شاعرن ۽ سگهڙن جو ڳوٺ خدابخش دلواڻي
ٿر وٺو بر وٺو، وٺو لڊاڻو،
پرين وڃي پرديس ۾ ،ٿرڪيو ٿاڻو،
انهي تان ناڻو ،مير کڻي معاف ڪيو.
هن شاعر ميان بخش دلواڻي جي شاعري لکت ۾ نه اچي سگهي آهي. ليڪن ڪجهه شعر ڳوٺ وارن کي برزباني ياد آهن. انگريز سرڪار جڏهن نارا ڪئنال کوٽايو ته ان دور ۾ خدابخش دلواڻي جو ڳوٺ جي ڀرسان خوبصورت باغ هو. ڳوٺ وارا ٻڌائين ٿا ته انگريز تروٽ کي ڪنهن هن باغ جي خوبصورتي بابت ٻڌايو ته هو باغ گهمڻ آيو ۽ ان وقت ڳوٺ ۾ خدابخش دلواڻي لکيو پڙهيو لبرل سوچ رکندڙ نوجوان هو ۽ تر وٽ ان سان ڳالهائيندي متاثر ٿيو ۽ کيس اتي جاگير ڏني ۽ خدابخش کي گهوڙي سواري جي نوڪري ڏني. هڪ دفعي خدابخش وچين جي نماز پڙهي رهيو هو ته سندس آفيسر کيس سڏايو ته هن چيو ته هو نماز پڙهي پوءِ ايندو اهو آفيسر انگريز هو ان کي هن جو اهو جواب نه وڻيو ۽ جڏهن هي ان آفيسر وٽ حاضر ٿيو ته ان انگريز آفيسر کيس چيو ته اوهان نماز ڇڏي منهنجي سڏ تي اچڻو هو ان تي خدا بخش چيو ته اوهان جي سڏ کان مون کي ان الله سائين جو سڏ وڌيڪ آهي. ان تي اهو انگريز آفيسر هن تي ناراض ٿيو ته هن گهوڙي سواري تان استعيفيٰ ڏني. بعد ۾ کيس نارا ڪئنال تي داروغي جي نوڪري ڏني وئي. نارا ڪئنال بعد جڏهن علائقي جي زمين ان تي آباد ٿي ته خدابخش ان باغ کي 60 ايڪڙن ۾ وڌايو اتي انب ۽ ٻين فروٽن جا وڻ هر قسم جا گل، ٻوٽا لڳايا. باغ واري پٽڙي تي نم جا وڻ لڳايا ۽ ڪيترائي انگريز ۽ ٻيا آفيسر پنهنجي گهر وارن سان گڏ اهو باغ گهمڻ ايندا هئا. چون ٿا ته هڪ انگريز آفيسر ان باغ جي ڍل آبيانو معاف ڪري ڇڏيو هو بعد ۾ ايوب خان جي دور کان آبيانو ورتو ويو. اهو باغ 1985ع ڌاري پاڻي گهٽ ٿيڻ ڪري سڪي ويو. هاڻ رڳو ان خوبصورت باغ جون ڳالهيون وڃي رهيون آهن. سڪل وڻ وڍايا ويا. هاڻ وري اتي هن خاندان وارن باغ رکرايو. آهي 85ع کان وٺي هي علائقو سوڪڙ جو شڪار رهيو. زرعي آبادي وارو هي علائقو بڙڀانگ ٿي ويو. ليڪن چوٽياروين ڊيم ٺهڻ بعد هي علائقو وري سرسبز ٿي ويو آهي. زرعي زمينون آباد ٿين پيون. خدابخش دلواڻي تقريبن 1826ع ۾ دودو خان جي گهر ۾ جنم ورتو. دودو خان جي والد جو نالو فتح محمد هو. هو پاڻ زراعت جو ماهر ۽ مهمان نواز ان وقت جو مشهور سگهڙ هئا ۽ سندس اوطاق تي هر وقت سگهڙن جون ڪچهروين متل هونديون هيون. سندس فرزند حاجي علي خان دلواڻي به پنهنجي دور جو وڏو شاعر ۽ سگهڙ ٿي گذريو آهي. ان وقت علائقي ۾ ٿيندڙ واقعن تي سندس