شخصيتون ۽ خاڪا

ورق ورق گلاب

سنڌ جي ماڳ مڪانن ۽ شخصيتن تي لکيل مضمونن ۽ لکڻين جي هن مجموعي ”ورق ورق گلاب“ جو ليکڪ نور سنڌي آهي. هن ڪتاب ۾ سنڌ جي ڪيترن ئي ماڳ مڪانن، قديم شهرن، ڳوٺن جو تاريخي پس منظر، ماضي حال، صوفي سنتن، سنڌ جي ڪيترن ئي حال حيات، وصال ڪري ويل شخصيتن، انوکن ڪردارن ۽ سول سوسائٽي ۾ ڪردار ادا ڪندڙن جي نجي زندگي ۽ سماجي خدمتن جو احوال شامل ڪيو ويو آهي.

4.5/5.0
5657
907
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
نورسنڌي
ڇاپو پھريون

ماضي ۾ شعوري ساڃاهه جو ڳڙهه تاريخي ڳوٺ باقر خان نظاماڻي

شهدادپور- هالا روڊ تي روهڙي ڪئنال ڀرسان قديم زماني ۾ آوات واهه وهندو هو. جنهن جا نشان ڀڄي جي صورت ۾ اڄ به موجود آهن، اتي رئيس باقر خان نظاماڻي ولد قيصر خان نظاماڻي پنهنجي نالي سان ڳوٺ باقر خان نظاماڻي آباد ڪيو. هي ڳوٺ ڪلهوڙن جي دور حڪومت جي آخر ڌاري يا ميرن جي حڪومت جي شروعات دور ۾ آباد ٿيل سمجهجي ٿو. رئيس باقر خان نظاماڻي جي خاندان تي مبني هي ننڍڙو ڳوٺ هاڻ ننڍڙو شهر بنجي ويو آهي ۽ هن ڳوٺ ۾ لکيل پڙهيل ماڻهن جو تعداد وڌيڪ آهي. هن ڳوٺ ۾ ڪافي وقت کان ٻيون قومون به رهن ٿيون. هن وقت ڳوٺ ۾ نظاماڻين کانسواءِ سيد، خاصخيلي، لوهار، ڪنڀار، ابو پوٽا، ڪوري، بڪيرا، ڏاهري، ماڇي،شيدي، مينگهواڙ، راجپوت ۽ ٻين ذاتين وارا رهن ٿا. نظاماڻي قبيلو جنهن لاءِ ڪيئي روايتون آهن، ڪن جو چوڻ آهي ته عرب قبيلن مان آهن ڪن تاريخدانن جو خيال آهي ته نظاماڻي ڪرد قبيلي مان آهن. اهي به روايتون آهن ته نظاماڻي اصل ۾ رند آهن. روايتون آهن ته نظاماڻي، نظام فقير جو اولاد آهن. نظام فقير صوفي بزرگ ٿي گذريو آهي. سنڌ جون ڪيتريون برادريون پنهنجي وڏن جي نالن سان پڻ آهن. ڪلهوڙن جي دور حڪومت ۾ نظاماڻي قبيلي جي وڏي حيثيت رهي، ميرن جي دور حڪومت ۾ نظاماڻي قبيلي جون ڪيترون شخصيتون اعلى عهدن تي پڻ رهيون، انگريز سرڪار خلاف گوريلا جنگ وطن يا ڪفن ۾ ٻين حرن سان گڏ نظاماڻين به پاڻ ملهايو. انگريز خلاف ان گوريلا جنگ ۾ نظاماڻي قبيلي جا ڪيترائي ماڻهو شهيد ٿيا، ڪيترائي غازي ٿيا. رئيس باقر خان نظاماڻي جا وڏا ضلعي ڊيرا غازي خان جا هئا. پاڪستان ٺهڻ کان اڳ هن ڳوٺ ۾ وڏي تعداد ۾ واڻيا به رهندا هئا. جيڪي وڻج واپار ڪندا هئا ورهاڱي کان اڳ ڳوٺ باقر خان نظاماڻي واپار جي لحاظ کان وڏي حيثيت رکندو هو. ڳوٺ ۾ ڪيئن بازارون به