ڄام ڪانڀو خان کان ڄام معشوق علي خان تائين
ڄام مٺا خان ۽ ڄام جان محمد خان بمبئي اسيمبلي جا ميمبر به رهيا ان دور ۾ بمبئي اسيمبلي جو ميمبر هجڻ وڏو اعزاز هوندو هو. سندن حيثيت اڄ جي وزير اعليٰ جيتري هوندي هئي. ڄام ڪانڀو خان حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو مريد هو. سندن لاءِ اهو مشهور هو ته هونءَ ته وقت به وقت پنهنجي مرشد جي مزار جي زيارت لاءِ ويندو هو پر هو لطيف سائين جي عرس مبارڪ ۾ ٻه ڏينهن اڳ پهچي ويندو هو. ۽ زائرين لاءِ لنگر عام هلائيندو هو. لطيف جي ميلي لاءِ سوين اٺ سيڌي سامان جا ۽ سوين ٻڪر، ڍڳا گوشت لاءِ پاڻ سان آڻيندو هو. جڏهن ته چاندي جي رپئن سان اٺن جا ٻورا ڀرائي ايندو هو ۽ اتي به فقير فقراءُ کي ٻڪ ڀري ڏيندو هو. ميلي ۽ ملاکڙي ۽ راڳ رهاڻ جي محفلن ۾ به وڏي سخاوت ڪندو هو. ملهن ۽ فنڪارن کي ته چاندي جي رپئن جا ٻڪ ۽ جهوليون ڀري ڏيندو هو. سندس ٻين بزرگن سان به عقيدت هوندي هئي ۽ انهن جي مزارن تي به ويندو هو. ڳوٺاڻيون ڪچهريون شوق سان ويهي ٻڌندو هو. سندس ويجهن دوستن ۾ سر شاهنواز ڀٽو، سيد محمد علي شاهه ڄاموٽ آف مٽياري، نواب نبي بخش خان ڀٽو، نواب غيبي خان چانڊيو، مير بنده علي ٽالپر به شامل هئا. کيس بمبئي اسيمبلي پاران ڀلائي جا ڪم ڪرڻ جي خدمت جي اعتراف طور ايوارڊ ڏنو. سوين نوڪر چاڪر هئڻ جي باوجود مهمانن توڙي فقير فقراءُ کي ماني پنهنجي هٿن سان کارائيندا هئا. پنهنجي مرشد لطيف سائين سان عقيدتمند جي اها حد ته پاڻ ڀٽ شاهه کان ميل ڏيڍ پوئتي پنهنجي نوڪرن چاڪرن سان گڏ گهوڙن تان لهي اتان کان پير اگهاڙا ڪري پيرين پنڌ ايندا هئا ۽ وري ڀٽ شاهه کان ميل ڏيڍ ٻاهر نڪري جتي پائي سوارين تي چڙهندا هئا. کين 2 فرزند ڄام صادق علي خان ۽ ڄام شير علي خان هئا. ڄام صادق علي خان ڊسمبر 1935ع ۾ جنم ورتو. ڄام صادق علي خان والد جي چند روايتن مهمان نوازي، غريبن جي مدد سخاوت کي قائم رکيو پر والد واري چوپائي مال سان دلچسپي، مرشد لطيف سان عقيدت برقرار نه رکي سگهيو. ايتري قدر جو پاڻ سنڌ جي وڏ وزارت دوران مرشد جي درگاهه توڙي ڀٽ شاهه شهر ۾ ڪو خاص ترقياتي ڪم نه ڪرائي سگهيو سواءِ ان جي ته ميلي ۾ سرڪاري خرچ تي هڪ ڏينهن جي زائرين لاءِ مهماني ڪرڻ جي پاڻ ميلي ۾ وچن ڏينهن تي ايندڙ سڀني زائرين کي پلاسٽڪ جي ٿيلهين ۾ کاڌو ڏيڻ جو اعلان ڪيو پر سندس اها سرڪاري مهمان نوازي بيروڪريٽ جي ڪرپشن جي ور چڙهيل