خوبصورت ۽ دلچسپ انداز ۾ شاعري ڪيل آهي جيڪا بدقسمتي سان لکت ۾ نه اچي سگهي آهي. ليڪن علائقي جي ماڻهن کي ڪجهه شاعري ياد آهي، خدابخش دلواڻي تقريبن 1931ع ڌاري وصال ڪيو. هن وقت هن ڳوٺ جي 1000 کان وڌيڪ آبادي آهي. مٿي واري جي دڙي تي ڳوٺ آباد هئڻ ڪري خوبصورت منظر پيش ڪري ٿو. 1962ع ۾ پرائمري اسڪول قائم ٿيو جنهن لاءِ ڳوٺ وارن پاران هڪ ڇپراڻو ڪمرو ٺاهي ڏنو، 1995ع ۾ پ پ حڪومت ۾ 2 ڪمرن جي بلڊنگ ملي، ڳوٺ کي بجلي 2012ع ۾ ملي آهي. روڊ نه هئڻ ڪري بارشن ۾ ڳوٺ وارن کي تڪليف ٿئي ٿي،ڳوٺ ۾ صرف دلواڻي رهن ٿا. هن ڳوٺ جي ڀرسان ڳوٺ الهه بخش دلواڻي به آهي جنهن جي وچ ۾ صرف واٽر ڪورس آهي. اهو ڳوٺ ڪڏهن وڏي آبادي وارو هو پر هتان جا رهواسي 85ع کان پوءِ لڏ پلاڻ ڪري ويا، انهن مان ڪافي ايران، ڪجهه سعودي عرب ۾ آهن. هاڻ چند گهر آباد آهن ڳوٺ ۾ پهرين خدابخش دلواڻي جي اوطاق هئي ڳوٺ ۾ ڪنهن جا مهمان ايندا هئا ته اتي رهندا هئا هاڻ خدابخش واري اوطاق ڪري پئي اتي اوطاق جا کنڊرات آهن، هن وقت ڳوٺ ۾ 7 اوطاقون آهن جن ۾ فيض محمد، احمد خان، صفدر، قادر بخش، شمشير علي، جانب علي ۽ مولابخش شهيد جي اوطاقون شامل آهن. جتي اوطاق ڌڻي ديسي پرديسي کي ماني کارائين ٿا. جڏهن غربت هئي تڏهن به هن ڳوٺ وارا وڏا مهمان نواز رهيا آهن. ڪيترا به مهمان اچي وڃن ماني کارائيندا هئا. هنن اوطاقن ۾ سگهڙن جون ڪچهريون به ٿين ٿيون. ڳوٺ وارن وٽ ڀلا گهوڙا، اٺ، ڍڳا به آهن. جانب علي دلواڻي، احمد خان جي اوطاق تي سگهڙن جون ڪچهروين ٿين ٿيون. خاص طور سياريءَ ۾ هتي مشاعره، سگهڙ، ڪچهريون ۽ صوفياڻه راڳ به ٿئي ٿو. هي ڳوٺ سگهڙن ۽ شاعرن جو ڳوٺ سڏجي ٿو. ڳوٺ جي ڪجهه شاعرن جو هيٺ ذڪر ڪيل آهي.
حاجي علي خان: حاجي علي خان ولد خدابخش دلواڻي ڳوٺ خدابخش دلواڻي ۾ 1858ع ڌاري پيدا ٿيو خدابخش جو ننڍو فرزند هئڻ ڪري گهڻين ذميوارين کان آجو رهيو ان ڪري پاڻ گهمڻ ڦرڻ سنڌ جي مختلف علائقن جا سيئر ڪرڻ جو شوق رهيو. پاڻ شڪار جا به شوقين هئا گهمڻ ڦرڻ ۽ سير و سفر ڪرڻ سان گڏ شاعري به ڪندا هئا سندس شاعري ۾ ايترو ته اثر هوندو هو جو چون ٿا جڏهن علي خان شعر چوڻ شروع ڪندو هو ته بارش شروع ٿي ويندي هئي. ان ڪري ماڻهو چوندا هئا ته علي خان ڪو شعر چيو ته بارش اچي وئي سندس شاعري لکت ۾ نه اچي سگهي آهي. پر نسل درنسل ان جي شاعري ماڻهن تائين پهچندي رهي پاڻ حج جي سعادت به حاصل ڪئي سندس وفات 1958ع ڌاري سئو سال جي ڄمار ۾ ٿي.
