خداآباد ۽ مائي گلان جو ڪوٽ
خدا آباد ثاني ان زماني ۾ واپار، آبادي ۽ خوبصورتي جي لحاظ کان حيدرآباد جهڙو ۽ سنڌ ۾ ٺٽي کان پوءِ ٻيو نمبر شهر هو، ڀيرو مل مهر چند آڏواڻي پنهنجي ڪتاب ۾ هن شهر لاءِ لکي ٿو ته 1814ع تائين هي شهر وسندڙ آبادي هئي ان بعد خدا آباد ويران ٿي ويو ۽ هن وقت اهو هڪ قبرستان آهي، سنڌ جي مشهور تاريخدان مولائي شيدائي خدا آباد لاءِ لکي ٿو ته ميان سرفراز خان اباڻي تخت گاهه جي يادگار ۽ ٻيهر تعمير ڪرايو ، مير بجار خان جڏهن مڪي شريف مان موٽيو ته ان زماني ۾ مير صاحبان هن شهر ۾ رهندا هئا تاريخ ۾ خدا آباد جي ويران ٿيڻ جو سال 1814ع ۾ لکيل آهي مشهور ليکڪ مرزا عباس بيگ هن خدا آباد شهر بابت لکي ٿو ته ميان سرفراز خدا آباد جو نئون شهر ٻڌائي ان کي پنهنجو تخت گاهه بنايو، روايتون آهن ته هن خدا آٻاد جي ايراضي 7 ميلن ۾ هئي ان حساب سان ته ان وقت سنڌ ۾ هي سڀ کان وڏو شهر هو، خدا آباد ويران ۽ تباهه ڇو ٿيو تاريخ خاموش آهي مشهور ليکڪ اشتياق انصاري پنهنجي ڪتاب سنڌ جا ڪوٽ قلعا ۾ هن شهر بابت اقتصادي حوالي سان لکي ٿو ته سنڌ جا گهڻا شهر درياءُ جي وهڪرن جي تبديلي ڪري برباد ٿيا آهن، ان ڦير ڦار ڪري درياهه جي پاڻي ۾ لٽ جمع ٿيڻ شروع ٿي، درياءُ وسندين کان پاسيرو وهڻ لڳو، جنهن جي ڪري اهڙيون وسنديون آهستي آهستي دنيا جي نقشي تان مٽجڻ لڳيون، اشتياق انصاري وڌيڪ لکي ٿو ته اتفاق سان ڪي اهڙا شهر گهڻو عرصو درياءُ جي لٽ ۾ دٻجڻ کان بچيل رهيا آهن ته به آبپاشي ڪري پوکي نه ٿي سگهي. ساڳئي وقت جانورن جي لاءِ گاهه ٻوٽو نه هئڻ ڪري ماڻهن جون معاشي حالتون خراب ٿي وڃڻ جي ڪري اهڙين ڀريل آبادين ۾ بربادي آئي 17-18 صدي جي وچ ڌاري سنڌو پنهنجو هالن ويجهو پراڻو رخ تبديل ڪرڻ هالن جي آسپاس ۾ لکين ايڪڙ زمين غير آباد ٿي وئي.
هي لکي ٿو ته خدا آباد جي حوالي سان به اهي روايتون آهن ته 1758ع ۾ سنڌو درياءُ پنهنجو وهڪرو بدلايو انهي دور ۾ڪلهوڙا ۽ ٽالپرن جي لڙائي شروع ٿي وئي ان ۾ قتل عام ٿيو ان ڪري خدا آباد مان ماڻهن جي لڏپلاڻ ڪرڻ ڪري هي شهر ويران ٿي ويو، اشتياق انصاري 2 سبب ڄاڻان آهن لڙائي وارو سبب ته حقيقت لڳي ٿو. ليڪن پهريون ڪارڻ سمجهه ۾ نه آيو ڇاڪاڻ ته سنڌو درياءُ ته ان وقت به خدا آباد ويجهو وهندو هو ۽ هاڻ به ويجهو وهي ٿو، هتي ڪا ٻوڏ به نه آئي جنهن ڪري ماڻهن جي لڏي وڃڻ ڪري هي شهر برباد ۽ ويران ٿي ويو هجي، درياءَ ان دور ۾ به هتان وهندو هو بعد ۾ به وهي ٿو ان ڪري اهو به امڪان نه آهي ته ڪو هتان جون زمينون غير آباد ٿي ويون ۽ معاشي بدحالي جي ڪري ماڻهن لڏيو.