هيون، جهڙوڪ سونارڪي بازار، لوهارڪي بازار موچڪي بازار به هيون. هتي ٺهندڙ سونا زيور مشهور هئا. پري پري جا ماڻهو سونا زيور ٺهرائڻ لاءِ هتي ايندا هئا. هتان جا لوهار به مشهور هئا. ڪهاڙيون، ڪوڏرون، ڏانٽا، هرن جا ڦار ۽ لوهه مان ٺهندڙ ٻيا اوزار ۽ مشنري به هتان جي مشهور هئي. روايتون آهن ته هتي ميرن جي صاحبي ۾ تلوارون، نيزا، ڀالا، زرهون به ٺهندا هئا. هتان جا موچي به مشهور هئا. سنڌي جتيون ، گهوڙن جا تل سنج به ٺهندا هئا. جتين ۽ گهوڙن جي سنجن تي چاندي جو جڙاءُ به ٿيندو هو. هتان جا ڪنڀر به مشهور هئا. سندن ٺاهيل مٽيءَ مان ٺاهيل ٿانوءَ خوبصورت هوندا هئا. پاڪستان ٺهڻ بعد هتان جا ڪافي هندو مجبور ٿي ڀارت هليا ويا. باقين ڳوٺ کي ڇڏي مختلف شهرن ۾ هليا ويا. باقر خان نظاماڻي ڳوٺ ڪلهوڙن جي دور کان موجوده دور تائين سياست جو ڳڙهه رهيو آهي. هن ڳوٺ ۾ تقريبن هر سياسي پارٽي ۽ تنظيم سان وابسته ماڻهو آهن. جڏهن ته شهيد ذوالفقار علي ڀٽو پ پ ٺاهي ته هتان جو معزز ۽ سماج سڌارڪ شخصيت رئيس لال ڏنو خان نظاماڻي پ پ ۾ شامل ٿيو، جنرل ضياءُ الحق جي دور ۾ جتي ملڪ اندر سياسي سرگرميون ٺپ هيون ان ڏکئي دور ۾ ڳوٺ باقر خان نظاماڻي سياسي سرگرمين جو ڳڙهه رهيو. خاص طور قوم پرست سياست جو ڳڙهه رهيو. رئيس لال ڏنو خان نظاماڻي جو فرزند عطا محمد نظاماڻي”مرحوم“ قومپرست هو. هن شاگردي دور کان قومپرست سياست شروع ڪئي، بعد ۾ مير غوث بخش بزنجو جي پي اين پي ۾ سرگرم رهيو، ان دور ۾ رسم طهر سنت، شادين، عقيقن، سالگرهه، مري ويلن جي ٽيجهن، جماڻن، چاليهن ۽ ورسين جي بهاني هتي سياسي سرگرميون عروج تي رهيون. هتي سياسي ميڙاڪا ٿيندا هئا. ان دور ۾ قومپرستن جنرل ضياءُ جي ظلم خلاف پاڻ ملهايو. ۽ سنڌ ۾ جن به قومپرستن خلاف اهڙي ڏوهه ۾ ڪوڙا ڪيس داخل ٿيندا هئا ته انهن مان اڌ کان وڌيڪ هن ڳوٺ ۾ سياسي پناهه طور رهندا هئا. جنرل ضياءُ جي دور ۾ حڪومت خلاف هن ڳوٺ ۾ سري عام جلسا به ٿيا، ان دور ۾ عام ماڻهن خاص طور نوجوانن ۾ سياسي شعور پيدا ڪرڻ لاءِ اسٽيڊي سرڪل هلندي هئي، ان اسٽيڊي سرڪل جي حوالي سان مرحوم عطا محمد نظاماڻي، قاضي علي نواز نظاماڻي، عبدالرزاق نظاماڻي، ڪامريڊ صاحب ڏنو پٺاڻ، ڪامريڊ محمد خان ملاح، راقم العروف”نور سنڌي“، وڏيرو مير سنگراسي، مشتاق لغاري، عظيم نظاماڻي، اسماعيل ڪنڀر، يعقوب کوسو،جان محمد ساند، عبدالهادي نظاماڻي، اختر حسين نظاماڻي، غلام