شخصيتون ۽ خاڪا

ورق ورق گلاب

سنڌ جي ماڳ مڪانن ۽ شخصيتن تي لکيل مضمونن ۽ لکڻين جي هن مجموعي ”ورق ورق گلاب“ جو ليکڪ نور سنڌي آهي. هن ڪتاب ۾ سنڌ جي ڪيترن ئي ماڳ مڪانن، قديم شهرن، ڳوٺن جو تاريخي پس منظر، ماضي حال، صوفي سنتن، سنڌ جي ڪيترن ئي حال حيات، وصال ڪري ويل شخصيتن، انوکن ڪردارن ۽ سول سوسائٽي ۾ ڪردار ادا ڪندڙن جي نجي زندگي ۽ سماجي خدمتن جو احوال شامل ڪيو ويو آهي.

4.5/5.0
5657
907
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
نورسنڌي
ڇاپو پھريون

جهول جڳن کان سانگهڙ ضلع جو تاريخي شهر

ضلع سانگهڙ جو مشهور قديمي ۽ تاريخي شهر جهول جنهن لاءِ اهو پهاڪو مشهور آهي ته جهول متان وڃي اتي ڪتا اٿئي، يعنيٰ جهول ڪتن جي حوالي سان به مشهور آهي. جهول جو نالو اهو ڪئين پيو، هي شهر ڪڏهن ۽ ڪيئن آباد ٿيو، سنڌ جي تاريخ خاموش آهي. 2001ع ۾ جهول جي ادبي علمي دوست مسڪين محمد وارث خاصخيلي حضور بخش ۽ مون ڀيڄ ڀٽائي پبلڪيشن پاران هن تاريخي قديم شهر تي ”جهول جڳن کان“ نالي سان ڪتاب ڇپرايو، جنهن ۾ اسان شهر جي علمي ادبي ، سماجي ، سياسي شخصيتن کان جهول جي ماضي حال بابت انٽرويو ڪيا ۽ انهن روايتن کي ٿورو ڇنڊي ڇاڻي شايع ڪيو. معلوم ڪيل انهن روايتن موجب ڪلهوڙن جي اوائلي دور ۾ موجوده جهول جي ٻنهي پاسن کان جتي ايريگيشن بنگلو آهي ان وٽان خيرو واهه ۽ ريلوي ڦاٽڪ ويجهو جيڪو رستو سانگهڙ ميرپور روڊ سان ملي ٿو اتان محمد علي واهه وهندا هئا. جيڪي سنڌو درياءُ جا ڦاٽ ٻڌايا وڃن ٿا. جيڪي صرف 6 ماهي وهندا هئا. واهن جي اونهائي ايڏي وڏي نه هئي جڏهن تار ٿي وهندا هئا ته ماڻهو انهن مان گذري سگهندو هو. ان دور ۾ به سانگهڙ کان شهدادپور ٽنڊو آدم جهول ڪچا رستا هوندا هئا. جتان اٺ، گهوڙن، ڏاند گاڏيون ۽ پيادل ماڻهو ايندا ويندا ها. ۽ انهن ٻنهي واهن تي موجوده جهول سامهون وڏا گهيڙ هوندا هئا. جتان پيادل ماڻهو گهوڙي اٺ سوار ۽ ڏاند گاڏيون گذرنديون هيون. جتي جهول شهر آهي اهو ٻنهي واهن جي وچ تي ۽ هيٺ هوندو هو. ان کي ماڻهو جهول چوندا هئا. جيڪو ٺيٺ سنڌي لفظ آهي. جنهن جي معنيٰ اهي ٿورو هيٺ. جهڪيل ۽ ٻنهي واهن جي وچ وارو اهو علائقو جنهن ۾ قدرتي گاهه وڻڪار به ڏاڍي هوندي هئي.