هوندي هئي 20 هزار کن چانورن جون ٿيلهيون جن ۾ نالي ماتر گيهه ۽ گوشت هو اتي ورهايون ۽ اهڙي بدنظمي سان چانورن جي گِرهه لاءِ ماڻهن تي پوليس ڏنڊا وسندا هئا. ڄام صادق کي ننڍي هوندي کان سياست جو شوق هو. ۽ پاڻ ذهين سياستدان ٿي گذريو آهي. پاڻ سنڌ جي وڏ وزارت دوران پاڻ پ پ جي ڪيترا ئي نامور جيالا لٺ ۽ چٺ ڏيکاري ڄام گروپ ۾ شامل ڪيا. ۽ پاڻ سرڪاري خزاني مان دوست نوازيا، ڄام ڪانڀو خان کانپوءِ به سندس اوطاق تي مهمان نوازي وارو سلسلو جاري رهيو. ڄام صادق علي خان ڪئين خوبين جو مالڪ ۽ ڏکيو ماڻهو به هو. پاڻ باقائده سياسي زندگي جو آغاز 1954ع کان ڪيو. پاڻ حضرت پير سائين پاڳارو سان گڏ مسلم ليگ جي پليٽ فارم تان سياست ڪئي. ايوب خان جي دور ۾ پارليامينٽ جو سيڪريٽري رهيو بعد ۾ آزاد اميدوار جي حيثيت سان سنڌ اسيمبلي تي وڏي ڪاميابي حاصل ڪئي. بعد ۾ مخدوم طالب الموليٰ سان نيازمندي هئڻ ڪري انهن جي چوڻ تي پ پ ۾ شامل ٿيو ۽ پاڻ بلديات جو وزير ٿيو ۽ پاڻ صوبائي وزيرن ۾ هڪ پاور فل وزير رهيو. ان وقت پاڻ پنهنجي علائقي ۽ سنڌ ڌرتي جي ترقي لاءِ ڪم ڪيا. ماڻهن کي بنيادي سهوليتون ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي جيڪو به اعلان ڪندو هو ته ان تي باقائده عمل ڪرائيندو هو. پاڻ سنڌ ۾ خاص طور ضلع سانگهڙ ۾ سياسي شاگرد پيدا ڪيا. سندس دعويٰ هئي ته ٻين کانسواءِ شاهنواز جوڻيجو، فدا حسين ڏيرو، عبدالسلام ٿهيم به سندس سياسي شاگرد آهن. جنرل ضياءَ الحق شهيد ذوالفقار علي ڀٽو جي حڪومت ختم ڪري ملڪ ۾ مارشل لا لڳائي پ پ اڳواڻن ۽ ڪارڪنن تي ظلم جا جبل ڪيرايا ان ۾ ڄام صادق علي خان تي به لاتعداد ڪيس داخل ڪيا ويا جن ۾ 6 حرن جي قتل وارو ڪيس به شامل هو. پاڻ لنڊن ۽ دبئي ۾ رهڻ لڳو ۽ دبئي ۾ واندو ويهڻ بجاءِ ڪاروبار ڪيو. پاڻ لنڊن ۽ دبئي ۾ به پنهنجي رهائش گاهه کي ڄام هائوس جو نالو ڏنو ۽ اتي به سنڌ مان ويندڙ واسطيدار ماڻهن جي مهمان نوازي ڪندو هو. 1988ع ۾ پ پ پ حڪومت اچڻ بعد پاڻ مرادي جلاوطني ختم ڪري وطن موٽيو ته ڪراچي ۾ سندس استقبال ڪرڻ لاءِ ماڻهن جو سمنڊ اٿلي پيو. ڄام صادق علي خان شهيد ذوالفقار علي ڀٽو جو سچو ساٿي ۽ ثابت قدم رهڻ وارو ۽ پ پ پ ۾ قربانيون ڏيندڙ هئڻ جي باوجود پ پ دور نامعلوم ڇو کيس اها اهميت نه ڏني جيڪا هن کي ملڻ گهربي هئي پ پ ۾ قدر نه ٿيڻ ڪري پاڻ پ پ پ کي الوداع ڪيو. صدر غلام اسحاق خان 5 سالن لاءِ چونڊيل پ پ پ حڪومت