مصطفى نظاماڻي، نور الدين آهپن، ٻڍل خاصخيلي ۽ ليمون خاصخيلي ۽ ٻين جو ڪردار رهيو. جن اسٽيڊي سرڪلون هلايون. جنهن جون هفتيوار گڏجاڻيون ٿينديون هيون. انهن سان عام ماڻهن خاص طور نوجوانن ۾ وڏو شعور آيو، انهن اسٽيڊي سرڪلن ۾ نه صرف هن علائقي پر ٻين علائقن جا ساڃاهه وند نوجوان به شرڪت ڪندا هئا. رئيس لال ڏنو خان نظاماڻي هر طرح سان ان حوالي سان ڀرپور سهڪار ڪندو هو. رئيس لال ڏنو خان نظاماڻي هو ته رئيس پر سندس سو چ رئيساڻي نه هئي. هو غريبن جو يار باشعور سٺي سوچ رکندڙ انسان هو. علائقي ۾ خادم بڻجي عوامي خدمت ڪئي. ڳوٺ باقر خان نظاماڻي جي تعليم جي حوالي سان سندس ڪوششون خدمتون اڻ وسريندڙ آهن. هتي پرائمري اسڪول، مڊل اسڪول بعد ۾ ان کي هاءِ اسڪول بنائڻ ۾ ۽ نياڻين جو اسڪول قائم ڪرڻ ۾ سندس ڪردار رهيو. غريب ماڻهن کي همٿايو ته هو اولاد کي تعليم ڏيارين. پاڻ غريب شاگردن جي هر طرح سان مدد ڪندو هو. ماضي ۾ پيار محبت، اتحاد ٻڌي جي حوالي سان هن ڳوٺ جي ماڻهن جو شاندار مثال رهيو. پر رئيس لال ڏنو خان نظاماڻي، عطا محمد نظاماڻي جي وفات بعد جهڙو هن ڳوٺ کي نظر لڳي وئي. ماضي وارو ماحول، پيار محبت ٻڌي واري فضا هاڻ نه رهي آهي. سياسي ليول تي به هاڻ هن ڳوٺ جون اهي رونقون نه رهيون آهن. هاڻ پراڻا ڪامريڊ هتي شادين، غمگين ۾ اچي ماضي جي خوبصورت يادن ڳوٺ سان وابسته ساروڻين کي سارين ٿا. هي ڳوٺ ته ڪڏهن اهڙو ڳوٺ هو جو هن ڳوٺ جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي، ماضي ۾ اهڙو ڏينهن يا رات نه هئي جو پري پري جا ساڃاهه وند ماڻهو هتي آيل نه هجن ۽ ملڪي بين الاقوامي سياسي صورتحال تي بحث نه ٿيندا هجن پر هاڻ ڳوٺ جي انهن چند اوطاقن جن ۾ رئيس لال ڏنو خان نظاماڻي ۽ الهه ڏنو نظاماڻي جي اوطاق سرفهرست آهي، انهن ۾ اهي ماضي جون رونقون نه رهيون آهن، ماضي ۾ رڳو رئيس لال ڏنو عطا محمد نظاماڻي جي ڪوششن سان هتي سياسي ميلا مچندا هئا. مچ ڪچهريون ٿينديون هيون هتان جي مهمان نوازي سڄي سنڌ ۾ مشهور هئي پر اڄ هتان جا ڪيترائي نوجوان اعليٰ تعليم يافته سٺين نوڪرين ۾ آهن باشعور آهن، ليڪن ان جي باوجود ماضي وارو باقر نظاماڻي هاڻ ماضي جي ڳالهين ۾ وڃي رهيو آهي. نظاماني فيملي جا ڪيترائي ماڻهو اعلى تعليم يافته آهن. سرڪاري نوڪرين ۽ اين جي اوز ۾ آهن پر هي رئيس لال ڏنو خان نظاماڻي، عطا محمد خان نظاماڻي جهڙو ڪردار ادا نه ڪري سگهيا