ان وقت هن جي آسپاس ڳوٺ آباد هئا انهن ۾ ڇٻرلو، ڌام رکي، جمعو خان ٽالپر، ساڏوڻي، کيتو جان ، گهنڊڻ، لياري، اڀپور ۽ ٻيا شامل آهن، ان دور ۾ لياري ۽ ڌام رکي هن علائقي جا ننڍڙا شهر هئا. جيڪي واپار جا به مرڪز هئا. بعد ۾ جهول جي ٻنهي پاسن کان وهندڙ واهه خبر ناهي ڪهڙن سببن ڪري ڦٽي ويا. انهن جا نشان اڄ به موجود آهن. امڪان آهي ته هي واهه ڪلهوڙن جي دور ۾ ڦٽي ويا هئا. ڇاڪاڻ ته ڪلهوڙن جي دور جي آخري وقت ۾ سنڌو درياهه جي ڦاٽ لهاڻو مان شهدادپور کان شاهو واهه ۽ شهداد واهه بجر واهه ڪڍي ٽالپرن کي ڏنل جاگيرون آباد ڪيون ويون. ممڪن آهي ته خيرو واهه ۽ محمد علي واهه ڦٽڻ بعد ئي جهول آباد ٿيو، ميرن جي اوائلي دور ۾ جهول ۾ چند سيدن، واڻين، خاصخيلي ۽ پڃارن جا گهر هئا. وڏي عمر جا ماڻهو پنهنجي وڏن کان جهول بابت معلوم ڪيل معلومات موجب جهول جڏهن آباد ٿيو ته ننڍڙو ڳوٺ هو جتي 6 کن واڻين جا دڪان هئا. انگريز دور ۾ جڏهن چانهه جا فري ۾ اسٽال لڳائي ماڻهن کي چانهه جو چسڪو وٺائي چانهه جو موالي بنايو ويو ته جهول ۾ به 3 هوٽلون کليون جن ۾ سيٺ باون مل، ڪشنو مل، سيٺ بچو مل انهن کان ڪافي سال بعد سيد غلام شاهه به هوٽل کولي. جهول جا وڏڙا ٻڌائين ٿا ته هتي ماضي ۾ مکڻ خاصخيلي جي وڏي اوطاق هوندي هئي جتي سگهڙن جون ڪچهريون ٿينديون هيون . ڪلهوڙن جي حڪومت ۾ ڪلهوڙا حڪمرانن ديره غازي خان مان جيڪي ٻروچ سنڌ ۾ آندا جيڪي فوج ۾ به اهم عهدي تي به رهيا، انهن مان ٽالپرن ۽ لغارين کي موجود اڀپور جلالاڻين کي آڻي ساڏوڻي ۽ ڌامر کي ۾ آباد ڪيو. 1716ع ۾ جڏهن مير بجار خان ۽ ڪلهوڙن وچ ۾ لياري ۾ جنگ لڳي جنهن ۾ وڏي تعداد ۾ ٻنهي ڌرين جا ماڻهو مرڻ بعد بجار خان ٽالپر سوڀ ماڻي ۽ جهول ۽ لياري ويجهو هڪ ڪچو قلعو تعمير ڪرايو جيڪو بجار خان جو ڪوٽ سڏيو ويو جتي پهرين مير بجار خان جي خاندان وارن مان ڪجهه ماڻهن رهائش اختيار ڪئي بعد ۾ اتي سندن خاص ماڻهو رهندا هئا ۽ هاڻ رڳو ڪوٺ جي پيڙهه وڃي بچي آهي اهو تاريخي ماڳ هاڻ مڪمل طور مٽجي ويو آهي ميرن جي دور ختم ٿيڻ کان چند سال اڳ مير صوبدار خان جي دور ۾ مير صاحبن جو ڍلون اوڳاڙڻ لاءِ ايندڙ عملو ڌام رکي ۾ ڪئمپ قائم ڪندو هو 1942ع ۾ جڏهن حُر تحريڪ کي ڪچلڻ لاءِ مارشلا لڳائي وئي ۽ مسلمانن کي حرن جي مدد ڪرڻ جي حوالي سان شڪي نگاهن سان ڏٺو ويو کين گرفتار ۽ تشدد ڪيو ويو ته جهول ۾ آباد ٿيندڙ ڪافي خاندان هتان لڏي ويا 1940ع ۾ جهول انسپيڪشن بنگلو ٺهرايو ويو جيڪو ايريگيشن بنگلي وٽ آهي جنهن جي عمارت به ڀري رهي آهي باقي رهيل عمارت جيڪا به ڪرڻ تي آهي ان