ثقافتي روايتن جو امين زنوار غلام حيدر زرداري
زنوار غلام حيدر زرداري سنڌ جي ثقافتي روايتن جو امين هو. ڀلا گهوڙا ڀلا ڊوڙ وارا ڍڳا، چوپايو مال آخر تائين رکيو پاڻ بهترين گهوڙي سوار هئا. ميلن ۾ گهوڙن جي ڊوڙن واري پروگرامن ۾ بوسڪي جو پٽڪو ٻڌي گهوڙو ڊوڙائيندو هو. پاڻ ڍڳن جي ڊوڙ واري ثقافتي روايت کي به برقرار رکيو وٽس ڊوڙ جي مقابلن وارا ڀلا ڍڳا هوندا هئا. پاڻ لنڊو ۽ ٻين علائقن ۾ ڍڳن جي ڊوڙ وارا ميل ڪرائيندو هو. جنهن سان هڪ طرف ڍڳن جي ميلن جي شوقينن کي پنهنجا ڍڳا ڊوڙائڻ جو موقعو ملندو هو ۽ عام ماڻهن کي هڪ بهترين تفريح ملندي هئي. زنوار غلام حيدر زرداري جي مهمان نوازي مشهور هئي. شهدادپور واري اوطاق هجي يا لنڊو فارم واري اوطاق تي لنگر عام هلندو هو. پاڻ مولائي بندو هو. پاڻ ڪربلا جي شهيدن جو عزادار هو. پاڻ لنڊو ۾ عظيم الشان امام بارگاهه ٺهرائي جتي هر محرم الحرام جي 8 تاريخ تي وڏو نياز ڪندو هو. جڏهن ته ڪيترن ئي امام بارگاهن ۾ ٿيندڙ ڪمن ۾ مدد ڪندو رهيو. لنڊو فارم تي روزانو هارين ۽ علائقي جي ماڻهن سان ڪچهريون ڪندو هو. زنوار غلام حيدر زرداري وٽ ڍڳن، ٻڪرين، مينهن جو وڏو ڌڻ هوندو هو. پاڻ کير نه کپائيندو هو، علائقي جي غريب ماڻهن کي مفت ۾ کير ڏيندو هو. سخاوت جي اها انتها ته ڪيترائي علائقي جا غريب سندس هاري کير پيئڻ لاءِ مينهون ڍڳيون ڪاهي ويندا هئا جن مان ڪافي ماڻهو اهي کپائي ڏوڪڙ پنهنجي غرض ۾ آڻي پوءِ اچي زنوار کي ٻڌائيندا هئا ته اسان فلاڻي مجبوري جي ڪري ائين ڪيو آهي پر پاڻ انهن تي ڪڏهن به ناراض نه ٿيو چوپايو مال کپائيندڙن مان ڪجهه ماڻهو انهن جا ڏوڪڙ آهستي آهستي قسطن ۾ ڏيڻ جو واعدو ڪرڻ جي باوجود ٻه ٽي هزار ڏيڻ بعد ڪيئن بهانا بنائي باقي رقم نه ڏيندڙن کي ڪجهه به نه چوندو هو. غريبن کي پنهنجو اولاد پڙهائڻ لاءِ همٿائيندو هو. وڏي تعداد ۾ غريبن جي پڙهندڙ ٻارن کي ڪتاب، ڪاپيون، پينون، فيون ڏيندو هو. پ پ جي 88ع-93ع دور ۾ ڪيترن ئي غريب ماڻهن کي تعليمي اهليت مطابق نوڪريون وٺي ڏنيون ۽ ڪيترن ئي ڳوٺن ۾ بجلي، اسڪول، روڊ ٺهرائي ڏنا، ڪم ڪارين لاءِ ايندڙ ماڻهن جا ڪم ڪرائڻ لاءِ هر طرح سان ڪوششون ڪندو هو. ايتري قدر جو انهن جا ڪم ڪرائڻ لاءِ هڙان وڙان خرچ ڪندو هو. ڪو بي پهچ، ڪو غريب ماڻهو ڪنهن لچ لوفر ڪنهن مٿي ڦريل بااثر ماڻهو جي دانهن کڻي ايندو هو ته پهرين ته قانوني طور ان کي انصاف ڏيارڻ جي ڪوشش ڪندو هو پر قانون انهن مظلومن کي انصاف نه ڏيندو هو يا ڏيڻ ۾ دير ڪندو هو ته پاڻ ان کي ٻين طريقن سان تڪڙو انصاف ڏيارڻ جي ڪوشش ڪندو هو. سندس چوڻ هو ته هو ڪنهن غريب جو ڏک ڪنهن مظلوم تي ٿيندڙ ظلم، زيادتيون ڏسي نه ٿو سگهي، غريبن، مظلومن جي اهڙي مدد ڪرڻ ڪري ڪيترن ئي بااثر ماڻهن سان سندس ذاتي دشمنيون ٿي وينديون هيون پر پاڻ انهن