آهن. ڳوٺ جي سياسي، سماجي، علمي ادبي ۽ زندگي جي مختلف شعبن سان تعلق رکندڙن ۾ قاضي علي نواز نظاماڻي پاڻ هڪ انٽرنيشنل اين جي اوز ۾ زندگي ڏني آهي اڳ ۾ به اين جي اوز ۾ رهيا آهن. حيات نظاماڻي پاڻ زرعي بينڪ جا مينيجر آهن، رسول بخش نظاماڻي پاڻ بلدياتي کاتي جا رٽائرڊ آفيسر آهن، سنڌ جي ڪيترن ئي ميونسپل ڪميٽن، ضلعي ڪائونسلن ۾ چيف آفيسر طور رهيا آهن، ممتاز نظاماڻي پاڻ لال ڏنو خان نظاماڻي جا فرزند آهن ڪسٽم ڪراچي ۾ آفيسر آهن. غلام مصطفى نظاماڻي پاڻ پيراگن اسڪول جي نالي سان شهدادپور سميت مختلف شهرن ۾ پرائيويٽ تعليمي ادارا هلائي رهيا آهن، تاج محمد نظاماڻي ڪراچي ۾ آڊٽ ڊپارٽمينٽ ۽ آفيسر آهن، سيد علي محمد شاهه پاڻ زرعي بينڪ ۾ ايم سي او آهن. اختر حسين نظاماڻي پاڻ گورنمينٽ پرائمري اسڪول باقر خان نظاماڻي جا هيڊ ماستر آهن، پاڻ سماج سڌارڪ به آهن. غلام بشير منصوري پاڻ هتان لاهور لڏي ويا، اتي پنجاب يونيورسٽي ۾ اسلامڪ ڊپارٽمينٽ جي چيئرمين جي عهدي تان رٽائر ٿيا آهن،طاهر عطا نظاماڻي ايڊووڪيٽ پاڻ ڪراچي ۾ وڪالت ڪن ٿا، والد وانگر غريبن جا دوست ، يار ويس آهن. مختيار نظاماڻي مقبول نظاماڻي، عبدالرزاق نظاماڻي، محمد بچل خان نظاماڻي، ڳوٺ جون مشهور شخصيتون آهن، عبدالمجيد نظاماڻي پاڻ پوليس کاتي ۾ سب انسپيڪٽر جي ڪيترن ئي ٿاڻن تي ايس ايڇ او رهيا آهن، علي بخش بابو نظاماڻي سماج سڌارڪ وڏن جي دوستن سان نڀائي پيو، فخر الدين نظاماڻي، عبدالهادي نظاماڻي، احمد علي نظاماڻي، غلام مرتضى، آغا نظاماڻي. جڏهن ته ٻين برادرين مان ارباب شيدي، محرم شيدي، اڪبر ڏاهري، محمد سليم خان ايڊووڪيٽ ڪراچي، سيد نور محمد شاهه، خميسو شيدي، امداد شيدي، جمن عرف ڪارو شيدي، محمد عرس خاصخيلي، شفيع محمد قمبراڻي، غلام مرتضيٰ راجپوت، محمد حنيف راجپوت، محمد يوسف فضل، راڻو ميگهواڙ، باشعور آهن. هتان جي باشعور ماڻهن کي پنهنجي ڳوٺ تماچي مينگهواڙ باقر خان نظاماڻي جو ماضي موٽائيڻ لاءِ ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي، هي هر دلعزيز باشعور ۽ بهار جي خوشبو جهڙا ماڻهو آهن. هن وقت باقر نظاماڻي ۾ گورنمينٽ هائر سيڪنڊري اسڪول گورنمينٽ گرلس پرائمري اسڪول، زرعي آفيس گورنمينٽ ميڊيڪل ڊسپينسري برانچ پوسٽ آفيس ۽ ٻيا سرڪاري ادارا آهن. ماضي ۾ پيئڻ جي پاڻي لاءِ کوهه هئا ڳوٺ ۾ پهرين مسجد رئيس باقر خان نظاماڻي ٺهرائي، ان جي نئين سر تعمير