نبي بخش نبن دلواڻي: نبي بخش نبن ولد احمد خان دلواڻي 1945ع ڌاري جنم ورتو پاڻ حافظ احمد دلواڻي وٽ ديني تعليم حاصل ڪيائون، ان کان پوءِ زمينداري سان گڏ گهوڙي سواري به ڪندو رهيو پاڻ گهوڙن تي ايتري ته خفت ڪندا هئا جو سندس گهوڙو ٿر جي ڳوٺ ڀالوا ماروي جي ميلي ۾ پهريون نمبر ايندو هو، پاڻ بهترين شاعر به هئا اڪثر صوفيانه شاعري ڪندا هئا. پاڻ غزل ڪافي ۽ وائي جي صنف تي وڌيڪ شاعري ڪئي. تقريبن هڪ ڪتاب جيترو مواد موجود آهي. پاڻ 8 آگسٽ 1999ع تي انتقال ڪري ويا.
مولابخش دلواڻي: مولابخش دلواڻي ولد غلام حسين 1949ع ڌاري پيدا ٿيو، پاڻ ننڍي وهي کان ئي حاضر جوابي ۽ شاعرانه مزاج جا هئا. پاڻ پرائمري تعليم ڳوٺ خدابخش دلواڻي ۾ حاصل ڪيائون ان کان پوءِ ميرپورخاص ۾ تعليم حاصل ڪيائون. سنڌ يونيورسٽي ۾ گريجوئيٽ ڪيائون. پاڻ بهترين شاعر هئا. شاعري ۾ مجازي شاعري سان گڏ انقلابي ۽ اسلامي نظم ۽ گيت به لکيا. شاعري ۾ اڪثر غزل نظم ۽ ڪافي وڌيڪ لکي، علائقي ۾ پاڻي جي قلت هئڻ ڪري پاڻ ڊينگاڻ ڀرڳڙي ۾ هڪ مقامي زميندار وٽ ڊيوٽي ڪندا هئا اتي ئي نامعلوم چورن هٿان شهيد ٿي ويا. سندس هڪ شعري مجموعو ”گهول ڙي دل گهول“ ڇپيو آهي جيڪو غزل، نظم ۽ مناجاتن تي مشتمل آهي.
استاد امام دين بيدار: استاد امام دين ولد علي خان دلواڻي 1940ع ڌاري پيدا ٿيو پرائمري تعليم ڳوٺ خدابخش دلواڻي ۾ حاصل ڪئي. وڌيڪ باقائده تعليم ته حاصل نه ڪري سگهيا پر پوءِ به وسيع مطالعو ڪرڻ ڪري ڪافي ڄاڻ حاصل ڪيائون. پاڻ حڪمت جي ڪتابن جو ڪافي مطالعو ڪيو. حڪمت سکيائون حڪمت ۾ سندس ڪافي شاگرد ٿيا جنهن ڪري کيس استاد جو لقب مليو. پاڻ درويش صفت جا انسان هئا. پاڻ بهترين شاعر هئا. پاڻ شاعري لکندا نه هئا زباني ماڻهن کي ٻڌائيندا رهندا هئا. ڪجهه پراڻن رسالن ۾ سندس شاعري شايع ٿي آهي پاڻ حڪمت ۾ ايترا ته ماهر هئا جو جيستائين حياتي هئا تيستائين ڳوٺ يا علائقي ۾ ڪنهن ڊاڪٽر جي ضرورت نه هوندي هئي. پاڻ 6 اپريل 1999ع تي هن فاني دنيا مان رحلت فرمائي ويا.
فيض محمد ”فيض“: فيض محمد خدابخش دلواڻي جي سڀ کان ننڍي فرزند غلام حسين دلواڻي جو وڏو پٽ هيو، سندس جنم 1938ع ڌاري ٿيو، پرائمري تعليم ڳوٺ ۾ حافظ احمد دلواڻي نالي مولوي کان ورتائين، والد گرامي جي وفات بعد ننڍي عمر ۾ ئي ڪافي ذميواريون اچڻ ڪري وڌيڪ تعليم حاصل ڪري نه سگهيو. زمينداري سان گڏوگڏ اوطاق سنڀالڻ مهمانن جو آڌرڀاءُ ڪرڻ، راڄن جا فيصلا ڪرڻ کيس ورثي ۾ مليا، گڏوگڏ شاعري به کيس ورثي ۾ ملي پاڻ بهترين شاعر هئا پاڻ مجازي شاعري به ڪيائون ۽ ان سان گڏ مذهبي سوچ به ساڻس گڏ گڏ هلي شاعري ۾ دعائون مناجاتون، نعتون، قصيدا لکيا ۽ ڪافي ۽ غزل به لکيا. پاڻ 25 مئي 2007ع تي لاڏاڻو ڪري ويا.
