حج جا ڪي ضروري احڪام:
ڪابه عبادت ايستائين مڪمل ناهي جيستائين ان جي ادائگي لاءِ شريعت طرفان مقرر ڪيل احڪامن، اصولن ۽ شرطن جي پوريطرح ادائگي نه ڪئي وڃي. شريعت جا اهي احڪام چند قسمن جا آهن جهڙوڪ: فرض، واجب، سنت، نفل، مستحب، مباح ۽ مڪروه وغيره. انهي مناسبت سان هتي حج جي ادائگي سان واسطو رکندڙ احڪامات مختصر نمونه بيان ڪجن ٿا.
حج ۾ ڪل ٽي فرض آهن ۽ انهن ٽنهي فرضن جو ترتيب وار ادا ڪرڻ، ۽ هر فرض کي پنهنجي خاص وقت ۽ جاءِ ۾ ادا ڪرڻ واجب آهي. انهن ٽنهي فرضن مان جيڪڏهن ڪو هڪ به رهجي ويو ته، حج نه ٿيندو ۽ ان جي تلافي ۽ تدارڪ دَم يعني ڏنڊ ۾ قرباني ڪرڻ سان به ٿي نه سگهندو.
حج ۾ ٽي فرض هي آهن (1) احرام ٻڌڻ يعني حج ادا لاءِ دل سان نيت ڪرڻ ۽ تلبيه (لبيڪ اللهم لبيڪ) چوڻ.
(2) وقوف عرفات يعني 9 ذوالحج تي سج لڙڻ کان وٺي 10 ذوالحج واري رات جي پرهه ڦٽي تائين عرفات جي ميدان ۾ ڪنهن به وقت ترسڻ/ بيهڻ، جيتوڻيڪ هڪ گهڙي جيترو به ڇونه هجي. اهو وقوف حج جو رڪن آهي. انهي وقوف ۾ سنت هي آهي ته سج لڙڻ کان فوراً پوءِ وقوف شروع ڪري.
(3) طواف زيارت، جيڪو 10 ذوالحج جي صبح کان 12 ذوالحج جي سج لهڻ تائين، مٿي جا وار ڪوڙائڻ يا ڪترائڻ کانپوءِ ڪيو وڃي ٿو. اهو به حج جو رڪن آهي. مذڪوره طواف کي فقه ۾ “طواف افاضه” به سڏيو ويو آهي. هتي هي وضاحت ڪري ڇڏيان ته، فقهي اصطلاح ۾ ڪن فرضن کي شرط سڏيو ويو آهي ته ڪن کي وري رڪن. تنهن لاءِ هي ڳالهه ياد رهي ته، جيڪي فرض ڪنهن عبادت کان ٻاهر آهن يا انهي جي ابتدا ڪرڻ لاءِ سبب ۽ ذريعو آهن سي “شرط” سڏجن ٿا جيئن نماز لاءِ وضو، ته اهڙي طرح حج لاءِ احرام به شرط آهي. باقي اهي فرض جيڪي ڪنهن عبادت جي اندر آهن سي “رڪن” سڏجن ٿا، جيئن نماز لاءِ قرئت، قيام ۽ رڪوع وغيره ته اهڙي طرح حج لاءِ وقوف عرفات ۽ طواف زيارت ٻئي رڪن آهن.
حج جا واجب ڪم 6 آهن، جن سان ٻيا به ڪيترائي لاڳاپيل واجب آهن پر اسان اختصار جيڪري فقط اهي 6 اهم واجب ڪم ذڪر ڪريون ٿا. اهي اهڙا ڪم آهن جن مان ڪوبه ڪم رهجي ويو ته حج ته ٿي ويندو پر انهي واجب ڪم رهجي وڃڻ جيڪري “دم” ڏيڻو پوندو. يعني ته جيئن نماز ۾ ڪو واجب ڪم وسري وڃي ته ان جي ازاله لاءِ “سجده سَهوُ” ڪرڻو پوي ٿو تيئن حج جي واجب ڪم رهجي وڃڻ جي نقص دور ڪرڻ لاءِ قرباني ڪرڻي پوي ٿي اها قرباني، معمول واري عام قرباني (اضحيٰ) کان الڳ هوندي. هي ڳالهه ذهن ۾ رهي ته، بنا عذر واجب ڇڏڻ وڏو گناهه آهي، ڏنڊ ڏيڻ سان گناهه معاف نه ٿو ٿئي گناهه جي معافي لاءِ توبه شرط آهي. انهي ڪري پوري همت ڪجي ڪوبه واجب ڪم ادا ڪرڻ کانسواءِ نه ڇڏجي اهي 6 واجب هي آهن.
1) وقوف مزدلفه، يعني مزدلفه ۾ ترسڻ.
2) صفا ۽ مروه جي وچ ۾ سعي ڪرڻ. سعي معنيٰ ڊوڙڻ. جيڪڏهن سعي کي قرباني جي ڏينهن کان به پوئتي ڪيو ويو ته ان تي ڪو ڏنڊ ڪونهي، البت ائين ڪرڻ مڪروه آهي.
3) رمي جمار. يعني شيطانن کي پٿريون هڻڻ.
4) حج قران ۽ حج تمتع ڪرڻ واري کي قرباني ڪرڻ.
5) حلق. يعني مٿي جا وار ڪوڙائڻ يا قصر ڇوٽا ڪرائڻ.
6) آفاقي يعني ميقات جي حد کان ٻاهر رهندڙ کي طواف وداع (موڪلاڻي وارو طواف) ڪرڻ.
اسان هتي اهم ڪمن جي نشاندهي ڪئي آهي وڌيڪ تفصيل لاءِ حج جا ڪتاب ڏسي سگهجن ٿا. جيڪڏهن اتان به ڪو مسئلو حل نه ٿئي ته مقامي معتبر عالم دين وٽان مسئلو حل ڪرائي سگهجي ٿو.
مٿي ذڪر ڪيل حج جي فرضن ۽ واجبن کان علاوه ٻيا احڪام يا ته سنت آهن يا ته مستحب. سنت جو حڪم هي آهي ته، اهو ڄاڻي واڻي ڇڏڻ سٺو ڪونهي. سنت ڪم جي ادا ڪرڻ سان ثواب ۽ نه ڪرڻ سان ڏنڊ وغيره ڪونه ٿو ٿئي. سنت جي رهجي وڃڻ سان حج ته ادا ٿي ويندو پر خدا کان معافي وٺي ۽ روئي بخشائي.
حج ادا ڪرڻ جا ٽي طريقا آهن جن کان پڙهندڙن کي واقف ڪجي ٿو.