رئيس عبدالله جان ولد علي بخش نظاماڻي ڪرائي، امام بارگاهه واري مسجد رئيس علي احمد خان نظاماڻي ٺهرائي هتان جي انتقال ڪري ويل شخصيتن ۾ رئيس تاج محمد خان نظاماڻي پاڻ لطيف جو رسالو هٿ سان لکيو جيڪو فقير علي ڏنو نظاماڻي تازو ڇپايو آهي. جعفر علي خان نظاماڻي، اسڪولن لاءِ پاڻ زرعي زمين ڏني، لال ڏنو خان نظاماڻي ۽ سندس فرزند عطا محمد نظاماڻي جو ذڪر مٿي ڪري آيا آهيون. الهه ڏنو خان نظاماڻي، سيد دريا خان شاهه، سيد آگيڏنو شاهه پاڻ تعليمي شخصيت هئا. عامل به هئا. نانگ به پاليندو هو. نانگ بلائون کي پڪڙڻ لاءِ تعويذ به ڏيندو هو.حاجي عبدالله خان نظاماڻي جماعت اسلامي جو اڳواڻ هو ۽ عشر زڪوات ٽنڊو آدم ۾ چيئرمين رهيو، يار محمد نظاماڻي، احمد علي نظاماڻي، پاڻ امام بارگاهه جو بنياد رکيو، شير محمد نظاماڻي استاد ۽ سماج ڪارڪن، منظور خان نظاماڻي سومار خاصخيلي، لونگ شيدي، وڏيرو رتو شيدي، بچايو فقير شيدي، محمد خان نظاماڻي ”مشهور تعليمي شخصيت“ الهه ڏنو نظاماڻي بهترين استاد محمد حسين خاصخيلي ”بهترين استاد“ لال محمد شيدي ۽ ٻيا شامل آهن، ڪو زمانو هو، جوهي ڳوٺ مذهبي فرقي کان پري هو ماضي ۾ هڪ ئي مسجد ۾ نماز پڙهي ويندي هئي، يوم عاشوره ۾ ڳوٺ جا سڀ ماڻهو اعزاداري ڪندا هئا. جن ۾ هندو به شامل هئا پر هاڻ ڳوٺ ۾ فرقه بندي تيزي سان وڌي رهي آهي . هتي 4 محرم کان ڏهين محرم تائين وڏي عزاداري ٿئي ٿي، ماضي ۾ ماسي گلابي شيدي ۽ سندس ڀيڻ جڏهن نوح خواني ڪنديون هيون ۽ پڙ چونديون هيون ته ماڻهو ڪربلا جي شهيدن جي ڏک ۾ نيڻن جا بند روڪي نه سگهندا هئا. ماضي ۾ خاص موقعن تي شيدي برادري مغرمان وڄائيندا هئا هتي شيدي برادري جون ڪيتريون ئي عورتون شادين ۽ خوشي جي موقعن تي لوڪ گيت ۽ سهرا ڳائين ٿيون، جن کي سنڌ جي مختلف شهر ۾ شادين ۽ ٻين خوشين جي موقعن تي خصوصي گهرايو ويندو آهي جتي هو لوڪ گيت ۽ سهرا منفرد انداز ۾ ڳائين ٿيون، هن ڳوٺ جي ماڻهن جو ايم آر ڊي تحريڪ ۾ وڏو ڪردار رهيو، هتي جلسا جلوس ڪڍيا ويندا هئا. روڊ بلاڪ ڪيو ويندو هو، ايم آر ڊي تحريڪن ۾ ڪيترائي ماڻهو جيل به ويا، جن ۾ ٻين کانسواءِ عبدالرزاق نظاماڻي، محمد اسماعيل ڪنڀر، عبدالهادي نظاماڻي، امير بخش نظاماڻي، يعقوب کوسو به شامل آهن. ماضي ۾ هتان جا سوٽهڙ جيڪي مشهور واڍا هئا، سندن سامان فرنيچر مشهور هو، بعد ۾ هو شهدادپور ۾ لڏي ويا، جتي سندن گهر هئا. اتي هاڻ لوهارن جا گهر آهن.
