شخصيتون ۽ خاڪا

ورق ورق گلاب

سنڌ جي ماڳ مڪانن ۽ شخصيتن تي لکيل مضمونن ۽ لکڻين جي هن مجموعي ”ورق ورق گلاب“ جو ليکڪ نور سنڌي آهي. هن ڪتاب ۾ سنڌ جي ڪيترن ئي ماڳ مڪانن، قديم شهرن، ڳوٺن جو تاريخي پس منظر، ماضي حال، صوفي سنتن، سنڌ جي ڪيترن ئي حال حيات، وصال ڪري ويل شخصيتن، انوکن ڪردارن ۽ سول سوسائٽي ۾ ڪردار ادا ڪندڙن جي نجي زندگي ۽ سماجي خدمتن جو احوال شامل ڪيو ويو آهي.

4.5/5.0
5657
907
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
نورسنڌي
ڇاپو پھريون

مير چاڪر خان جو ڪوٽ ۽ مير شهداد خان جا قبا

سانگهڙ ضلعي ۾ ڪيترائي تاريخي ماڳ مڪان آهن جيڪي محڪمه آثار قديم جي لاپرواهي ۽ علائقي جي ماڻهن جي بي حسي ڪري ميسارجي ويا آهن، ڪيترائي ميسارجي رهيا آهن، سانگهڙ ضلعي ۾ ڪيترائي ڪوٽ قلعا تباهه ٿيل شهرن جا آثار ختم ٿي ويا آهن.انهن مان شهدادپور تعلقي ۾ شاهپور چاڪر ويجهو مير چاڪر خان جو ڪوٽ ۽ مير شهداد خان جا قبا به شامل آهن، چاڪر خان جي ڪوٽ جا ته آثار ئي ختم ٿي ويا آهن،اهو ڪوٽ جيڪو تقريبن 5 ايڪڙن کان وڌيڪ ايراضي تي هو اهو پاڪستان ٺهڻ بعد روينيو کاتي وارن غير قانوني طور هندستان مان آيل هڪ مهاجر کي ڏيئي ڇڏيو، جنهن آهستي آهستي ڪوٽ ڊاهي اتي فصل پوکڻ شروع ڪيو، ان ڪوٽ جا آثار تقريبن 1960ع تائين موجود ٻڌايا وڃن ٿا، مشهور محقق نبي بخش خان بلوچ خود وڃي ڏٺو ۽ ڊاڪٽر صاحب وري هن ڪوٽ کي گنڀاٽ جو قلعو سڏيو آهي. 1960ع کانپوءِ غير قانوني طور کڻت کڻندڙ ڪوٽ کي ڊاهي مڪمل طور زرعي آبادي هيٺ آڻي ڇڏيو ۽ هاڻ ته هن تاريخي ڪوٽ جو نالو وڃي رهيو آهي. مير چاڪر خان مير شهداد خان ٽالپر جو فرزند هو. مير شهداد خان شهدادپور شهر جو اڏيندڙ هو، پاڻ سنڌ جي حڪمران ميان يار محمد ڪلهوڙو جو با اعتماد ۽ ويجهو ساٿي هو، ميان نور محمد ڪلهوڙو جي دور ۾ فوج جو سپهه سالار رهيو.ڪيترن ئي جنگين ۾ حصو ورتو ۽ فتح حاصل ڪئي، روايتون آهن ته شهدادپور ۾ پهرين هڪ ڳوٺ هو جنهن جو علي آباد نالو ٻڌايو وڃي ٿو، مير شهداد خان ان کي وڌايو ۽ شهدادپور نالو رکيو، چاڪر خان جو ڪوٽ ۽ شهداد خان جا قبا تقريبن 3 ڪلوميٽر کان وڌيڪ فاصلي تي آهن، چاڪر خان جو ڪوٽ شاهپور چاڪر جي ڏکڻ طرف تقريبن اڌ ڪلوميٽر مفاصلي تي هو، تاريخ ڪلهوڙا ۾ لکيل آهي ته شاهپور چاڪر ميان غلام شاهه آباد ڪرايو هو جيڪو چاڪر خان ڪوٽ جي ويجهو هو، اتي واري جا دڙا هئا جتان هوا لڳڻ تي واري اڏامي گهرن، اوطاقن، دڪانن ۾ ايندي هئي، ان ڪري بعد ۾ غلام شاهه نئون شاهپور چاڪر اڏايو.