ڳوٺ جي تقريبن سڀني شاعرن جي شاعري ۾ عشقيه شاعري سان گڏوگڏ معاشري ۽ حالاتن غريبن ۽ ڏتڙيل ماڻهن جي ترجماني به ٿيل آهي. هن ڳوٺ جي ٻين نوجوان شاعرن ۾ عباس علي دلواڻي ذوالفقار علي ظاهر، مولوي غلام حسين دلواڻي، جانب علي دلواڻي شامل آهن. جڏهن ته ڳوٺ جي سگهڙن ۾ قادر بخش خيالي علي بخش دلواڻي، پير بخش دلواڻي عباس علي دلواڻي رضا علي دلواڻي، اخلاق حسين ۽ ٻيا به ڪيترائي شامل آهن.
سنڌ جو مشهور سماج سڌارڪ جانب علي دلواڻي جو تعلق به هن ڳوٺ سان آهي. پاڻ شاعري به ڪئي آهي. علائقن ۾ تعليم جي واڌاري لاءِ سندس ڪوششون قابل تعريف آهن. جانب علي دلواڻي 21 فيبروري 1976ع تي ڳوٺ جي مشهور سماجي ورڪر قلندر بخش جي گهر ۾ جنم ورتو، سندس تعليم صرف پرائمري آهي. سنڌ جي ملالا يوسف زئي جو لقب ماڻيندڙ آسو ٻائي ڪولهڻ کي دنيا ليول تي نروار ڪرڻ ۽ سندس هر طرح سان همٿ افزائي ڪري ان مقام تي پهچائيڻ ۾ جانب جو ڪردار آهي. جانب آسو ٻائي جي همٿ افزائي نه ڪري ها، کيس اسڪول کولرائي ڏيڻ اسڪول ۾ ٻارن جو تعداد وڌائڻ کان وٺي هر سطح جي مدد نه ڪري ها ۽ ميڊيا آڏو هن جي ڪم کي نه آڻي ها ته اڄ دنيا ۾ آسو ٻائي مشهور نه ٿئي هئا. کيس ملالا يوسفزئي جو لقب نه ملي ها. جانب علي ننڍي هوندي کان سماجي ڪم ڪري ٿو. علائقي ۾ بند پيل اسڪولن کي کولرائي ٻارن جي والدين سان ملاقات ڪري کين اسڪول ۾ موڪلڻ تي آماده ڪرڻ، علائقي ۾ اگر ڪنهن غريب سان ظلم زيادتي ٿئي ته ان کي انصاف ڏيارڻ لاءِ هر طرح ڪوششون ڪري ٿو. آسو ٻائي جهڙو ڪردار ادا ڪندڙ ٻين نياڻين جي به همٿ افزائي ڪري ٿو. غريبن جو ساٿ ڏيڻ، مظلومن جي مدد ڪرڻ علائقي ۾ تعليم حاصل ڪرڻ تي علائقي جي ڪافي بااثر ماڻهن جي اک ۾ ڪنڊو آهي. مٿس ڪافي دفعا قاتلاڻا حملا به ٿيا آهن پر انهن ڌمڪين حملن جي پرواهه نه ڪندي خلق خدا جي خدمت ۾ لڳو پيو آهي. تعليم جي واڌاري ۽ سماجي ڪمن تي کيس مختلف ادارن پاران ڪافي ايوارڊ به مليا آهن. عمرڪوٽ ضلعي ۾ ڪنهن سان به ڪو ظلم ٿئي ٿو. نياڻين تي جنسي ڏاڍ ڪيو وڃي ٿو ته هي ميڊيا ۽ سوشل ميڊيا ذريعي ان خلاف آواز بلند ڪري ٿو. اهڙن مظلوم ماڻهن کي انصاف ڏيارڻ لاءِ قانوني مدد ڪري ٿو.
پاڻ بهترين مڪينڪ به آهي پاڻ ڪيتريون ئي ايجادون ڪيون آهن. پاڻ مرچ سڪائيڻ جي مشين ايجاد ڪئي پر حڪومت ان جي مارڪيٽنگ ڪرڻ جي اجازت نه ڏني، پاڻ ٻيون ڪيتريون ئي ايجادون ڪيون پاڻ مرادو هنر سکيو پاڻ آمريڪا، ٽيڪنيڪل پروسيسر ۾ به ڪم ڪيو. بجلي پيدا ڪرڻ جي بوائيلر جي ايجاد به ڪئي جيڪڏهن حڪومتي سطح تي هن جي سرپرستي ڪئي وڃي ته ڪيتريون ئي ايجادون ڪري سگهي ٿو.