سنڌ جي ٻين قديم تاريخن ماڳن وانگر وقت جي حڪمرانن جي لاپرواهي علائقي جي ماڻهن جي بي حسي جي ڪري خدا آباد شهر ۽ گلان جوڪوٽ هاڻ تاريخي ڪتابن ۾ ذڪر ڪرڻ تائين وڃي بچيو آهي، باقين سڀ ڪجهه تباهه ٿي ويو آهي، گلان جو ڪوٽ جو ٿورو حصو باقي وڃي بچيو آهي، گلان ڪير هئي ڪٿان جي هئي ان بابت به تاريخ ۾ ڪا خاص معلومات نه ٿي ملي بس لطيف سائين جي حوالي سان ڪجهه ڪتابن ۾ ذڪر ملي ٿو ان مان ايتري خبر پئي ٿي ته هو ڳائڻي هئي لطيف سائين جي دعائون سان سندس شادي ميان نور محمد ڪلهوڙو سان ٿي، ميان نور محمد بابت روايتون آهن ته هو شاهه لطيف جو دشمن هوندو هو شاهه سائين کي زهرڏئي مارڻ جون به سازشون ڪيون ٻين بهانن سان به تنگ ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو هو، ليڪن سندس فرزند ميان غلام شاهه جيڪو ڀٽ ڌڻي جي دعائون سان ٿيو ۽ ميان غلام شاهه جي لطيف سائين سان وڏي عقيدت هئي، شاهه سائين جي وصال بعد مٿس خوبصورت مزار ۽ اتي مسجد تعمير ڪرائي ۽ اتي اچي لنگر نياز ڪندو هو، گلان جو ذڪر صرف مرزا قليچ بيگ ۽ مولانا دين محمد وفائي جي لطيف سائين بابت لکيل ڪتابن ۾ ملي ٿو اهي اگر ذڪر نه ڪن ها ته شايد مائي گلان بابت ڪابه ڄاڻ نه ملي سگهي ها. ميرن جي قبي وٽ هڪ کوهه به آهي، جو ان زماني جو آهي، مقامي ماڻهو گلان ڪوٽ ۾ هڪ کان وڌيڪ کوهن جو ٻڌائين ٿا پر هاڻ اتي زرعي آبادي ٿيڻ ڪري ڪو به نشان نه رهيو آهي، تاريخ ٻڌائي ٿي ته مير صاحبان ڪلهوڙن جا با اعتماد ۽ وفادار ماڻهو هئا، ان ڪري ڪلهوڙن کين فوج ۽ انتظامي اهم عهدن تي توڙي خاص صلاحڪار مقرر ڪيو هو پر ميان سرفراز ڪلهوڙو جي دور ۾ راجا ليکي جيڪو ميان صاحب جي ويجهو هو ان سازشن تحت مير بهرام خان ۽ ميان سرفراز جي وچ ۾ غلط بيانين ڪري اختلاف پيدا ڪيا، اهي اختلاف وڌي وڻ ٿيا ۽ نفرتن ۾ تبديل ٿي ويا ۽ اعتماد وارا تعلق دشمني ۾ تبديل ٿي ويا ۽ هنن ۾ جنگ شروع ٿي وئي، ماضي ۾ ويجها رهندڙ هڪ ٻئي جي رت جا پياسي ٿي پيا، تاريخي ڪتابن ۾ لکت موجب، خدا آباد ۾ جڏهن مير بهرام خان جڏهن ڪچهري ۾ آيو ته ميان سرفراز خان کيس ريشمي رومال ۾ ويڙهيل خط ڪڍي ڏنو ته هي مير بجار خان جو خط آهي، مير