ڳالهين جي ڪڏهن به پرواهه نه ڪندي غريبن، مظلومن جي خدمت مرڻ گهڙي تائين جاري رکي، زنوار غلام حيدر زرداري راڄوڻي فيصلن جو به ماهر هو. ڪيترائي اهڙا ڏکيا فيصلا به ڪيا جيڪي ٻين بهترين طور فيصلا ڪندڙن کان حل نه ٿيا پر زنوار پنهنجي خدا داد صلاحيتن، ذهانت سان الله کي حاضر ناظر ڄاڻي انصاف ڀريا ۽ اهڙي انداز ۾ فيصلا ڪيا جو ڪيئن سالن کان ٻن ڌرين ۾ هلندڙ تڪرار ختم ٿي ويا ٻئي ڌريون کير کنڊ ٿي ويون. زنوار غلام حيدر زرداري ڪنهن کي به سچ چوندي نه مڙندو هو. سچ چوڻ ڪري سندس ڪيترائي دوست مٽ مائٽ به کانئس ناراض ٿي ويندا هئا. پاڻ ولي الله درويشن سان عقتدت رکندڙ هئا. بزرگن جي مزارن تي اڪثر حاضريون ڀريندو هو. اتي ترقياتي ڪم ڪرائيندو هو. صوفيانه راڳ سان دلچسپي رکندو هو. انتهائي سادي طبعيت رکندڙ فقير منش انسان هو. جيلن ۾ قوم پرستن سان ملاقاتون ڪچهريون ٿيڻ ڪري پاڻ وفاق جي علامت پ پ سان وابسته هئڻ جي باوجود سنڌ پرست به هو. علائقي ۾ قوم پرستن جي ٿيندڙ پروگرامن ۾ باقائدگي سان شريڪ ٿيندو هو. سندس تعاون سان شهدادپور تعلقه ۾ ڪيتريون ئي هارين، مزدورن جي عالمي ڏينهن تي شاندار پروگرام ٿيا،پاڻ علائقي ۾ ٿيندڙ ادبي ثقافتي پروگرامن جو سهڪاري رهيو. لطيف سائين سان عقيدت هئي لطيف جا ڪيترائي شعر به ياد هئس. زنوار غلام حيدر زرداري زرعي ماهر به هو، روايتي رئيس، وڏيرن وانگر زمين ڪمدارن، منشين جي آسري ۾ ڇڏڻ بجاءِ روزانه زمين تي ويندو هو. سندس غريب ماڻهن زمينن، مال متاع سان عشق هو، سندس پسند جو گيت” اي دل تجهي قسم هي تو همٿ نه هارنا“ لطيف جي شاعري مان “تتي ٿڌي ڪا ڪانهي ويل ويهڻ جي” هئا. پاڻ 21 فيبروري تي رات جو اڍائي وڳي ڌاري دل جو دورو پوڻ ڪري مٽ مائٽن، چاهيندڙن کي ڇڏي هليو ويو ان جهان ۾ جتي ويندڙ اڄ ڏينهن تائين نه موٽيو آهي.
مون پنهنجي زندگي ۾ پهريون دفعو اهو ڏٺو ته زنوار جي آخري سفر ۾ شهدادپور کان لنڊو ۽ لنڊو کان بلالي قبرستان تائين ڪيترن ئي ڳوٺن وٽ جهونيون عورتون وڏي تعداد ۾ وچ روڊ تي بيهي رهيون ته زنوار جو آخري ديدار ڪرايو ۽ اهي عورتون زارو زار روئي رهيون هيون، زنوار غلام حيدر زرداري جو هر ڪانڌي سوڳوار بڻيل هو. هر ماڻهو جي اک آلي هئي ، هر ماڻهو اها دعوا ڪري رهيو هو ته زنوار کيس سڀني کان وڌيڪ ڀائيندو هو. زنوار غلام حيدر زرداري جي اسان دوستن جي اها دعا ۽ خواهش آهي ته سندس اولاد زنوار وانگر علائقي جي عوام جي خدمت ڪري رهيا آهن. عوام جي بي لوث خدمت ڪن، غريبن جا همدرد بنجن، زنوار جي دوستن سان باقاعده نڀائين زنوار واريون ثقافتي روايتون برقرار رکن، علائقي جي عوام لاءِ ڇپر ڇانو بنجن، زنوار جي شهدادپور واري اوطاق ۽ لنڊو فارم جون روقنون بحال ٿين سندس اولاد علائقي خاص طور لنڊو جي عوام لاءِ ڇپر ڇانو بنجن غريبن جو سهارو بنجن.