بنگلي ۾ مارشلا ڪورٽ قائم ڪئي وئي جنهن ۾ تڪڙا ڪيس هلائي حرن ۽ سندن مدد ڪندڙ سڀني ماڻهن کي سزائون ڏنيون ويون ان زماني ۾ جهول ويجهو ڳوٺ محمد خان چنڙ ۾ حرن لاءِ لوڙهو قائم ڪيو ويو آسپاس جي ڳوٺن جي حرن کي ٻارين ٻچين اتي نظر بند ڪيو ويو ان مارشل لا دور ۾ آسپاس جي ڳوٺن وارا به انگريز ملٽري جي عتاب هيٺ هئا جڏهن ته حر وري انگريز جي جاسوسي ڪرڻ جي شڪ ۾ ڪافي ماڻهو ماريا. انگريز جي دور جي پڄاڻي کان ڪجهه سال اڳ مير الله بخش ٽالپر ميرجان محمد خان ٽالپر مير غازي خان ٽالپر ۽ ٻيا مير صاحبان جهول ۾ رهائيش اختيار ڪئي. ان دور ۾ مير الهه بخش خان ٽالپر جيڪو ان دور جي مشهور تعليمي درسگاهه جهونا ڳڙهه ڪاليج جو پڙهيل هو. اهو جهول وارن لاءِ ڇپر ڇانو بنيو، بيگناهه سنڌي مسلمانن کي انگريز ملٽري پاران ظلم ڪرڻ خلاف قانوني مزاحمت ڪئي ۽ پاڻ جهول شهر کي ترقي وٺرائن ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو انهي زماني ۾ گڙنگ ڳوٺ مان بااثر زميندار حبيب الله خان ڀنڀرو سونو خان ڀنڀرو، محمد صديق ڀنڀرو به جهول ۾ لڏي آيا ۽ حبيب الله جي اوطاق تي ديسي پرديسي مسافر اچي رهندا هئا. جن جي مهمانن وانگر خاطر طوازي ڪئي ويندي هئي. مير الهه بخش خان ٽالپر به وڏو اوطاقي ۽ مهمان نواز هو، ماضي ۾ جهول ۾ جيڪي خاصخيلي ويٺل هئا ان جو وڏو دلاور خان خاصخيلي هوندو هو. 1932ع ۾ جوڌپور جي هڪ سيٺ جنهن جو نالو پنڊت گور رام ٻڌايو وڃي ٿو ان جهول ۾ جتي رحمت فيڪريٽري آهي. اتي ڪپهه ٽاڻڻ جو ڪارخانو لڳايو، ان لاءِ ميرپورخاص مان مڪراني مزدور وٺي آيو. غلام رسول ولد محمد صالح مڪراني جو چوڻ آهي ته جهول ۾ آباد مڪرانين جا وڏا اصل ۾ بمبئي ويجهو انڌيرو ڳوٺ جا هئا اتان 6 گهر لڏي ميرپورخاص ۽ اتان جهول ۾ ڪپهه ٽاڻڻ واري ڪارخاني ۾ مزدوري ڪرڻ سانگي آيا ۽ هتان جا ٿي ويا. 1912ع ۾ شروع ڪيل راجا ريل ميرپورخاص کان نوابشاهه تائين پٺڙي وڇائي هلائي وئي ان سان عوام کي سفري سهولتون ميسر ٿيون، مشهور ليکڪ سائين الهه ورايو بهڻ پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکيو آهي ته هي علائقو انگريز خلاف حر تحريڪ جو مرڪز رهيو.1942ع ۾ مارشل لا لڳڻ بعد جهول کي ملٽري جو مرڪز بڻايو ويو. هتي مارشل لا ڪورٽن ۾ 4 فوجي آفيسر جج مقرر ڪيا ويا. 3 ڄڻا ليفٽيننٽ جي عهدي کان وٺي مئنيجر جي عهدي تائين هڪ ڪرنل کي چيف جج جي حيثيت سان مقرر ڪيو ويو