بهرام خان جڏهن اهو خط کولي پڙهڻ لڳو ته پويان بيٺل ميان سرفراز جو خاص ماڻهو حسين درڙائي تلَوار ڪڍي مير کي قتل ڪيو، اِهو واقعو تاريخ 1189هه-1775ع ۽ مير بهرام کي خدا آباد ۾ دفن ڪيو ويو، اهو واقعو ٿيندي مير بهرام خان جو پٽ مير صوبدار تلوار کڻي درٻار ۾ پهتو ۽ وڙهيو ان ۾ مارجي ويو، ان بعد مير بهرام خان جي خاندان وارا ۽ سندن خير خواهه گڏجي درٻار ۾ ويٺل ميان سرفراز تي حملو ڪرڻ لاءَ اتي پهتا، جن جي اڳواڻي مير بهرام خان جو چاچو مير فتح علي خان ڪري رهيو هو، خدا آباد جي قلعي جي چوڪيدار کي قتل ڪري اندر گهڙيا ته ان کان اڳ ميان سرفراز هڪ دري مان نڪري ويو ۽ ڀڄندي سنڌو درياءُ تي پهتو، جتان هڪ ٻيڙي ۾ سوار ٿي حيدرآباد پهتو ۽ مير لشڪر وٺي حيدرآباد قلعي تي ڪاهي آيا ميان سرفراز وٽ لشڪر هو پر هو وڙهڻ جي همٿ نه ڪري سگهيو ۽ ميرن حيدرآباد قلعو فتح ڪري ميان سرفراز ڪلهوڙو کي قيد ڪيو ۽ ميرن خدا آباد تخت تي به قبضو ڪري ورتو ان بعد سنڌ ۾ ٻنهي ڌرين جي گهرو لڙائي شروع ٿي وئي هر طرف مارا ماري هر طرف رت جي ڌپ، بدامني عروج تي پهتي ۽ مرڪزي حڪومت افغان کي مقرر رقم نه ملڻ ڪري ناراض ٿي پيو، موقعي جو فائدو وٺندي غوث يار خان حڪومت جو پروانو حاصل ڪرڻ لاءِ ڪوششون ڪرڻ لڳو، جيڪي ڪامياب ويون، کيس سنڌ حڪومت جو پروانو ملي ويو ته مير بجار خان ۽ مير عبدالنبي وڏي تعداد ۾ فوج خدا آباد ۾ گڏ ڪري افغانستان مان ايندڙ لشڪر کي سنڌ ۾ اچڻ کان روڪڻ لاءِ روانا ٿيا. تاريخ ۾ اچي ٿو ته ميرن روهڙي پهچي اتي ٻيڙين جي پل تيار ڪرائي ۽ افغانين ۽ ميرن جي لڙائي شڪارپور ۽ لکي جي وچ تي ٿي، سنڌ جي فوج افغان جي فوج کي تاريخي شڪست ڏني ان ۾ افغاني فوج جو وڏو نقصان ٿيو. ليڪن اوچتو مير بجار خان شهيد ٿيو ويو ۽ اها ڳالهه مشهور ٿي وئي ته ان قتل ۾ مير عبدالنبي جو هٿ آهي، اها خبر ٻڌندي مير بجار خان جو پٽ مير عبدالله ڪاهي آيو ته مير عبدالنبي قلات فرار ٿي ويو ۽ افغان حڪومت کي مدد لاءَ درخواست ڪيائين، جتان مدد خان کي سندس مدد لاءِ فوج جو وڏو لشڪر ڏئي موڪليو ويو انهن کي منهن ڏيڻ لاءِ مير عبدالله خان ۽ مير فتح علي ٽالپر خدا آباد ۾ فوج کي گڏ ڪيو، جڏهن ته مير غلام علي ۽ مير سهراب علي به فوج جا لشڪر وٺي افغاني فوج سان مقابلو ڪرڻ لاءِ روانا ٿيا اها خبر جڏهن مدد خان کي پئي ته چالاڪي ڪري صلح جون ڪوششون ڪيون ۽ مير عبدالله