ضلعي سانگهڙ جو قديم ڳوٺ جلال نوناري
وڳر ڪيو وتن، پرت نه ڇنن پاڻ ۾،
پسو پکيئڙن، ماڻها ميٺ گهڻو.
لطيف جي انهن سٽن تي اسان پاڻ کي سڄاڻ چوائڻ جي باوجود گهٽ عمل ڪري رهيا آهيون اتي هن ڳوٺ جا سٻاجهڙا ۽ سادا ماڻهو مڪمل طور عمل ڪري رهيا آهن، ڳوٺ وارا غريب لطيف چواڻي. آڻين ۽ چاڙهين ڏٿ ڏيهاڙي سومرا، وارو حال هوندي به دل جا سخي آهن، وٽن لڙي ايندڙ مهمانن کي لکين عزتون ۽ جيءَ ۾ جايون ڏين ٿا ۽ وڏي سهپ برداشت رکن ٿا، آسپاس جي ڳوٺن جي ماڻهن سان به سٺو ورتاءُ ڪن ٿا. ڪنهن جي دل ڪونه ڏکوين پر جيڪڏهن ڪو ٻئي ڳوٺ جو هنن تي اوچاٽ ڪري ته سڀ ڳوٺ وارا گڏجي پهرين اخلاقي طور سمجهائڻ جي ڪوشش ڪن نه سمجهن ته انهن کي ياد رکڻ جهڙي سيکت ڏيو ڇڏين. ڪو نوجوان نشي يا ٻي سماجي برائي ۾ ڦاسن ته انهيءَ کي به سڀ سمجهائين نه سڌريو ته ان جو سوشل بائيڪاٽ ڪن، ڳوٺ جي ماڻهن ۾ ننڍا ننڍا تڪرار ته ٿين ٿا پر ڪڏهن به ڪو وڏو جهيڙو نه ٿيو آهي. ننڍن تڪرارن کي به بروقت فيصلو ڪري ختم ڪيو ويندو آهي. هن ڳوٺ مان اڄ تائين ڪابه نياڻي والدين جي مرضي کانسواءِ گهران نڪري ڪورٽ تي وڃي پيار جو پرڻو نه ڪيو آهي. ڪڏهن به ڳوٺ ۾ ڪارو ڪاري جو واقعو پيش نه آيو آهي. ان جو سبب ڳوٺ وارا نياڻين جي پسند کي سامهون رکي سندن شاديون ڪرائين ٿا. ڳوٺ ۾ ٿيندڙ ڪاڄن کي سڀ ڳوٺ وارا پنهنجو ڪاڄ سمجهي سر هو ڪرڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. ڪو غريب بيمار ٿئي ته پنهنجي مدد پاڻ ڪريو اصول تحت انهن جي مالي مدد به ڪن ٿا، ڳوٺ جي نرالي ڳالهه اها آهي ته سنڌ ۾ هي پهريون ڳوٺ آهي، جتي ڳوٺ ۽ آسپاس جي ڪالونين ۽ ڳوٺن جا فيصلا ڳوٺ جي خاتون ماسي پٽل نوناري مرحومه ڪندي هئي، 2014ع ۾ سندن انتقال ٿي ويو آهي. ماسي پٽل بهترين شاعر به هئي سندس مولود نعتون ۽ مرشد حضرت مخدوم نوح رحه مخدوم طالب المولى، مخدوم امين فهيم جي شان ۾ ۽ ٻي شاعري مشهور آهي. جيڪا ڳوٺ جون عورتون خاص موقعن تي ڳائين ٿيون، سندس شاعري لکت ۾ نه اچي سگهي آهي.پر هتان جون عورتون خاص موقعن تي ڳائين ٿيون، سندس ڌيءُ سڪينا نوناري ۽ ٻين ڳيج ڳائيندڙ عورتن کي ياد آهي. شاعري ۾ پاڻ بهترين ڳيچ به ٺاهيا آهن جيڪي ڳوٺ جي ڪاڄن ۾ عورتون ڳائين ٿيون. ماسي پٽل درياءُ دل هئي غريب هئڻ جي باوجود سخي دل وڏي مهمان نواز هئي، پاڻ نه صرف ڳوٺ پر علائقي جي مشهور سماج سڌارڪ خاتون هئي. پاڻ ننڍي هوندي کان ذوالفقار علي ڀٽو کان متاثر ٿي ۽ سندس مرشد مخدوم طالب المولى جي ڪري پاڻ پ پ ۾ شامل ٿي ۽ پارٽي لاءِ جدوجهد ڪئي قربانيون ڏنيون، شهيد ذوالفقار علي ڀٽو شاهنواز ڀٽو مير مرتضى ڀٽو، محترمه بينظير ڀٽو جي شهادت تي نه صرف ماسي پٽل پنهنجي گهر ۾ تڏو وڇايو پر هن ڳوٺ جي هر گهر ۾ تڏو وڇايل هو. ڳوٺ وارن گڏجي ٽيجها، چاليها ، ٻارا ها به ڪيا ۽ ڳوٺ جي عورتن جي اڪثر شهيد راڻي جي شهادت تي چاليهه ڏينهن تائين ڪارا ڪپڙا پاتا، ماسي پٽل ڳوٺ وارن لاءِ ڇپر ڇانوءَ هئي. سندس ڪوشش سان ڳوٺ کي بجلي، سئي گئس، اسڪول جي بلڊنگ، فرش بندي، ڪني پاڻي جي نيڪال جي اسڪيم ملي، سياسي طور به پاڻ ڳوٺ جي اڳواڻ هئي هن ڳوٺ جي عورتن ۾ هڪ ٻيو ڪردار قزبانو نوناري به آهي. جيڪا به ڳوٺ وارن لاءِ ڇپر ڇانوءَ آهي. ماسي پٽل جي وصال بعد ڳوٺ جي جهيڙي نبيري پٽل نوناري جي ننهن ميڊم بيبل عرف بولي ۽ قزبانو نوناري ڪن ٿيون هن ڳوٺ جي قزبانو جو والد قادر بخش مثالي ٽيچر هو، جنهن سڀ کان پهرين پنهنجي نياڻين قزبانو کي 8 ڪلاس بعد ۽ امير بانو نوناري کي نائين ڪلاس تائين تعليم ڏياري ان بعد ڳوٺ ۾ نياڻين جي تعليم جو رواج پيو. سنڌ جي هي واحد ڳوٺ آهي جتي عورتن کي آزادي مليل آهي. جتي مرد عورتن تي ظلم، تشدد نه ٿا ڪن، گهر جو سڄو ڪاروهنوار کان وٺي اولاد جي شادي عورتن جي مرضي سان ٿئي ٿي. هن ڳوٺ جي عورتن سان غير امتيازي سلوڪ نه ٿو ڪيو وڃي. هي واحد ڳوٺ آهي جتي مرد سان گڏ عورتون دڪان هلائين ٿيون. ريڙهين تي ڀاڄيون ، آئيس ڪريم، ڪنفيشنري جو سامان وڪرو ڪن ٿيون. هن ڳوٺ وارا ڏاڍا باذوق ماڻهو آهن، سندن موسيقي سان ڏاڍي دلچسپي آهن، هتي غريب کان به غريب ماڻهو به ڪاڄ ۾ فنڪار کي ضرور گهرائي ٿو، ڌاريا دعوتي جڏهن هليا وڃن ٿا ته رات جو گهوٽ يا ڪنوار جي گهر ۾ عورتون مرد گڏجي راڳ ٻڌن ٿا ۽ گهورون گهورين ٿا. ڳوٺ وارن جي شادين جا سر گس به منفرد آهن، هتي سرگسن ۾ به عورتون مرد گڏ هوندا آهن، سرگس ۾ نچندي گهورون گهوريندي خوش ٿيندا آهن. وقت جي حالت موجب شادين ۾ جيڪي ماضي ۾ سوٺ سنوڻ ٿيندا هئا. اهي هاڻ ختم ٿي ويا آهن، ليڪن هن ڳوٺ ۾ ڪاڄن ۾ ماضي ۾ ٿيندڙ سنوڻ ساٺ جيڪي سنڌ جي ثقافت جي عڪاسي ڪن ٿا، اهي ڪيا وڃن ٿا. شهيد بينظير ڀٽو سان ڳوٺ وارن جي ايڏي ته عقيدت آهي جو تقريبن هر گهر ۾ سندس تصوير لڳل آهي، جنهن کي هفتي ۾ هڪ ٻه دفعا گلاب جي گلن جون مالهائون وجهن ۽ ماسي پٽل جي نياڻي سڪينا نوناري سافڪو جي سهڪار سان اسلام آباد، لاهور، ڪوئيٽا، ملتان، ڪراچي، حيدرآباد ۾ عورتن جي حقن، مسئلن، هٿ جي هنر، هارياڻين، عورت مزدورن جي حقن جي حوالي سان ٿيندڙ ملڪي سيمينار ڪنوينشن