شخصيتون ۽ خاڪا

ورق ورق گلاب

سنڌ جي ماڳ مڪانن ۽ شخصيتن تي لکيل مضمونن ۽ لکڻين جي هن مجموعي ”ورق ورق گلاب“ جو ليکڪ نور سنڌي آهي. هن ڪتاب ۾ سنڌ جي ڪيترن ئي ماڳ مڪانن، قديم شهرن، ڳوٺن جو تاريخي پس منظر، ماضي حال، صوفي سنتن، سنڌ جي ڪيترن ئي حال حيات، وصال ڪري ويل شخصيتن، انوکن ڪردارن ۽ سول سوسائٽي ۾ ڪردار ادا ڪندڙن جي نجي زندگي ۽ سماجي خدمتن جو احوال شامل ڪيو ويو آهي.
  • 4.5/5.0
  • 5691
  • 908
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • نورسنڌي
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book ورق ورق گلاب

جهول ويجهو ڳوٺ ساڏوڻي ۾ ميرن جي صاحبي ۾ پيش ايندڙ تاريخي واقعو

ميرن جي صاحبيءَ جي آخري دور ۾ جهول ويجهو ڳوٺ ساڏوڻي ۾ هڪ اهڙو واقعو ٿيو، جنهنجي نتيجي ۾ ان ڳوٺ ۽ ڀرپاسي رهندڙ جلالاڻي برادري جي سوين عورتن کي سندن وارث ڪهڻ لاءِ تياريون ڪرڻ لڳا ۽ اهي غيرتمند عورتون پاڻ به ڪسجڻ لاءِ تيار ٿي ويون. اهو تاريخي واقعو ڪجهه هن ريت آهي: جيئن ته روايتون آهن ته سنڌ ۾ سرائيڪي ڳالهائيندڙ جيڪي به ذاتيون آهن، اهي ڪلهوڙن جي دور ۾ ميرن سان گڏ سنڌ ۾ آيون ۽ اهي ميرن جا خاص ماڻهو هئا. انهن ۾ جلالاڻي برادري به شامل آهي. روايتون آهن ته جڏهن مير بجار خان جهول ويجهو پنهنجو ڪوٽ وجهايو ۽ اتي جهول واري علائقي ۾ پنهنجا ماڻهو آباد ڪيا ته انهن سان گڏ جلالاڻي به هئا، جيڪي هن علائقي ۾ پنهنجا الڳ ڳوٺ قائم ڪري ويٺا. ميرن جي دور ۾ کين زمينون به مليون ميرن سان گڏ آيل جلالاڻي سنڌ جي مختلف علائقن ۾ رهڻ لڳا. پر ان دور ۾ جلالاڻين جو وڏو انگ سانگهڙ ۽ خيرپور ميرس ۾ آباد هو. سانگهر ضلعي ۾ جهول ويجهو هنن جو انگ وڌيڪ هو. ۽ جهول وارا جلالاڻي ميرن جي وڌيڪ ويجها هئا. ان ڪري بااثر هئا. جھول واري پاسي ويٺل جلالاڻين جو ميرن جي آخري دور ۾ سردار نصير خان جلالاڻي هو. روايتون آهن ته ان جا وڏا به بااثر هئا. ۽ ڪلهوڙن جي دور کان وٺي ميرن جي دور ۾ فوج جا سالار به رهيا ان وقت حڪمرانن جي ايڏي وڏي تعداد ۾ فوج نه هئي ان ڪري جنگي حالتن ۾ مختلف برادرين جي بااثر ماڻهن کان لشڪر گهرائيندا هئا، ۽ ان دور ۾ هر بااثر ماڻهو علائقي ۾ اثر وڌائڻ ۽ ڊٻدٻو ڪرڻ لاءِ پنهنجو لشڪر رکندو هئا. ان وقت ساڏوڻي علائقي ۾ ويٺل جلالاڻين جي ڳوٺن جو هيڊ ڪواٽر هوندو هو. چون ٿا ته ماضيءَ ۾ ڳوٺ هاڻوڪي ڳوٺ کان وڏو ۽ خوبصورت هوندو هو. ڳوٺ جي چوڌاري انبن جا باغ هئا. انهن ۾ ٻيا به وڻ ۽ هر طرح جا گل به هوندا هئا. ڳوٺ ۾ ايندڙ رستا انبن جي باغن مان هئا. ان ڪري هي ڳوٺ ان زماني ۾ يورپ جي ڳوٺن جهڙو خوبصورت لڳندو هو. نصير خان جلالاڻي ميرن جي صاحبيءَ ۾ بااثر شخصيت سان گڏ سماجي شخصيت، غريبن جو همدرد وڏو اوطاقي مهمان نواز هو. سندس ڀاءُ محمد موسيٰ سندس ٻانهن ٻيلي ۽ وقت جي مشهور شخصيت ٿي گذريو هو. ميرن جي دور جي آخري وقت ۾ مير صوبدار خان جو پرتاب نالي هڪ هندو منشي هو. جيڪو مختلف علائقن ۾ وڏي شان شوڪت سان سوين ماڻهن سان گڏ گهوڙن خچرن تي چڙهي ڍل اوڳارڻ ايندو هو. مسلمان زميندارن سان سندس رويو ٺيڪ نه هو، هنن کان ڏنڊي جي زور تي وڌيڪ ڍل وٺندو هو، اتي ٻڪريون زوري ڪاهرائي ڪهي کائيندو هو. جهول واري علائقي ۾ هو ڌامرکي ويجهو تنبو هڻي ڪئمپ قائم ڪري ڪيترائي ڏينهن هتي رهندو هو ۽ هتي سندس ماڻهو غريبن جون ٻڪريون زوري ڪاهي اچي ڪهندا هئا. اهڙيون شڪايتون نصير خان جلالاڻي وٽ به وڏو هجڻ جي حيثيت ۾ پهتيون ته هن پنهنجا ماڻهو موڪلي کيس ائين ڪرڻ کان روڪيو، پر هو نه مڙندو هو، جنهن بعد نصير خان اهڙو خط مير صوبدار کي به موڪليو، پر ڪو اثر نه ٿيو ان کي خط بعد انصاف ٿيڻ بجاءِ الٽو پرتاب جي حڪم تي سندس ماڻهو نصير خان جون ٻڪريون ڪاهي ويا. ۽ سندس ۽ ٻين زميندارن جي زرعي فصل ۾ گهوڙا ۽ خچر ڇوڙي ڇڏيا ۽ هارين کي بنا سبب مارڪٽ به ڪئي. اهڙي خبر پوندي نصير خان پنهنجو خاص ماڻهو اسحاق واڍو پرتاب ڏانهن موڪليو ته سندس ٻڪريون واپس ڏئي، سندس ۽ ٻين زميندارن جو فصل ڀيلائڻ، علائقي ۾ غنڊا گردي ڦرمار بند ڪري، نه ته سٺو نه ٿيندو. اهڙو پيغام ملندي پرتاب تپي باهه ٿي ويو ۽ سندس حڪم تي اسحاق واڍي کي ڏاڍي مار ڏني وئي ۽ ان مارڪٽ۾ اسحاق واڍو کي ميراڻي پيل ٽوپي به لهي پئي پرتاب ان کي چيو ته ”آئون جو ائين ڪندس توکي جيڪو وڻي اهو ڪر.“ اسحاق واڍي پاڻ سان ٿيل جٺ جڏهن بيان ڪئي ته نصير خان تپي باهه ٿي ويو. ۽ جلالاڻيڻ توڙي علائقي جي ٻين ذاتين جا ماڻهو گڏ ڪري تلوارن ۽ ڪهاڙين سان لشڪر تيار ڪري پرتاب جي ڪئمپ تي حملو ڪري پرتاب ۽ سندس لشڪر سان ويڙهه ڪري ڪيترن ئي ماڻهن کي ماري ڇڏيو. پرتاب جي مارجڻ بعد سندس ماڻهو پيش پيا، جن کي نصير خان معاف ڪري ڇڏيو. ٻئي ڏينهن ڌامرکي جو مکي تنومل ۽ ٻيا واڻيا نصير خان وٽ آيا ته سائين پرتاب واقعي گنهگار هو ۽ هو پنهنجي ڪئي جي ڪري بري انجام تي پهتو، پرتاب ۽ ٻيا مارجي ويل انسان آهن، سندن لاش بدبوءِ ڪري ويندا، اجازت ڏيو ته هندن جو اگني سنسڪار ڪريون ۽ مسلمانن کي اوهان دفن ڪرايو. ان تي نصير خان کين اجازت ڏني ۽ مارجي ويل مسلمانن کي پاڻ اسلامي طريقن سان دفن ڪرايو. اها خبر جڏهن مير صوبدار خان کي پئي ته هو تپي باهه ٿي ويو ۽ ساڏوڻي تي ڪاهه ڪرڻ لاءِ هن وڏو لشڪر موڪليو. لشڪر جڏهن اڀپور وٽ ماري جا ڪنڊا وٽ پهتو ته اها خبر نصير خان کي پئجي وئي ۽ انهن سان ويڙهه لاءِ هن به ماڻهو گڏ ڪيا. علائقي جي معززن جي ٿيل گڏجاڻي ۾ نصير خان چيو ته ”ميرن جو لشڪر وڏو آهي، پر اسان هار مڃي هنن وٽ پيش پئي قيدي بنجڻ بجاءِ وڙهي مري سرها ٿينداسين. اسين حق تي آهيون، اسان وڙهي شهيد ٿينداسين، پر اسان جي مرڻ بعد ميرن جي لشڪر وارا اسان جي ننگن ۾ هٿ وجهندا ۽ کين پاڻ سان وٺي ويندا، ان ڪري اسان پنهنجي ننگن جون عزتون برباد ٿيڻ نه ڏينداسين.“ هن رٿ ڏني ته ڳوٺ ڀرسان هڪ وڏي کڏ کوٽي عورتن کي ماري ان ۾ دفن ڪيو وڃي. سڀني کان راءِ وٺي اتفاق ٿيڻ بعد کڏ کوٽڻ جو عمل شروع ڪيو ويو ۽ عورتن به ان فيصلي تي متفق ٿي لبيڪ ڪيو ۽ خوشي سان ڪُسجڻ لاءِ تيار ٿي ويون. ان کان اڳ هنن عبادت ڪرڻ شروع ڪئي. اها خبر جڏهن ميرن جي لشڪر جي سالار کي پئي جيڪو مسلمان هو روايتون آهن ته پريشان ٿي ويو ۽ هن تڪڙو ايلچي نصير خان ڏانهن موڪليو ته ”خدا جي واسطي ائين نه ڪريو، اهو وڏو گناهه ٿيندو، ان جو ڏوهه مون تي به ايندو. مون خبر ورتي آهي ته پرتاب غلط اوهان صحيح آهيو، پر مجبوري آهي، مير صاحبن جو حڪم آهي. ان تي هر حال ۽ عمل منهنجو فرض آهي، آئون سندن وفادار آهيان، اوهان کي اها رعايت ڏيان ٿو ته اوهان ٻار ٻچا وٺي ضروري سامان جيڪو کڻي سگهو کڻي رات وچ ۾ ڪنهن ٻئي پاسي هليا وڃو، اسان اوهان جي ڳوٺن تي ڪاهي اينداسين اوهان مان ڪير نه هوندو ته گهرن کي باهيون ڏئي واپس وينداسين ۽ مير صاحب کي عرض ڪنداسين ته جلالاڻي خبر نه آهي ڪيڏانهن هليا ويا آهن، اسان سندن ڳوٺن کي باهيون ڏئي واپس آيا آهيون.“ نصير خان اهڙو پيغام آڻيندڙ ايلچي سان گڏ پنهنجو ماڻهو موڪليو ته ڪيئن اعتبار ڪريون ته اوهان جيڪو چئو ٿا ان تي عمل ڪندؤ؟ دوکو ته نه ڪندؤ؟“ ان تي ميرن جي سالار نصير خان جي ماڻهوءَ سامهون قرآن شريف تي هٿ رکيو ته ”جيڪو واعدو ڪيو آهي، ان تي قائم رهندس.“ ان بعد نصير خان ۽ جلالاڻين جي ٻين ڳوٺن وارا رات وچ ۾ ٻار ٻچا اٺن، گهوڙن ۽ ڍڳي گاڏين تي توڙي پنڌ ضروري سامان کڻي خيرپور ميرس هليا ويا. جتي سندن عزيز خيرپور ميرس رياست وارن ميرن جا خاص ماڻهو هئا. کين اميد جو ڪرڻو نظر آيو ته انهن معرفت اتي ميرن وٽ فرياد ڪنداسين ۽ اهي مير صاحب مير صوبدار کي چوندا ۽ پوءِ قصو ختم ٿي ويندو. پويان