هتي پرائمري اسڪول 1948ع ۾ قائم ٿيو، جيڪو ڀاڳو واڻيو جي ڇڏي ويل گهر ۾ هلندو هو. گرلس اسڪول صدر ايوب جي دور ۾ قائم ٿيو. 1970ع ڌاري مڊل برانچ اسڪول قائم ٿيو. 1972ع ۾ لال خان نظاماڻي جي ڪوششن سان اپ گريڊ ٿيو. 73ع ۾ بلڊنگ ٺهي، 74ع ۾ مڊل اسڪول ڀرسان پرائمري اسڪول جا 2 ڪمرا ٺهيا. 1976ع ۾ پنهنجي مدد پاڻ ڪريو اصول تحت وڌيڪ 2 ڪمرا ٺهرايا ويا. سنگ بنياد وارو پٿر مخدوم خليق الزمان رکيو. ان ۾ باقر خان نظاماڻي جي واپارين سيٺ محمد سومر ساند ۽ سيٺ محمد صالح سيال جو ڪردار رهيو. 1980ع ۾ وڌيڪ 2 ڪمرا پنهنجي مدد پاڻ ڪريو اصول تحت ٺهرايا ويا. سنگ بنياد ان وقت جو اي سي شهدادپور محمد ايوب ٻانڀڻ رکيو. 2000ع ۾ ان وقت جي ايس ڊي او ايجوڪيشن ورڪس پير علي احمد قريشي جي تعاون سان وڌيڪ ڪمرا تعمير ٿيا، ان ۾ اختر نظاماڻي جو نمايا ڪردار رهيو. 1980ع ۾ مڊل اسڪول کي هاءِ اسڪول جو درجو ڏنو ويو، نئين بلڊنگ ٺاهي وئي، بعد ۾ ممتاز نظاماڻي جي ڪوششن سان هائر سيڪنڊي اسڪول جو درجو ڏنو ويو ۽ شاندار بلڊنگ تعمير ڪئي وئي. 2015ع ۾ هن اسڪول کي ڪيئمپس جو درجو ڏنو ويو آهي. گورنمينٽ گرلس مڊل اسڪول 1990ع ۾ ٺهيو پر ڪامياب نه ويو. بلڊنگ بند پئي آهي. هتي سماجي تنظيمن به ڪم ڪيو. پهرين سڪ پريت جي نالي سان سماجي تنظيم ٺهي جنهن جو روح روان لال ڏنو خان نظاماڻي ۽ منير چانڊيو هئا. ان بعد سوشل ويلفئير ايسوسييشن ٺهي. جيڪا رسول بخش نظاماڻي ۽ منير چانڊيو هلائي بعد ۾ عطا محمد نظاماڻي قاضي علي نواز نظاماڻي، اختر حسين نظاماڻي، باقر خان نظاماڻي ڊولپمينٽ آرگنائيزيشن جو بنياد رکيو، ان تحت غريب بيواهه عورتن کي روزگار لاءِ ٻڪريون وٺي ڏنيون، انوارمينٽ جي حوالي سان هڪ لک وڻ علائقي ۾ لڳايا ويا. 1995ع ۾ گندي پاڻي جي نيڪال واري اسڪيم 50 لکن جي لاڳت سان ٺاهي وئي. فرشبندي ڪرائي وئي، گندي پاڻي جي نيڪال واري اسڪيم اختر حسين نظاماڻي جي ڪوششن سان اڃا تائين ڪاميابي سان هلي رهي آهي. ان حوالي سان اختر حسين نظاماڻي ذاتي طور به خرچ ڪندو رهيو آهي. هن ڳوٺ جي اڪثريتي ماڻهن جو قبرستان حاجي راول فقير جي قبرستان ۾ آهي. ڳوٺ ڀرسان حضرت حاجي فقير جي مزار به آهي. ڳوٺ جي هن وقت اڍائي هزار کن آدمشماري آهي. گورنمينٽ هاءِ اسڪول باقر خان نظاماڻي جي حوالي سان اتي مقرر ٿيندڙ هيڊ ماسترن الهه بخش خاصخيلي، سيد حسين شاهه، ڄام بادل جکرو ۽ پرنسپال زاهد حسين ميمڻ جون خدمتون قابل تعريف آهن. ڳوٺ جي تعليمي ادارن جي ترقي جي حوالي سان ممتاز نظاماڻي جون ڪوششون قابل تعريف آهن.