هن وقت پراڻو شاهپور چاڪر ۽ نئون شاهپور چاڪر هڪ ٿي ويو آهي، ڪجهه تاريخي ڪتابن ۾ آيو آهي ته شاهپور چاڪر 1739ع صدي ۾ قائم ٿيو آهي، اهي به روايتون آهن ته شاهپور چاڪر پراڻو ميان غلام شاهه جي وقت ۾ وجود ۾ آيو، ليڪن ان جو بنياد غلام شاهه نه پر مير چاڪر خان وڌو ۽ ان جي پويان ان جو نالو شاهپور چاڪر پئجي ويو. اهي به روايتون آهن ته مير شهداد خان 1739ع ۾ شهدادپور شهر جو بنياد وڌو ساڳي سال 1739ع ۾ سندس فرزند مير چاڪر خان ٽالپر شاهپور چاڪر جو بنياد وڌو، چيو وڃي ٿو ته پراڻي شاهپور چاڪر کان اڳ اتي ننڍڙو ڳوٺ آباد هو، چاڪر خان جو ڪوٽ بابت روايتون آهن ته پراڻي شاهپور چاڪر ويجهو چاڪر خان ٽالپر ميان غلام شاهه ڪلهوڙو جي رهائش لاءِ اتي شاندار ڪوٽ ٺهرائي اندر ان وقت جي حساب سان رهائش لاءِ خوبصورت جڳهيون ٺهرايون. اتي واري جون ڊٻون هيون، ان ڪري ميان غلام شاهه ڪجهه وقت ته ان ڪوٽ ۾ جيئن تيئن گذاريو، پر واري مان تنگ ٿي موجوده نئين شاهپور چاڪر شهر جو بنياد وڌو ۽ اتي چاڪر خان پنهنجون رهائش گاهون ٺهرايون، اهو شاهپور چاڪر شهر ۾ ڪٿي هو.ڪيترو وڌو هو، ان ۾ ميان صاحب ڪيترو وقت رهيو خبر نه پئجي سگهي آهي.ميان صاحب جي چاڪر ڪوٽ مان وڃڻ بعد ان ۾ مير چاڪر خان جو خاندان رهائش پذير ٿيو، ڪوٽ ۾ فوج جو وڏو تعداد به رهندو هو، جڏهن به جنگ لڳندي هئي ته مير صاحب هتان فوج کي روانو ڪندو هو، هي ڪوٽ اوڏڪي مٽي جو ٺهيل هو، ڪوٽ ۾ ان دور جي حساب سان مضبوط رهائشي جايون جديد انداز ۾ ٺاهيون ويون هيون، دفاعي لحاظ کان به فل پروف هو.ڪوٽ جي چوڌاري دفاعي ديوار جو بنياد 20 فوٽ ويڪرو هو، علائقي جي وڏي عمر جي ماڻهن جن هي ڪوٽ اکين سان ڏٺو انهن پنهنجي پونئرن کي ٻڌايو ته ڪوٽ ايترو ته ويڪرو هو جو ان دور ۾ پهريدار گهوڙن تي چڙهي چونڪي ڏيندا هئا، ديوار ڊگهي 16 فوٽ کن هئي، سنڌ جا ڪوٽ قلعا جي لکيڪ مشهور محقق اشتياق انصاري پنهنجي ڪتاب ۾ لکي ٿو ته چاڪر ڪوٽ جي چئن ڪنڊن تي اتر ڏکڻ واريون ديوارون جيڪي