هو. ان مارشل لا ۾ لئمبرڪ جي چوڻ موجب ته هندستان جي جنگ جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو حرن خلاف جديد ترين هٿيارن سان گڏآمريڪا کان ٻي جنگ عظيم وارا بمبار جهاز اوڌرا وٺي حرن وارن علائقن م بم وسايا ويا، حر تحريڪ جي تاريخ ٻڌائي ٿي ته جهول واري علائقي ۾ حرن جي ڳوٺن ۾ انگريز ملٽري گهڙي عورتن، مردن تي تشدد ڪندا هئا ڦرلٽ به ڪندا هئا . ۽ کين گرفتار ڪري سندن گهرن کي باهيون ڏئي ڇڏيندا هئا. جهول کي ترقي ڏيارڻ جهول واسين لاءِ ڇپر ڇانو بڻيل مرحوم الهه بخش ٽالپر تحريڪ خلافت جي هلچل ۾ حصو ورتو ان دور ۾ پاڻ والد مير فيض محمد جي انتقال بعد ناناڻن وٽ ٽنڊو جان محمد ۾ وڃي رهيو هو ۽ پاڻ خلافت واري تحريڪ جو ضلعي ٿرپارڪر لاءِ جنرل سيڪريٽري چونڊيو ويو ان تحريڪ دوران 1920ع ۾ پاڻ ان وقت سنڌ جي قومي اخبار الوحيد جو 4 سال ايڊيٽر رهيو. علامه عنايت الله مشرقي جي خاڪسار تحريڪ کان متاثر ٿي ان ۾ شامل رهيو ۽ پاڻ ماهوار خاڪسار رسالو شايع ڪيو. خاڪسار تحريڪ جي اڳواڻن سان گڏ بمبئي ۾ آل انڊيا خاڪسار اجتماع ۾ شريڪ ٿيو. جنهن ۾ گانڌي به شريڪ هو.. جهول علائقي ۾ ڪنهن به غريب سان ڪير به زيادتي ڪندو ته پاڻ اٿي کڙو ٿيندو هو، غريبن جي همدرد ۽ مددگار رهيو پاڻ 21 جولاءِ 1953ع تي هڪ ڪار حادثي ۾ انتقال ڪري ويو، سندن وڏو فرزند مير ضعيم الدين ٽالپر ايڊووڪيٽ وڏي سياسي سماجي انسان دوست شخصيت ۽ وڏو ليکڪ ۽ شاعر به ٿي گذريو آهي. سندس فرزندن ۾ الهه بخش خان ٽالپر مير ناظم الدين مير افسرالدين جو ويجهو عزيز مير جان محمد خان ٽالپر به سندس ويجهو رهڻ ڪري ڪافي خوبين جو مالڪ، هر دلعزيز شخصيت هو. پاڻ 22 جولاءِ 1912ع ۾ جنم ورتو پاڻ سخي مرد ، يار ويس، مهمان نواز، غريبن جو همدر هو، 1939ع ۾ خاڪسار تحريڪ ۾ شامل ٿيو. جڏهن ته آل انڊيا مسلم ليگ سنڌ جو سنجهورو شاخ جو صدر پڻ رهيو. ون يونٽ خلاف هلندڙ تحريڪ ۾ سرگرم رهيو. 60ع ۾ ۽ جهول شهر ۾ ترقياتي ڪم ڪرايا. 65ع ۾ ٻيهر شهر وارن کيس چيئرمين چونڊيو سندس وفات تي جهول واسين کي ائين لڳو جهڙو سندن عزيز انتقال ڪري ويو هجي. سندس وصال کانپوءِ جهول وارن سان ڪا زيادتي ٿيندي هئي يا ترقياتي ڪمن ۾ نظر انداز ڪيو ويندو هو ته جهول وارا اکين ۾ لڙڪ آڻي چوندا هئا ته مير جان محمد نه مري ها ته ائين نه ٿئي ها، پاڻ 28 اپريل 1981ع تي وصال ڪري ويا سندن اولاد ۾ 6 فرزند مير مقصود