ميرن جي لشڪر ٻئي ڏينهن ساڏوڻي ۽ جلالاڻين جي ڳوٺن تي هلان ڪري گهرن کي باهيون ڏنيون، اتي کڻڻ کان رهجي ويل سامان ۽ چوپايو مال ڪاهي ويا ۽ مير صاحب کي ٻڌايو ته ”جلالاڻين کي اسان جي خبر پئجي وئي ۽ اسان جي پهچڻ کان اڳ هو خيرپور ميرس طرف هليا ويا آهن. اسان جيستائين سندن پويان وڃون، تيستائين هو خيرپور وڃي پهچن ها، اوهان جي حڪم کانسواءِ خيرپور ميرس جي حدن ۾ وڃي حملو ڪرڻ صحيح نه هو، ان ڪري واپس موٽي آيا آهيون.“ ان بعد خيرپور جي مير علي مراد، مير صوبدار کي خط لکيو ته ”نصير خان جلالاڻي ۽ سندس خاندان وارا منهنجي امان ۾ آيا آهن، هنن جو ڪوبه ڏوهه نه آهي هنن کي معافي ملي.“ ان تي مير صوبدار خان خط جي جواب ۾ لکيو ته ”پرتاب منهنجو وفادار هو، ڏوهي اهو نه پر جلالاڻي آهن، اسان اوهان جي سفارش تي کين جان جي امان ڏيون ٿا، پر هو جيستائين اتي اوهان وٽ هوندا ته اسان کين ڪجهه به نه چونداسين، جيڪڏهن واپس آيا ته مٿن حملي لاءِ ٻيهر لشڪر موڪليو ويندو.“ ان بعد جلالاڻي اتي رهي پيا. جڏهن انگريز سنڌ تي قبضو ڪيو ته ميرن جي صاحبي ختم ٿي ته چئن سالن بعد نصير خان جلالاڻي ۽ جلالاڻين جا ٻيا ڪجهه ماڻهو واپس آيا، باقي واپس اچڻ جو سوچي رهيا هئا ته مير صوبدار خان جو منشي آوترا جيڪو سندس وفادار صلاحڪار رهڻ جي باوجود انگريزن سان مليل هو. تنهن ۽ پرتاب جي مائٽن جيڪي شهدادپور ويجهو لانڍين جا ٻڌايا وڃن ٿا، انگريز سرڪار جي عملدارن وٽ دانهيو ته ”جلالاڻي واپس اچي اسان کي به مارڻ جون ڌمڪيون ڏئي رهيا آهن. اسان سان انصاف ڪريو. پرتاب جي قاتلن خلاف قانوني ڪارروائي ڪريو.“ ان بعد انگريز سرڪار نصير خان ۽ سندس ٻين مائٽن کي گرفتار ڪري حيدرآباد کڻي وڃي قيد ڪيو. بعد ۾ مير علي مراد خان جيڪو انگريزن جو وفادار هو، انگريزن جو هر حڪم اکين تي رکي ان تي عمل ڪري رهيو هو، جي خاص سفارش ۽ ان دليل جي ته هي قصو اوهان کان اڳ جو آهي ۽ پرتاب هنن سان ظلم ڪيو هو. اهي به روايتون آهن ته مير علي مراد کي هنن جلالاڻين جو ايترو لاچار هو جو پاڻ خيرپور ميرس مان منزلون ڪندي حيدرآباد پهتو، گوري نپيئر سان ملاقات ڪري خاص سفارش سان نصير خان جلالاڻي ۽ سندس عزيزن جي جان ڇڏائي ۽ جلالاڻي واپس ڳوٺ پهتا ۽ حيدرآباد مان 50 گهوڙي سوار جلالاڻين جي جلوس سان پهرين شاهه لطيف جي مزار تي پهچي خير خيرات ڪرڻ بعد اتان واپس ساڏوڻي پهتا. مشهور ليکڪ محقق شمس العماءَ مرزا قليچ بيگ پنهنجي ڪتاب سنڌ جا مشهور شهر ۽ ماڻهو ۾ لکي ٿو ته پرتاب راءِ مير صوبدار خان جو منشي ۽ خاص وفادار ماڻهو هو، جڏهن 1886ع ۾ مير صوبدار خان پنهنجي چاچن سان ملڪيت جي سلسلي ۾ رنج ٿي فساد ڪرڻ ۽ لشڪر گڏ ڪرڻ ۽ لڳو ته تڏهن خرچ لاءِ منشي پرتاب راءِ جي معرفت سون وۡڪڻي خرچ جي پورائي ڪئي، مير صوبدار خان جو هوش محمد هوشو شيدي ۽ پرتاب راءِ صلاحڪار به هئا.