهي ته ٻيا به ڪيترائي آهن! هائو!! برابر اهو چوڻ به صحيح آهي، پر هر ڪنهن ڪم جو اجورو جدا ۽ هر محنت جي مزدوري ڌار آهي. ليڪن حج هڪ اهڙي عبادتآهي جنهن ۾ سڀني عبادتن جو ڪونه ڪو حصو شامل رهي ٿو. جهڙوڪ: نماز، دعا، ذڪر، تلاوت، تسبيح، جهاد، زڪوات، روزو، قرباني، صدقه، انساني همدردي، سفر جي ڏک ڏاکڙن تي صبر، پرديس جي پريشاني سهڻ وغيره سڀئي شامل آهن. ڀلا جيڪڏهن توهان فقط خيرات ڪندو ته اهو به ثواب جو ڪم آهي پر انهي سان اجورو فقط هڪ عبادت جو ملندو، سڀني عبادتن جا درجا نصيب نه ٿيندا. حج اهڙي عبادت آهي جيڪا سڀني عبادتن کي ڪَٺو ڪندڙ جامع العبادات آهي. حج بابت ڪيتريون ئي فضيلتون آيون آهن. جن مان هڪ هي به آهي ته، جيڪو ماڻهو دنياوي غرض ۽ لالچ کان سواءِ فقط خدا جي راضپي خاطر حج ادا ڪندو ته اهو ڏوهن گناهن کان ائين پاڪ صاف ٿي واپس وطن ورندو جيئن ماءُ پيٽان نئون ڄاول ٻار، جنهن جو ڪوبه ڏوهه گناهه ڪيل نه هوندو آهي ۽ اها هڪڙي ئي اهڙي فضيلت آهي جيڪا ٻي عبادت ۾ ڪونهي.انهي ڪري آئون هتي جي تعليمي ادارن سان وابسته حضرات ۽ انهن ادارن جي اختياري وارن جو توجه ڇڪائيندس ته هو مٿي بيان ڪيل دبئي جي شاگرد جي اسڪول انتظاميه وانگر پنهنجي ادارن پاران بهتر ڪارڪردگي جو مظاهرو ڪندڙ فرض شناس استادن ۽ پوزيشن هولڊر شاگردن کي بطور اعزاز حج ادائگي لاءِ سفر جي سهولت ۽ ٻئي ضروري خرچ جو انتظام ڪن ۽ اهڙو سلسلو مستقل قائم رکن.
منهنجي نظر ۾ “حج ڪرائڻ وارو انعام”، گولڊ ميڊل (سون جي ٻلي) ۽ سِلوَر ميڊل (چاندي جي ٻلي) کان لک ڀيرا وڌيڪ قابل تعظيم آهي.