عالم، مير مسعود عالم، مير منصور عالم، مير عرفان عالم، مير ريحان عرف مير رضوان ٽالپر، مير عمران عالم هنن مان مير عرفان عالم ۽ مير مقصود عالم وصال ڪري ويا آهن. جهول جا شر، لسڪاڻي به قديمي رهواسي آهن جهول جي موجوده جامع مسجد قديم مسجد آهي. روايتون آهن. مسجد ميرن جي دور جي آهي، جيڪا الهه بچايو چاڪي نالي هڪ نيڪ مرد تعمير ڪرائي هئي. جڏهن هو لڏي ويو ته مسجد ڀري شهيد ٿي وئي. جڏهن حاجي محمد صالح شر وارا آباد ٿيا ته کين ڪنهن ٻڌايو ته جتي واڻيا مال جا ڇيڻا ۽ گند اڇلائين ٿا اتي مسجد شريف هئي اهو ٻڌندي محمد صالح وزير خان شر پنهنجي پٽن، ڀائيٽن کي وٺي اهو ڪچرو کڻائڻ شروع ڪيو ته واڻين گوڙ ڪيو، واڻين سيٺ ڪلياڻ داس جي اڳواڻي ۾ تحريڪ هلائي ۽ انگريز سرڪار کي تارون ڪرڻ تي پوليس انڪوائري لاءِ پهتي، مير الهه بخش ٽالپر اهو ٻڌو ته پاڻ مرادو اتي پهتو ۽ آفيسرن کي چيو ته ان هنڌ گڏ ٿيل ڪچرو صاف ڪرايون ٿا اگر مسجد جا نشان ظاهر ٿيا ته پوءِ مسجد هئي. جڏهن ائين ڪيو ويو ته مسجد جو محراب ظاهر ٿيو ان تي مير الهه بخش پوليس آفيسر تي دٻاءُ وڌو ته واڻيا مذهبي فساد ڪرائڻ چاهين ٿا، ان تي پوليس 5 مسلمانن ۽ 20 واڻين تي ڪيس داخل ڪيو ان بعد واڻيا مير الهه بخس وٽ ميڙ وٺي آيا ته معافي ڏيو، اسان کي مسجد جي خبر نه هئي. بعد ۾ اتي شهر جي معززين گڏجي مسجد تعمير ڪرائي ماضي ۾ جهول ۾ 3 کوهه هوندا هئا. جتان رهواسي پاڻي ڀريندا هئا مارڪيٽ وٽ کوهه تي نار لڳل هوندو هو، زمين تي پاڻي جي ٽانڪي ٺهيل هوندي هئي. بعد ۾ مسجد لاءِ الڳ کوهه کوٽايو ويو، محمد صالح شر مذهبي شخصيت سان گڏ وڏو سخي ۽ مهمان نواز هو. پاڻ غريبن کي رهائش لاءِ چار ايڪڙ زمين ڏني پرائمري اسڪول لاءِ پلاٽ ڏنو جتي سندن گهر آهن اهو اڄ به جهول شهر ۾ ڳوٺ محمد صالح شر جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو. محمد صالح شر خاڪسار تحريڪ ۾ پڻ ڀرپور حصو ورتو سندس وڏا اوٻاڙو ضلعو گهوٽڪي جا هئا جتان لڏي باکوڙو وٽ ڳوٺ خير محمد لغاري وٽ اچي ويٺا جتان 42ع کان اڳ اتان کان لڏي جهول ۾ اچي آباد ٿيا.