کي ختم ڪري نگران حڪومت قائم ڪئي ته سنڌ ۾ نگران حڪومت جو نگران وڏو وزير ڄام صادق علي خان کي بنايو ويو. 1990ع جي چونڊن ٽنڊو آدم جي صوبائي اسيمبلي جي سيٽ تان پ پ پ اميدوار فدا حسين ڏيرو کي هارائي پاڻ ڪامياب ٿيو ۽ پنهنجي ڏاهپ، سياسي دنيا جو وڏو کلاڙي هئڻ ڪري پاڻ سنڌ جو وڏو وزير بنايو ويو. ڄام صادق علي خان جي وڏ وزارت وارو دور سياسي انتقامي ڪارواين جي دور سان گڏ سخاوت ۽ سنڌ جي ترقي وارو دور به سڏيو وڃي ٿو. ڄام صادق علي خان سان ڪنهن جا سوين اختلاف پنهنجي جڳهه تي ليڪن هن جو اهو ڪارنامو آهي ته ان وقت شهرن ۾ دهشتگردي ٻهراڙين ۾ ڌاڙيل راڄ ماڻهن جو جيئڻ جنجال بنائي ڇڏيو. شهرن ۾ ماڻهو سنڌي اجرڪ ٽوپي پٽڪو پائي نه ٿي سگهيا. خاص طور ڪراچي ۾ سنڌين تي بنا ڏوهه جي مارو ماري هئي ٻهراڙين ۾ ڌاڙيل ڏينهن ڏٺي جو اغوا جون وارداتون ڪرڻ لڳا. هن پنهنجي دور ۾ پنهنجي حڪمت عملي ذهانت سان شهرن ۾ دهشتگردن جو راڄ ختم ڪيو ٻهراڙين ۾ ڌاڙيلن خلاف آپريشن ڪري هڪ سئو کان وڌيڪ بدنام انعام يافته ڌاڙيل مارائي سنڌ ۾ مڪمل امن امان بحال ڪرايو. ڄام دور ۾ سنڌي ماڻهو سنڌي ٽوپي، پٽڪو، اجرڪ پائي مڇون وٽي ڪراچي ۾ بنا ڊپ جي گهمندا هئا. ڄام دور ۾ هزارين بي روزگارن کي روزگار مليو. سنڌ ۾ ترقياتي ڪم ٿيا. ڄام هائوس ڄام نواز علي ڪراچي تي ڪم ڪارين وارن ماڻهن جا ميلا متل هوندا هئا جن جا نه صرف ڪم ڪاريون ٿيندا هئا پر کين ماني به کارائي ويندي هئي ڪيترائي غريب ڪرايو به وٺي ويندا هئا. هن بلا امتياز عوام جي خدمت ڪئي. پاڻ نواب زاده ۽ سنڌ جو وڏو وزير هئڻ جي باوجود فقيراڻي طبيعت جو مالڪ هو. ڪابه وڏائي نه هئن پاڻ يارن جو يار هو. جن سان دوستي هئن انهن کي انهن جي توقع کان وڌيڪ نوازيو. زندگي جا آخري ڏينهن پاڻ بيماري ۾ گذاريا کين ڪاري ڪامڻ ”سائي“ به لاعلاج بنجي وئي ۽ ان وقت ڪاري ڪامڻ جو ڪو بهتر علاج نه هو. پاڻ 5 مارچ 1992ع ۾ هن فاني دنيا مان لاڏاڻو ڪيو. سندس آخري سفر ۾ لکين ماڻهن شرڪت ڪئي عوام ۾ سندس مقبوليت جو اندازو ان مان به لڳائي سگهجي ٿو ته سندس آخري سفر ۾ هر طرف روڄ راڙو هو.
کيس پنهنجي والد جي ڀر ۾ اباڻي قبرستان ۾ ڌرتي ماءُ جي هنجَ حوالي ڪيو ويو. سندس وفات کان ڪجهه سال بعد سندس قبر تي ڪنهن دهشتگردي ۽ انساني سوز حرڪت جو مظاهرو ڪندي بم ڌماڪو ڪرايو. سندس پهرين ورسي سٺي نموني تي ان بعد سندس ورسيون وڏي ليول تي ملهائڻ جو سلسلو بند ٿي ويو.