کي خط لکيو ته اوهان بهادر آهيو جيڪي مير عبدالنبي ظلم ڪيا آهن اهي معلوم آهن، اوهان جنگ ڪرڻ بجاءِ پنهنجي گهرن ڏانهن موٽي وڃو آئون هنن سان گڏ خدا آباد وڃڻ چاهيان ٿو ڇو ته ميان عبدالنبي وارا چون ٿا ته اسان جو خدا آباد ۾ وڏو خزانو پوريل آهي، جيڪڏهن اها دولت ملي وئي ته بهتر نه ته به هي ماڻهو شاهه جي نظر ۾ ڪوڙا ثابت ٿيندا، آئون اوهان جي دوستي جو خواهشمند آهيان، ان خط جي جواب ۾ مير عبدالله خط لکي ايلچي هٿان موڪليو ته اسان مير ۽ اسان جا ساٿي شاهه جا جانثار آهن پر مان قسم کنيو آهي ته ڀلي ڪيترو به نقصان ٿئي ڀلي ڪيتري به وڏي فوج جو مقابلو ڪرڻو پوي ته ڪندس اوهان مون کان قسم نه ٽوڙايو خدا آباد وڃڻ گهرو ٿا ته درياءُ رستي هليا وڃو، جڏهن اوهان جي فوج نڪري ويندي ته منهنجو قسم پورو ٿي ويندو اسان سڀئي اوهان جي خوشنودي لاءِ عمرڪوٽ هليا وينداسين، اسان جو سڀ ڪجهه اتي آهي ۽ اتي ئي رهنداسين، اهڙو خط ملڻ بعد مدد خان لشڪر وٺي سنڌو درياءُ رستي خدا آباد پهتو. مدد خان جو لشڪر خدا آباد پهچي ڦرلٽ شروع ڪئي ۽ ماڻهن سان ظلم ڪيا اهڙيون خبرون ٻڌندي مير عبدالله پريشان ۽ پيشمان ٿيو ۽ وفادارن سان گڏ لشڪر وٺي خدا آباد لاءِ روانو ٿيو، ان جي پهچڻ کان اڳ مدد خان واپس موٽي ويو ڇاڪاڻ ته اتي ڪو لڪل خزانو نه هو عبدالغني ڪوڙو ۽ شرارتي ثابت ٿيو، مير عبدالله جڏهن خدا آباد پهتو ته مير عبدالنبي سندس پيرن تي ڪري معافي ورتي ۽ آئينده اهڙيون حرڪتون نه ڪرڻ جو قسم کاڌو مير عبدالله رحم دلي ڪري کيس معاف ڪري ڇڏيو ۽ کيس خدا آباد جي گادي تي ٻيهر ويهاريو، خدا آباد قبرستان ۾ مير صاحبن جا آخري آرام گاهه آهن، اتي مير فتح علي خان جي قبي کانسواءِ ڪجهه چوکنڊيون آهن، ڪجهه ٿلهن تي بنا ڇت قبرون آهن، مير فتح علي خان جي مقبري مٿان فارسي ۾ هي ڪتبولڳل آهي، ”شب شهادت شاهه شهيد رحلت کرد امير فتح علي خان خديو صاحب عصر بگفت ثابت زوار سال تاريخشن مکين قصر بهشت و مڪان بهشتي قصرا قبي اندر هڪ ٿلهي تي 5 قبرن آهن جيڪي پٿر سان ٺهيل آهن، پهرين قبر مير غلام علي خان جي آهي، ان تي هي ڪتبو لڳل آهي ”تاريخ وصال جنت نشان مرحوم مير غلام علي خان عليه رحمت الفران 8 جمادي الاول سنه 1227ع“ . ان جي ڀرسان مير فتح علي خان جي قبر آهي، ان جي قبي تي لکيل آهي ”مير فتح علي خان تاريخ وصال حضرت بند گان جنت نشان عليه الرحمت والففران 