ڊگهيون هيون اتي مورچا ٺهيل هئا، ڪل 7 برج”مورچا“ هئا، انهن تي چڙهڻ لاءِ ڪوٽ اندران ڏاڪڻيون ٺهيل هيون. مارا چوديواري کان ٻاهر نڪتل هئا، اتي توبون رکڻ جا نشان به هئا. ڪوٽ ۾ داخل ٿيڻ لاءِ 2 دروازا هئا. سانگهڙ ضلعي جي قديم ماڳ مڪانن تي تحقيق ڪندڙ پروفيسر محمد خان ٻرڙو ٻڌائي ٿو ته، ڪوٽ اندر ڪنڊي جو وڏو وڻ به هو، جتي مير صاحب ڏوهارين ۽باغين کي ٽنگي ڦاهي ڏيندا هئا. سندس چوڻ آهي ته اتي ڪچيون پڪيون جڳهيون هيون، شاهپور چاڪر جو سينيئر صحافي اڪبر شر، جنهن اهو ڪوٽ اکين سان ڏٺو هو اهو ٻڌائي ٿو ته، ٽالپرن جي هتان لڏڻ بعد هي ڪوٽ هندن وٽ رهيو، جن مساڻ ۽ ڪجهه جڳهيون به ٺهرايون.اتي هندن مندر به ٺهرايو هو، جيڪو بعد ۾ ڊهي ويو، يا ڊاٺو ويو، ان مندر جي گواهي ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ به ڏني آهي، ڊاڪٽر صاحب 1960ع ۾ اهو ڪوٽ ۽ مندر اکين سان ڏٺو ۽ اتي تحقيق ڪئي، مشهور محقق مرحوم عبدالله ورياهه هڪ دفعي ان ڪوٽ بابت ڪچهري ڪندي ٻڌايو ته، چاڪر قلعي ڀرسان 3 وڏا واهه روڻو واهه، عالي واهه، يارو واهه وهندا هئا، جيڪي سنڌو درياهه مان نڪرندڙ داد واهه مان نڪرندا هئا.صرف 6 مهينا وهندا هئا ان تي علائقي ۾ زرعي آبادي ٿيندي هئي، پروفيسر محمد خان ٻرڙو ٻڌائي ٿو ته روايتون آهن ته ڪوٽ جي آسپاس ۾ ڪيتريون ئي خوبصورت ڍنڍون به هونديون هيون، انگريز دور ۾ انگريز سياح اتي تفريح لاءِ ايندا هئا. ليڪن هاڻ ته چاڪر خان ڪوٽ وانگر انهن خوبصورت ڍنڍن جو به ڪو وجود نه آهي. هاڻ صرف تاريخ ڪتابن ۾ انهن بابت پڙهجي ٿو، روايتون آهن ته ڪلهوڙا دور ۾ شاهپور چاڪر سنڌ جي راڄ ڌاني جو هند رهيو آهي. اهو به ڏٺو ويو آهي ته ڪلهوڙا ۽ ٽالپر حڪمرانن جا جيڪي تخت گاهه رهيا آهن اتي هنن سندن ۽ مٽ مائٽن وفادار ماڻهن لاءِ قبرستان به ٺهرايا آهن، شاهپور چاڪر ويجهو تقريبن 4 ڪلوميٽر جي مفاصلي تي مير شهداد خان جا قبا آهن، جيڪو ماضي ۾ 10 ايڪڙن تي ٻڌايو وڃي پيو، اهو هاڻ باقي وڃي بچيو آهي جتي فصل پوکيو وڃي ٿو، هنن تاريخي قبن ويجهو زرعي فصل پوکڻ ڪري سم ڪلر تيزي سان وڌي تاريخي قبرستان ۾ وقت جي حڪمرانن ۽ اعليٰ شخصيتن جي مزارن کي نقصان پهچائِي رهي آهي.1997ع ۾ مشهور محقق اشتياق انصاري تحقيق لاءِ جڏهن اتي پهتو