ماضي واري زماني ۾ محمد صالح شر مير علي شر جون اوطاقون به مشهور هيون محمد صالح شر جو فرزند حاجي عبدالرحيم شر هر دلعزيز شخصيت سان گڏ وڏو تاريخي مذهبي ڪتابن سان دلچسپي رکندڙ آهي. سندس ٻيو فرزند حاجي عبدالرحمان شر روحاني شخصيت آهي، نوري علم جو ماهر آهي، پاڻ ديني ڪمن ۾ ڀرپور حصو وٺي ٿو سندس کجين جو باغ آهي پاڻ کجور وڪرو ڪرڻ جي بجاءِ غريبن ۽ معصوم ٻارن ۾ مفت ۾ ورهائيندو آهي جهول ۾ مير الهه بخش ٽالپر جي ڪوششن سان ترقياتي ڪم ٿيا. پاڪستان ٺهڻ بعد وڏي تعداد م مهاجر هتي آباد ٿيا. ڪليمن ذريعي هندن جون زمينون، دڪان، گهر ۽ ٻيون ملڪيتون هنن کي ڏنيون ويون. هن وقت جهول ۾ ٽائون ڪميٽي، هيلٿ سينٽر، پوليس ٿاڻون، ايريگيشن بنگلو، جانورن جي اسپتال، فيميلي پلاننگ سينٽر، هائير سيڪنڊري اسڪول کان ڪافي پرائمري اسڪول، هنري اسڪول، گرلس هاءِ اسڪول ڪجهه ڦٽين جا ڪارخانا، فلور مل آهي. ٽائون ڪميٽي جهول 08 وارڊن تي مشتمل آهي.هتان جي اديبن، شاعرن ۾ الهه ورايو اداسي، عبدالقادر، معصوم سانگهڙائي مرحوم، نور چاڪراڻي، غلام حيدر خاصخيلي، حضور بخش بهڻ، علي محمد اداسي، مير حضور ٽالپر مرحوم، سيد علي ڏنو شاهه مرحوم ۽ ٻيا آهن جهول ۾ خدا بخش ڪيريو جديد مارڪيٽون جوڙائي شهر جي خوبصورتي ۾ اضافو ڪيو . جهول جي مشهور ولي الله ۽ سيد مهر علي عرف نانگو شاهه سندس مزار گڻنگ لنڪ روڊ تي آهي ميرن جي دور جو بزرگ ٻڌايو وڃي ٿو، هن بابت تفصيلي ڄاڻ نه ٿي ملي، صرف ايترو معلوم ٿيو آهي ته پاڻ مشهور بزرگ هو. پاڻ جيلاني سيد هو. ڪنڊو فقير، حضرت حاجي قادر بخش عرف ڪنڊو فقير ذات جو ڀنڀرو سندس تعلق حضرت مخدوم نوح سرور رحه سان هو. پاڻ هڪ دفعي مشهور ولي الله موهڙه شريف جي بزرگ حضرت محمد قاسم رحه جن وٽ حاضر ٿيو. اتي رهي ان جي خدمت ڪئي. اتان کين فيض مليو، روايت آهي ته حضرت قاسم فقير هن بزرگ لاءِ چيو ته مون سڄي زندگي جيڪو کير ولوڙيو ان مان مکڻ هي سنڌي فقير کنيو پيو وڃي. باقين ٻين طالبن لاءِ لسي لپ اڻ کٽ، جڏهن فقير کي فيض مليو ته کيس واپس ڳوٺ وڃڻ جي مليل حڪم تي واپس آيو ۽ پاڻ عام ماڻهن کي فيض ڏنو پاڻ صاحب ڪرامت هو پاڻ گهڻو وقت عبادت ۾ گذاريندو هو. چلا به ڪڍيا پاڻ 17 ربيع الاول 1277هه ۾ وصال ڪري ويو. جهول جي ٻين ولي الله ، سيد هاشم شاهه، مسڪين شاهه عرف ڀڏي وارو پير، سيد مهر شاهه حاجي فرحان خان شاهه عرف، بابا چراغ دين ۽ ٻين بزرگن جون مزارون آهن، جهول جي مشهور سياسي شخصيتن ۾ راڻا عبدالستار، محمد ايوب خاصخيلي، ڊاڪٽر هاشم خاصخيلي، اويس خاصخيلي، مير ريحان ٽالپر، نويد وساڻ، علي ڏنو خاصخيلي، رشيد خان مري به آهن، جهول ۾ ڪيريه خاندان جو سياست ۾ وڏو ڪردار آهي، ان جو احوال الڳ باب ۾ شامل آهي.