ڄام صادق علي خان پويان نياڻين کانسواءِ 3 پٽ ڄام معشوق علي خان، ڄام عاشق علي خان، ڄام ذوالفقار علي خان سوڳوار ڇڏيا ۽ ڄام خاندان جي پڳ ڄام معشوق علي خان تي آئي، منهنجي ساڻس وڏي نياز مندي هئي، ساڻن ڪيتريون ئي ساروڻيون وابسته آهن، انهن جو ذڪر ڪبو ته هي آرٽيڪل طويل ٿي ويندو، ڄام ڪانڀو خان جو ٻيو نمبر فرزند ڄام شير علي خان هو، سندن جنم 1937-6-7 تي ٿيو. پاڻ سياست کان پري رهيا پر سخاوت مهمان نوازي ۾ پنهنجي دور ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هئا. والد وانگر پنهنجي مرشد لطيف سائين سان وڏي عقيدت رکندڙ سنڌ جي ميلن، ملاکڙن ۾ شرڪت ڪرڻ اتي ملهن، فنڪارن کي انعام ڏيڻ ڀلا گهوڙا ڌارڻ گهوڙي سواري ڪرڻ جا شوقين هئا. ڳالهائڻ جو انداز ڏاڍو پيارو هوندو هئن ڳالهائڻ ۾ وڏو ميٺاس هئن. ڪچهرين جا ڪوڏيا. يارن جا يار غريبن جا همدرد ڪيترن ئي غريبن جي هڪ هٿ سان ڏي ته ٻئي هٿ کي خبر نه پوي وانگر مدد ڪندا هئا غريبن جي نياڻين کي ڏيج وٺي ڏيڻ غريب شاگردن جي مدد ڪندا هئا. ڪابه وڏائي نه، غريبن سان غريب، اميرن سان امير هوندا هئا. غريبن کي به اميرن جيتري عزت ڏيندا هئا. سندس وصال 2004-7-7 تي ٿيو. سندس اولاد ۾ ڄام نياز علي خان، ڄام نور علي خان، ڄام نفيس علي خان آهن. ڄام نور علي خان جو انداز ۽ ڪردار ڏاڏي ڄام ڪانڀو جهڙو آهي. ڄام دور ۾ ڄام هائوس تي صبح کان رات دير تائين ماڻهن جا مسئلا حل ڪرڻ لاءِ ويٺا هوندا هئا. سخاوت ۾ پنهنجو مٽ پاڻ ڪڏهن به ڪنهن به سوالي کي خالي نه موٽايو. کيس هن دور جو حاتم طائي يا ڄام ڪانڀو خان چئجي ته وڌاءُ نه ٿيندو. گهوڙن ۽ ڳوٺاڻيون ڪچهريون ٻڌڻ جا شوقين، سنڌ ۽ سنڌ جي ثقافت سان عشق ڪندڙ، وڏو مهمان نواز، ذهين شخصيت جو مالڪ آهي سندس وڏو ڀاءُ ڄام نياز علي خان زمينداري سنڀالي ٿو مهمان نواز يار ويس غريبن جو همدرد آهي. ڄام نفيس علي خان پاڻ سماجي ڪمن ۾ دلچسپي رکندڙ ذهين شخصيت جو مالڪ آهي. پاڻ تعلقه ميونسپل ڄام نواز علي جا تعلقه ناظم رهڻ دوران تعلقه ۾ وڏا ترقياتي ڪم ڪرايا. ڄام ڪانڀو خان جا ٻه ڀائر ڄام مٺا خان ۽ ڄام جان محمد خان جن جو مٿي ذڪر ڪري آيا آهيون، ته پاڻ پنهنجي دور جون مشهور سياسي ۽ سماجي شخصيتيون هيون. ڄام مٺا خان کي اولاد نه هو. جڏهن ته ڄام جان محمد خان کي 4 پٽ هئا ڄام امير علي خان، ڄام انور علي خان، ڄام سبب علي خان، ڄام ڪرم علي خان، ڄام امير علي خان مرحوم کي 4 پٽ. ڄام محبوب علي خان، ڄام مراد علي خان، ڄام سعادت علي خان، ڄام صداقت علي خان، ڄام امير علي خان غريبن جا همدرد مهمان نواز هئا. پاڻ بهترين ۽ ناميارا سياسي، سماجي شخصيت جا مالڪ به هئا. پاڻ ان وقت لوڪل باڊيز جا ميمبر به هئا. ان حيثيت سان علائقي ۾ ترقياتي ڪم به ڪرايا.
