مسجد نبوي جي تعمير ۽ توسيع تي هڪ نظر:
مسجد نبوي کي چوڏهن پنڌرهن صديون گذري ويون آهن. انهي دوران لڳاتار مسجد جي تعمير، توسيع، ترقي ۽ مرمت ٿيندي رهي آهي. جنهن جو مختصر تفصيل هن ريت آهي:
1) خود حضرت رسول ڪريم ﷺ (جيڪي هن مسجد جا باني به آهن) ٻه ڀيرا مسجد جي تعمير ۽ توسيع ڪئي. يعني پهرين بنيادي تعمير سن 1 هجري ۾، ٻي تعمير ۽ توسيع خيبر جي فتح کان پوءِ سن 7 هجري ۾.
2) سن 17 هجري ۾ حضرت عمر فاروق رضه پاڻ سڳورن جي توسيع کان ٽيڻ چوڻ تي وڌائي مسجد نبوي تعمير ڪرائي. البت تعمير م سامان ساڳيو حضور سائين جي تعمير وارو. يعني ته ڪچيون سرون، کجي جي ٿڙن جا ٿنڀا ته ڇت تي کجي جا ڦڙها. انهي توسيع ۾ مسجد جي ڪشادگي ۾ واڌ آئي جنهن ڪري ماپ هي بيٺس. ڊيگهه 420 فوٽ، ويڪر 360 فوٽ، اوچائي (عمق) 33 فوٽ.
3) سن 28_30 هجري ۾ حضرت عثمان ذوالنورين رضه به ڪجهه واڌارو ڪيو يعني انهي تعمير ۾ قبلي واري ڏکڻ پاسي هڪ ٿنڀي جيترو واڌارو ته اولهه پاسي به هڪ ٿنڀي جيتري واڌ. البت انهي تعمير ۾ سامان بهتر استعمال ڪيو ويو. جهڙوڪ چن جي نيرو جو گارو ڪيو ويو ته، چٽيل پٿرن ۽ لوهه جا ٿنڀا ته ڇت ۾ ساڳ ڪاٺ استعمال ڪيو ويو.
4) سن 88_91 هجري ۾ وليد بن عبدالملڪ اموي تعمير ۽ توسيع ڪئي، جيڪا ٽي سال هلندي رهي. وليد جي حڪم سان ٿيندڙ توسيعي ڪم جي نگراني حضرت عمر بن عبدالعزيز (حضرت عمر فاروق جي ڏوهٽي) جي هٿ ۾ هئي. جنهن ڪجهه نوان اضافا ڪيا. جهڙوڪ: چار مينار ۽ محراب. انهي کان اڳ مسجدن ۾ منارا يا محراب ڪو نه هوندا هئا. شايد ٻين مذهبن جي عبادتگاهن کان مسلمانن جي عبادتگاهه مسجد کي انفرادي (الڳ) سڃاڻپ ڏيڻ لاءِ حضرت عمر بن عبدالعزيز ائين ڪيو هو، نه ته نبوي دور توڙي خلافت راشده جي دور ۾ مسجد نبوي اندر نه محراب هو نه ڪي منارو.
وليد بن عبدالملڪ روم جي شهنشاهه کان سو کن ڪاريگر گهرايا ۽ اتان کان 8 10 مڻ سون به گهرايو. مسجد ۾ چٽيل پٿر ۽ عمدي ڪاٺ جي ٿنڀن، ديوارن ۽ دوروازن جي چانئٺ تي سون جا پترا لڳايا.
5) سن 161_165هه ۾ مهدي عباسي جي دور ۾ به توسيع ۽ تعمير ڪئي وئي.
6) انهي تعمير کان پنج سو سال پوءِ سن 654هه ۾ مسجد نبوي کي پهريون ڀيرو باهه لڳي. تباهي جي پيش نظر اهو تمام وڏو حادثو هو. رمضان شريف جي پهرين تاريخ، جمعي جي رات سمهڻي نما زکان پوءِ هڪ ملازم هٿان شمعدان مسجد جي گلم تي ڪري پيو. جتان باهه ڀڙڪي پئي ۽ هڪ ڪلاڪ ۾ مسجد گلم غاليچا، عمدي ڪاٺ جا دروازا مطلب ته مسجد جي سامان جو الهه تلهه سڙي رک ٿي ويو. تان جو روضي پاڪ جي ڇت به سڙي ڦلهيار ٿي وئي.
