سعوديه ۽ خانگي مذهبي ادارا:
سعوديه ۾ اسان جي پاڪستان ۽ هندستان ۾ رائج نصاب وارا ديني مدرسا بلڪل ناهن. فقط سرڪاري اسڪول آهن جيڪي يورپ واري جديد نصاب مطابق تعليم ڏين ٿا، البت ڪي مضمون اسلاميات سان واسطو رکندڙ به آهن جيئن اسان جي پاڪستاني اسڪولن ۾ آهي.
جيتوڻيڪ مڪي ۾ اسلامي يونيورسٽي جامعه ام القريٰ مدينه منوره ۾جامعه اسلاميه، جده ۾ شاهه عبد العزيز اسلامي يونيورسٽي ۽ رياض ۾ امام سعود اسلامي يونيورسٽي به آهي پر سيڪنڊري ۽ هائر سيڪنڊري سطح جي تعليم لاءِ (يعني ثانوي ۽ اعليٰ ثانوي تعليم لاءِ) ڪوبه خالص ديني نصاب وارو مدرسو، سرڪار جي نگراني ۾ هلندڙ ڪونهي.
جيڪڏهن ڪو هوندو به سهي ته، اسان کي ان جو علم نه ٿي سگهيو.
سعودي سرڪار پاران، خانگي طرح مدرسا کولڻ يا پنهنجي مرضي سان جتي به سمجهه ۾ اچي ته اتي مسجدون ٺهرائڻ جي مڪمل پابندي آهي. ڇو ته تعليمي ادارا، مختلف هنر سکڻ جا مرڪز، مذهبي تربيت گاهه يا عبادت لاءِ مسجدون تعمير ڪرڻ ۽ انهن کي آباد رکڻ جو مناسب بندو بست ڪرڻ جي ذميداري هتي جي سعودي سرڪار جي ئي آهي. پرائيويٽ سيڪٽر اهڙو ڪوبه ادارو نه ٿو هلائي سگهي. اسان کي مهينو سوا رهندي هتي سواءِ چند جي، عام جام ڪوبه خانگي مدرسو يا خانگي مسجد نظر نه آئي.
اتفاق سان جيڪڏهن ڪو نيڪ مرد ڪنهن پاڙي ۾ضرورت سمجهي ذاتي خرچ يا دوستن جي تعاون سان ڪا مسجد ٺهرائيندو به سهي ته، جيئن ئي مسجد ٺهي راس ٿي ته، اها سعودي سرڪار جي تحويل ۾ زوري به ورتي ويندي آهي، ۽ انهي مسجد جو خطيب، امام، موذن ۽ خادم وغيره سڀ سرڪاري طرح مقرر ڪيا ويندا آهن. شايد هتي جي شهنشاهيت کي اهو خوف آهي ته، جيڪڏهن عوام کي اهڙي آزادي ملي وئي ته، اهي ماڻهو پنهنجي ذاتي خرچ تي ٺهرايل مسجدن ۽ مدرسن کي سرڪار خلاف استعمال ڪري سگهن ٿا.
يعني هن طرح جو مسجدن ۾ حاضر ٿيندڙ جماعتن ۽ مدرسن ۾ پڙهندڙ شاگردن کي شهنشاهيت جي غلام ساز پاليسي کان واقف ڪري منجهن بادشاهت خلاف نفرت ڀري ڇڏين. اهڙي تربيت ۽ تعليم ملڻ تي ٿي سگهي ٿو ته، هڪ ڏينهن انهن ئي خانگي مسجدن ۽ مدرسن مان شهنشاهيت خلاف بغاوت جو جهنڊو کڙو ٿئي، پوءِ اهڙي باغيانه سرگرمين ۽ تحريڪن کي ختم ڪرڻ وڏو مسئلو ٿي پوندو. منهنجي سمجهه ۾ ڪيترن ٻين سببن کان اهو وڏو ڪارڻ آهي جو سعودي سرڪار پرائيويٽ ادارن يا فردن کي مدرسا هلائڻ يا مسجدن جو انظام سنڀالڻ جي اجازت نه ٿي ڏئي. ڇو ته سعودي عرب ۾ اسلام جا بنيادي مرڪز مسجد الحرام (بيت الله شريف) مڪه مڪرمه ۽ مسجد النبي ﷺ مدينه منوره ۾ آهن. جيئن ته اسلام جي جمله احڪامات جي نشر و اشاعت ۽ تعليم و تدريس لاءِ مسجدون ۽ ان سان لاڳاپيل مدرسا ذيلي مرڪز آهن. هاڻي جيڪڏهن اهي ذيلي مرڪز سعودي سرڪار جي ڪنٽرول ۾ نه رهندا ته لازمي طرح اتان جيڪو آواز اٿندو سو يقيناً سرڪار جي حمايت ۾ نه هوندو.
بلڪه سرڪار جي غير اسلامي حرڪتن ۽ قاعدن، قانونن ۽ طور طريقن تي کلي طرح تنقيد وارو آواز هوندو، جنهن سان اتي جي ماڻهن ۾ اهڙي سجاڳي پيدا ٿيڻ ۽ شهنشاهيت جا پول پڌرا ٿيڻ يقيني ڳالهه آهي.