کان وٺي هارياڻين جي حقن لاءِ حيدرآباد کان ڪراچي تائين عورتن جي پيادل لانگ مارچ ۾ شريڪ ٿي. هنن ڪنوينشن، سيمينارن ۾سنڌ جي عورتن جي بنيادي مسئلن، حقن جي لاءِ زوردار تقريرون ڪيون، قزبانو نوناري سافڪو ۽ ٻين تنظيمن جي پروگرامن ۾ ويندي رهي آهي. ڳوٺ جون اڻ پڙهيل عورتون به باشعور آهن، سياست کان وٺي هر موضوع تي بهتر انداز ۾ هڪ ٻئي سان ڪچهريون ڪن ٿيون کين عورتن جي حقن بابت ڄاڻ آهي. هتان جون عورتون باشعور ته آهن پر سندن شعور کي وڌائڻ ۾ سافڪو جي سرواڻ سليمان جي ابڙو جو وڏو ڪردار آهي. سافڪو هن ڳوٺ جي عورتن کي ننڍن ڪاروبارن لاءِ قرض ڏئي کين پنهنجي پيرن تي بيهارڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هن ڳوٺ جون عورتون جا ننڍا تڪرار به ٿين ٿا پر بعد ۾ پاڻ ۾ کير کنڊ ٿيون وڃن. ڳوٺ جي عورتن کي فنڪارن ۾ عابده پروين، فوزيه سومرو، رونا ليلى، مصري فقير، ڦوٽو زرداري، ماسٽر منظور پسند جا فنڪار ڳوٺ جا مرد ڏينهن جو مزدوري ڪن ، شام کان رات تائين هوٽلن تي فلمون ڏسن جمع ڏينهن تاش پتي راند کيڏن، ڳوٺ وارا ڌارين ماڻهن کي ضروري ڪم ڪار کانسواءِ ڳوٺ ۾ اچڻ ڪونه ڏين، ڇاڪاڻ ته ڳوٺ ۾ عورتون آزادي سان گهمن ٿيون ۽ دڪانداري هلائين ٿيون. آيل مهمانن کي کٽ تي رلي وڇائي ڏين ماني کان سواءِ نه ڇڏين، ڳوٺ ۾ وڏي غربت آهي. ڳوٺ وارا معاشي طور مستحڪم ناهن پر دل جا سخي آهن ۽ هر حال ۾ الله سائين جو شڪر ادا ڪن ٿا، قزبانو نوناري ڳوٺ جي ٻارن جي اسڪول ۾ موڪلڻ لاءِ ڳوٺ جي غريب مريضن کي اسپتال ۾ کڻي داخل ڪرائيڻ رت جي ضرورت وارن مريضن کي رت هٿ ڪري ڏي ٿي، سماج سڌارڪ جي حيثيت سان ڳوٺ يا آسپاس وارن بستين جي ڳوٺاڻن جو پوليس ۾ مسئلو هجي، مختيارڪار، اي سي، سئي گئس، حيسڪو کان وٺي ڪنهن به سرڪاري کاتي جي آفيسرن ۾ ڪم هوندو آهي ته قزبانو شاندار ڪردار ادا ڪري ٿي. آڌي اسر جو به ڪو وٽن ڪم لاءِ اچي ٿو ته بنا دير انهن جي ڪمن لاءِ مسئلن جي حل لاءِ هر طرح سان ڪوششون ڪري ٿي. قزبانو نوناري جيڪا انساني حقن جي هڪ تنظيم جي سانگهڙ ضلع ۾ خواتين ونگ جي صدر پڻ آهي سڪينه نوناري وومين ورڪرز آرگنائيزيشن فار رورل ڊولپمينٽ جلال نوناري جي صدر آهي. هن ڳوٺ جي عورتن جون ٺاهيل رليون، ڀرت، گنجيون، پرسون سنڌ ۾ مشهور آهن. هٿ جي هنر جي ٽريننگ سافڪو پاران ڏياري وئي. هن ڳوٺ جي بياد وجهندڙ جلال نوناري جي وصال بعد سندس فرزند چڱل خان نوناري وڏيرو بنيو هن وقت احمد بخش نوناري چڱو مڙس آهي پر غريب هئڻ ڪري ۽ بيمار رهڻ ڪري سياست کان پري آهي.