ڄام انور علي خان جنهن جو ذڪر مٿي ڪري آيا آهيون، پنهنجي چاچا ڄام ڪانڀو خان وانگر مهمان نواز، غريبن جو هڏڏوکي انتهائي نازڪ نفيس، يارن جو يار دوستن ۽ ڪم ڪارين لاءِ اوطاق تي ايندڙن کي ڀليون مانيون کارائي خوش ٿيندو هو. پاڻ مشهور سياسي شخصيت به هو. سندس اٿڻ ويهڻ، ڳالهائڻ جو انداز باقائده نوابن وارو هو. سچار، مخلص، واعدي جو پڪو، ذهين، سنجيده شخصيت جو مالڪ هو. سندس فرزند ڄام حيدر علي خان، ڄام مدد علي خان، ڄام نظام الدين خان، ڄام سيف علي خان، ڄام شبير علي خان، ڄام طارق خان آهن. ڄام مدد علي خان سنڌ جي مشهور سياسي سماجي شخصيت آهي. سندس جنم ڊسمبر 1962ع تي ٿيو. باقائده سياست ۾ 1990ع کان آيا. 3 دفعا سنڌ اسيمبلي جا ميمبر چونڊيا آهن. 2008ع کان 2013ع تائين مختلف کاتن ۾ وزير به رهيو. پ پ جي حڪومت ۾ سنڌ اسيمبلي ۾ مخالف ڌر جو ليڊر به رهيو. ارباب رحيم دور ۾ پاڻ پبلڪ اڪائونٽ ڪميٽي جا چيئرمين رهيا پاڻ يار ويس، کل مک ماڻهن جا مسئلا حل ڪرڻ ۾ خوشي محسوس ڪندڙ مهمان نواز، سادگي پسند روايتي سياستدانن وانگر ڪوڙا واعدا ڪرڻ جي خلاف تڪ ۾ ووٽرن کي وقت ڏيندڙ تڪ جي ماڻهن ۽ يارن دوستن، واقفڪارن وٽ غمين خوشين ۾ وقت تي پهچندڙ بنا فرق جي عوام جي خدمت ڪندڙ آهي. ڄام سبب علي کي پٽ جو اولاد نه هو کيس ٻه نياڻيون هيون. پاڻ خير خيراتون غريبن جي مدد ڪرڻ ۾ مشهور هو. ڄام ڪر علي خان، پاڻ مشهور سياسي شخصيت آهن. مختلف پارٽين ۾ رهيا آهن. پاڻ نگران صوبائي وزير به رهيا آهن. پاڻ منفرد ۽ نرالي طبيعت جا مالڪ نازڪ نفيس آهن. سندس اولاد ۾ ڄام قائم علي خان، ڄام فاروق علي خان آهن. ڄام قائم علي خان پڻ سياست ڪري ٿو.
ڄام صادق علي خان جو پڳدار ڄام معشوق علي خان 2 دفعا وفاقي وزير به رهيو آهي. پاڻ گهڻو وقت ٻاهرين ملڪن ۾ خاص طور دبئي ۾ رهيا آهن. اليڪشن ۾ سندس ووٽر اهائي شڪايت ڪندا آهن ته اوهان چونڊن بعد کٽيو يا هارايو ٿا پر ووٽرن کان پري رهو ٿا، هن وقت پاڻ وزير اعظم جا صلاحڪار آهن. ڄام ذوالفقار علي خان ذهانت اٿڻ ويهڻ ڳالهائڻ جو انداز بلڪل والد وانگر ۽ والد وانگر يارن جو يار اقتدار ۾ هجي يا حذب اختلاف ۾ عوام جي خدمت جاري رکندا اچن عوامي خدمت افضل عبادت سمجهي ڪندا رهن ٿا. ڏک سک ۾ پنهنجي حمايتين سان گڏ رهڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو آهي.