7) پهرين باهه جي واقعي کي اڍائي سو سالن کان ڪجهه مٿي ٿيا هئا ته، سن 886هه ۾ وري باهه جو ٻيو واقعو پيش آيو. اهو حادثو رمضان شريف جي تيرهين تاريخ رات جي پوئين پهر ۾ ٿيو. آسمان مان ان وقت جي اوڀر واري يماني مناري تي ڪا وڄ اچي ڪري. اهو منارو بانگ لاءِ به استعمال ٿيندو هو جنهن ڪري بانگو سڏبو هو. قدرتي وڄ باهه جو ڪو شعلو هئي، جنهن ڪرندي ئي مناري جي چوٽي ته ڀڃي ساڙي ختم ڪئي پر انهي مناري اندر ستل موذن کي به شهيد ڪري ڇڏيو. پوءِ اهو باهه جو شعلو منارو ساڙيندو اچي ڇت تي ڪريو، جنهن ڇت ساڙي رک ڪرڻ بعد مسجد جي سموري سامان کي به ساڙي ڦلهيار ڪري ڇڏيو. انهي باهه مسجد ۾ رکيل قيمتي تحفا عمدي ڪاٺ جا دروازا، ٿنڀا ۽ انهن تي سيهي جا لڳل پترا جيڪي گهڻو ڪري ته روضي پاڪ تي لڳل هئا سي ساڙي ڳاري ختم ڪيا. خدا جا شان! مسجد نبوي ۾ لڳل باهه جو پهريون واقعو به رمضان شريف ۾ ٿيو ته ٻيو واقعو به رمضان شريف ۾، بس رڳو تاريخن جو فرق ٿيو.
پهرين باهه لڳڻ کان پوءِ مسجد نبوي جي تعمير ۾ ڪيترن ئي بادشاهن حصو ورتو. جن ۾ خليفه مستعصم عباسي، مصر، يمن ۽ ترڪي جا بادشاهه ۽ سردار قابل ذڪر آهن. اهو تعمير ۽ تزئين (اڏاوت ۽ سينگار) مرمت وغيره جو ڪم ٻن اڍائي صدين تائين يعني 655هه کان 879هه تائين هلي مڪمل ٿيو.
ٻيهر لڳل باهه کان پوءِ مديني وارن مصر جي سلطان اشرف قاتبائي کي مرمت وغيره لاءِ لکيو ته هن سوين ڪاريگر روڪ رقم ڏياري موڪلي، جن مسجد جي مرمت، تعمير سان گڏ ڇت جو ڪم 890هه ۾ پورو ڪيو.
8) مصر جي بادشاهه اشرف قاتبائي جي تعمير ۽ مرمت جي ڪم کي 387 سال يعني پوڻن چئن سو سالن کان به مٿي گذريا هئا ته، مسجد جون ديوارون هنڌان هنڌان ڏار ڏيڻ لڳيون. تنهن ڪري مديني جي شيخ الحرم ترڪي جي سلطان عبدالمجيد عثماني کي 1263هه ۾ تعمير ۽ مرمت جي درخواست ڪئي. سلطان عبدالمجيد تيرهن سالن جي عرصي ۾ مسجد جي اڏاوت اهڙي ڪئي جو اها نهايت شاندار، مضبوط، ۽ اسلامي فن تعمير جو عمدو مثال ثابت ٿي. منجهس جيڪو به مٽيريل استعمال ٿيو سو اهڙو ته مضبوط هو جو اڄ تائين هوبهو قائم آهي. سلطان عبدالمجيد جي تعمير جو آغاز 1265هه ۾، ۽ پڄاڻي 1277هه تي ٿي. سلطان عبدالمجيد نه رڳو مسجد جي تعمير وغيره جو ڪم ڪيو پر درس و تدريس، قرآن شريف جي تعليم لاءِ گهربل جايون به اڏايون ۽ مينار به جوڙايا.
9) حجاز تي سعود خاندان جي حڪومت بعد مسجد نبوي جي توسيع ۽ تزئين (ڪشاده ڪرڻ ۽ سينگار سجاوٽ) وغيره جو ڪم چار ڀيرا ٿي چڪو آهي.
سعودي توسيع، جديد دور جي ماهر انجنيئرن جي نگراني ۾ ٿي آهي. جنهن ۾ سعودي بادشاهن وڌ کان وڌ ذاتي دلچسپي ورتي آهي. پر انهن ۾ به شاهه فهد پنهنجي پيء شاهه عبدالعزيز ۽ ٻنهي ڀائرن شاهه فيصل ۽ شاهه خالد کان سرسي کڻي ويو آهي.