10 محرم الحرام شهادت امام عليه السلام 1217هه، ٽئي قبر مير صوبدار خان جي آهي ان تي هڪ ڪتبو لکيل آهي ”وفات يافت حضرت جنت مڪان مير صوبدار خان عليه الرحمت تاريخ جهار دهم 14 ماهه رجب 1262هه، ڇوٿين قبر تي ڪو به نالو نه آهي صرف 1264هه لکيل آهي، 5 قبر مير محمد علي خان جي آهي، جنهن جي قبر تي هي اَڪريل آهي ته هن اه القبر مرحوم مير محمد علي خان صاحب ٽالپر وفات او بتاريخ عزه ماهه رجب 1278هه مير فتح علي خان جي قبي جي سامهون اوڀر پاسي 3 چوکنڊيون ٺهيل آهن، پهرين چوکنڊي ۾ هڪ قبر مير بهرام خان جي آهي ان جي ڪتبي تي تاريخ رحلت مير بهرام عليه الرحمت ونم 29 مرحم 1242هه، هڪ قبر تي ڪتبو نه آهي، ان جي اوڀر طرف چوکنڊي ۾ ٻه 2 قبرون آهن، هڪ تي ڪجهه به لکيل نه آهي هڪ تي آيت الڪرسي ۽ هي ڪتبو آهي ”رحلت مرحوم مير بجار عليه الرحمت 1220هه سامهون اوڀر اتر جي ڪنڊ وٽ هڪ تجر ٺهيل آهي، ان ۾ مائي خيري جيڪا مير فتح علي خان جي امڙ جي قبي جي ڏکڻ طرف پارڪ ۾ پڪي قبر آهي. جيڪا خبر نه آهي ڪنهن جي آهي.قبي جي پويان هڪ ٿلهي تي قبرون آهن، ان جي سامهون هڪ ننڍي ٿلهي ٿي قبرون آهن، جڏهن ته مسجد ويجهو ٻن ڇتين واريون چوکنڊيون آهن، هن قبرستان ۾ ولي الله جون مزارون به آهن، اهي ڪٿان آيا ڪهڙي دور جو آهي، ڪٿان آيو، انهن جو حسب نسب ڪهڙو آهي، انهن جي سوانح حياتي بابت ڪجهه به معلوم نه آهي، ان قبرستان ۾ ڇٽي نما چوکينديو ۽ هڪ ۾ مير صوبدار خان ۽ مير بهرام ثاني ان کان ٿورو پري ڇتري واري ٻي چوکنڊي ۾ مير تاج محمد ڀرسان جون مزارون آهن. ميرن جون ماڙيون ٺهيل هيون، جيڪي هاڻ نه رهيون آهن، اتي نئون ڳوٺ آباد آهي.
”هي مضمون علائقي جي وڏڙن جي زباني ۽ هنن ڪتابن جي مدد سان تيار ڪيو ويو آهي، تاريخ سنڌ، غلام رسول مهر، ڪلهوڙن جا تحت گاهه، غلام محمد لاکو، لطف الطيف حورانه دين محمد وفائي، ٽالپرن جي مختصر تاريخ رحيم داد مولائي شيدائي، خدا يار جاني ميان سرفراز خان عباسي مرزا عباس بيگ، ”احوال شاهه لطيف“ مرزا قليچ بيگ“ سنڌ جا ڪوٽ قلعا، اشتياق انصاري، سنڌ جو شاهه نامون مير محمد حسين علي خان، هالا جا رنگ هزار، حبيب سنائي، خدا داد خان تاريخ سنڌ ”ايڊٽ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، تاريخ سنڌ ”اعجاز الحق قد ونسي“رجرڊ برٽن جي ڪتابن جو ترجمو ”سنڌ ۾ سنڌو ماٿري ۽ وسندڙ قومون، سنڌيڪار حنيف صديقي.“