اها چوڻي عام آهي ته فلاڻي ڏنو نه آهي ته ڏکويو به نه آهي پر ڄام خاندان لاءِ اها چوڻي صحيح رهندي ته ڄام خاندان ڏنو آهي پر ڏکويو نه آهي. ڄام ڪانڀو خان کان ڄام صادق علي خان ۽ ڄام معشوق علي خان، ڄام ذوالفقار علي خان، ڄام مدد علي خان، ڄام نور علي خان ۽ ٻيا ڄام برادران جن کي نوازيو اهي وڏيون شخصيتون بنجي ويا آهن. ڄام خاندان خاص طور مٿي ذڪر ڪيل ڄام صاحبان لاءِ مشهور آهي ته هو پنهنجن دوستن ۽ همدردن کي نوازيندا آهن. جڏهن ته عوام جي خدمت جي حوالي سان بنا فرق جي خدمت ڪندا رهيا آهن. 93ع وارين چونڊن ۾ جتي عوام جي سيلاب پ پ اميدوارن کي اڪثريت سان ڪامياب ڪرايو اتي اين اي 181 کان ڄام معشوق علي خان تعلقه سنجهورو مان ڄام مدد علي خان شاندار ڪاميابي حاصل ڪئي ان مان ظاهر ٿيو ته ڄام خاندان جي عوام ۾ مقبوليت آهي. 2009ع واري چونڊن ۾ مسلم ليگ (ن) جي مڪمل حمايت جي باوجود ڄام معشوق علي خان ۽ ڄام ذوالفقار علي خان جي ناڪامي جو سبب هڪ ته شهيد راڻي محترمه بينظير ڀٽو شهيد ٿيڻ ڪري عوام جون همدرديون شهيد راڻي جي پارٽي ۽ اميدوارن سان وڌي ويون ٻيو ڪارڻ ڄام صاحب مسلسل ملڪ کان ٻاهر رهڻ ۽ ملڪ ۾ هوندي خبر نه آهي ڪهڙن سببن جي ڪري عوام کان ڪٽيل رهيا. چونڊن ۾ کٽڻ يا هارائڻ هڪ جدا ڳالهه آهي ليڪن ڄام خاندان جون سياسي، سماجي خدمتون قابل تعريف آهن هنن ڪڏهن به منافقي واري سياست نه ڪئي آهي. ڄام صادق علي خان پنهنجي دور اقتدار ۾ پنهنجي ڳوٺ کي تعلقه جو درجو ڏنو ۽ ڳوٺ ۾ ڪيڊٽ ڪاليج قائم ڪرايو، غريبن لاءِ گهر، ٺهرايا، گهر ۽ آفيسون ٺهڻ ڪري ڳوٺ خوبصورت ۽ شهر بڻجي ويو، ليڪن ڄام صادق علي خان جي وصال بعد هاڻ ڄام نواز علي شهر توڙي ڄام هائوس جون اهي رونقون نه رهيون آهن.
نوٽ: ڄام خاندان جي هر فرد جو تفصيل سان ذڪر ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ جي باوجود مڪمل تفصيل نه لکي سگهيا آهيون ۽ ڄام خاندان جي ٻين شخصيتن جا فوٽو نه ملڻ ڪري شايع نه ڪري سگهيا آهيون، اگر ڄام خاندان جي ٻين فردن جو ذڪر ڪرڻ رهجي ويو آهي جن جا فوٽو نه هلائي سگهيا آهيون انهن کان معذرت خواهه آهيون. هي مواد هٿ ڪرڻ لاءِ علائقي جي وڏي عمر جي ماڻهن ڄام نور علي خان ۽ ٻين جي مدد رهي، ڪوشس رهندي ته هن خاندان تي هڪ ڪتاب لکجي.