ته ڪوٽ جا آثار موجود هئا پر ڪوٽ اندر زمين تي آبادي ٿيل هئي،هن ڪوٽ جي بچيل حصي جا فوٽو به ڪڍيا هئا. وري هو 2009ع ۾ اتي ويو ته کيس اهو ڏسي ڏک ٿيو ته ان وقت ڪوٽ جي رهيل حصي کي ڊاهي پٽ ڪري اتي گهر ٺاهيا پئي ويا ۽ زرعي آبادي ڪئي وئي ۽ ڪوٽ مان ماڻهو مٽي کڻي وڃي رهيا هئا ۽ هاڻ ان تاريخي ڪوٽ جو ڪو نالو نشان نه بچو آهي، شاهپور چاڪر جا ساڃاهه وند ٻڌائين ٿا ته ڪوٽ اندر انساني ڍانچا به نڪتا، ڪوٽ واري زمين غير قانوني طور هندستان کان آيل هڪ مهاجر کي ليز ڪري ڏني وئي.جنهن ان ڪوٽ جو نالو نشان به نه ڇڏيو، ان جو ذميوار ان وقت جا روينيو آفيسر ۽ شاهپور چاڪر جون خاموش رهندڙ ساڃاهه وند ڌريون ۽ غير قانوني طور زمين ليز ڪرائي ڪوٽ کي ڊاهي پٽ ڪندڙ مهاجر آهي. شهداد جي قبن واري قبرستان ۾ هڪ پراڻي زماني جي اڏايل مسجد به اهي جيڪا زبون حالي ۾ آهي.قبرستان اندر ڪجهه دڙا به ملن ٿا ان مان لڳي ٿو ته ماضي ۾ جڏهن هي قبرستان نه هو تڏهن شايد هتي ڪا انساني آبادي هئي، مير شهداد خان جو آخري آرام گاهه سندس پاران ٺهرايل مسجد جي پويان اولهه ۾آهي، جيڪا چوڪنڊي وانگر ٺهيل آهي. قبر تي لڳل ڪتبو ۾ اهو الغفور اين تربت مرحوم مير شهداد خان ٽالپر بن ڄام ننده فقير ٽالپر تاريخ توز دهم سن 2010ع رمضان ”وفات ياخث“ سندس سيراندي کان الحي القيوم، افضل الذڪر ڪري لاالله الا الله محمد رسول الله يا محمد يا محمد يا محمد سلام قول من رب رحم لکيل آهي.ويجهو ئي سندس والد بزرگوار مير نصير محمد ڄام ننڍي جي مزار آهي، سندس آخري آرام گاهه تي آيت الڪرسي ميان نصير محمد ڄام ننده بن فيروز فقير ٽالپر لکيل آهي. ان جي ويجهو هڪ عورت جي قبر آهي، جنهن تي ميان نصير محمد مائي حوا بنت مير چاڪر خان لکيل آهي. ٽالپر جو آخري دور ۾ شهيد عبدالله شاهه تڳيو فقير ميان نصير محمد، مراد فقير جا آخري آرام گاهه پڻ آهن، شهيد عبدالله شاهه شهيد ميرن جي دور جو وڏو بزرگ ۽ عالم هو. ميرن جي ساڻس وڏي عقيدت هئي. هو ڪيئن شهيد ٿيو معلوم نه ٿي سگهيو آهي. هن تاريخي قبرستان جي آثار قديم پاران سار سنڀال نه لهڻ ڪري تيزي سان تباهه ٿي رهيو آهي. هن تاريخي قبرستان کي بچائڻ لاءِ آثار قديمه پاران فوري طور نوٽيس نه ورتو ويو ته چاڪر ڪوٽ وانگر به ميسارجي ويندو.