هن جي چاچن سان لڙائي به ٿي جنهنڪري گهڻا ماڻهو مير کي ڇڏي ويا ۽ لاچار ٿي پيش پيو، منشي پرتاب راءِ گهرجي مل جو پٽ ڪلياڻ داس جو پوٽو هو.شهدادپور ويجهو لاندين ۾ رهندو هو، پڇاڙي ۾ ڪن جلالاڻي بلوچن هن کي ماري وڌو، هن کي 2 پٽ تخت راءِ ۽ گردر داس هو، ان جو پٽ گاگن داس هو، شمس العماءِ مرزاقليج بيگ مٿي ذڪر ڪيل واقعي جو تفصيل نه لکيو آهي. ان وقت تاريخي واقعا لکڻ لاءِ اتي وڃي تحقيق ڪرڻ، معلوم ڪرڻ جو رواج شايد گهٽ هو ۽ ان وقت جي اديبن ٻڌل ٻڌايل ڳالهين تي وڌيڪ زور ڏنو آهي. مرزا صاحب ڳوٺ ساڏوڻي وارو پورو واقعو لکڻ بجاءِ صرف پرتاب راءِ جو مختصر تعارف لکيو آهي، افسوس ان ڳالهه جو آهي ته هن اهم واقعي تي تاريخ خاموش آهي.ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جيڪو خود ضلعي سانگهڙ جو هو ۽ هن سنڌ جي تاريخ تي وڏو ڪم ڪيو آهي ليڪن مٿي ذڪر ڪيل واقعو هن جي ڪنهن ڪتاب ۾ نظر نه آيو، ليڪن جهول ۽ ان علائقي جي هر ساڃاهه وند ماڻهو کي اهو واقعو بر زباني ياد آهي ۽ هو ان واقعي تي اهڙي انداز ۾ بيان ڪن ٿا جهڙو هو ان واقعي جا اکين ڏٺا شاهد هجن، بدقسمتي اها به آهي ته صرف مٿيون واقعو نه پر سنڌ ۾ ڪيترائي اهڙا تاريخي واقعا آهن، سنڌ جا ڪيترائي تاريخي شهر، ڳوٺ ۽ ان دور جون اهم شخصيتون جن جا ان دور ۾ وڏا ڪارناما رهيا، ليڪن ماضي جي تاريخدانن انهن جو ذڪر نه ڪيو آهي، جي ڪن جو ذڪر ڪيو آهي ته اهو به مختصر سمجهه ۾ نه ايندڙ ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته سنڌ ۾ تاريخ بابت کوجنا ڪندڙ نوجوانن محققن ليکڪن کي تاريخ کان رهجي ويندڙ اهڙن واقعن، شخصيتن ۽ تاريخي قديمي شهرن، ڳوٺن جو تاريخي پسمنظر ۽ ماضي حال بابت ڇنڊڇاڻ ڪري تفصيل سان لکڻ گهرجي ته جيئن اهو مواد سنڌ جي تاريخ جو حصو بڻجي وڃي،مٿيون واقعو اسانکي جلالاڻي برادري جي معزز شخصيت، ليکڪ، ادب دوست جعفر جيم جلالاڻي ٻڌايو آهي ته اهو قصو سندن وڏن کان سيني به سيني منتقل ٿيندو رهي ٿو، سندن هڪ ڪتاب شايع ٿيو آهي، ڪافي اڻ ڇپيل ڪتاب وٽس موجود آهن، کيس تاريخ بابت وڏي ڄاڻ آهي، نصير خان سندن پڙڏاڏو هو، پاڻ نصير خان خان جلالاڻي نالي سان جهول ويجهو آباد ڳوٺ ۾ رهي ٿو.