واديءَ ڪشمير جهڙو خوبصورت ننگرپارڪر
تفريح جي لحاظ کان هي علائقو مالا مال آهي، هتي سياحت توڙي ثقافت کاتي پاران ڪي به سهولتون نه هئڻ جي باوجود سياحت سان دلچسپي رکندڙ ماڻهو وڏي تعداد ۾ پهچن ٿا. خاص طور برساتن بعد هتي سڄي سنڌ مان ماڻهو اچن ٿا، پر هتي سياحن توڙي تيرٿ جي آستانن ۽ قديم مندرن کي ڏسڻ لاءِ ايندڙ هندو زائرين جي رهڻ لاءِ ڪو به انتظام نه آهي. بدقسمتي اها آهي ته وفاقي ٽوئرازم ۽ سنڌ جي ٽوئر ازم کاتي جي نقشن ۾ ننگرپارڪر جا آثار قديم توڙي سياحت وارا هنڌ ڄاڻايل نه آهن، جنهن ڪري ٻين صوبن توڙي غير ملڪي سياحن کي ننگرپارڪر جي سياحتي هنڌن جي ڄاڻ نه آهي. جيڪڏهن هتان جي سياحتي ماڳن کي انٽرنيٽ تي رکيو وڃي ۽ ٻين سياحتي ماڳن وارن نقشن ۾ به رکيو وڃي ۽ سياحت بابت مختلف ڪتابن ۾ هتان جي سياحتي مرڪزن جو ذڪر ڪيو وڃي ته سمجهون ٿا ته سڄي دنيا مان ماڻهو هتي ايندا ۽ ڪارونجهر جي حسن جو ذڪر ڏيهان ڏيهه پهچندو. خاص طور برساتن بعد ته هتي ملڪي غير ملڪي سياحن جي رش ڪنهن ميلي کان گهٽ نه هوندي. پر افسوس جو سياحت کاتو، ثقافت کاتو توڙي ٿرپارڪر ضلعي حڪومت ڪڏهن به هن طرف توجهه نه ڏنو آهي. هن علائقي کي نظرانداز ڪرڻ تي ننگرپارڪر جي ساڃاهه وند ماڻهن کي حيرت ۽ افسوس آهي. ننگرپارڪر ڪڏهن آباد ٿيو، ان بابت ڪتابن ۾ مختلف حوالا آهن. مختلف انداز ۾ بيان ڪيو ويو آهي، ڪيپٽن ريڪس جي لکڻ موجب موجوده ننگرپارڪر ويجهو پاري ننگر نالي هڪ وڏو شهر آباد هو، جنهن جي آبادي 40 هزار هئي، ڪڇ جو رڻ ان وقت سمنڊ هو. وڏا جهاز هتي ايندا هئا. اهو شهر واپار جو مرڪز هو. اهي به روايتون آهن ته راجپوتانا، ٿر ۽ ڪڇ جا ملڪ سمنڊ جي تري ۾ هئا. جتي ڪڇ جو رڻ آهي، اتي ڪڏهن سمنڊ ڇوليون هڻندو هو، اها زمين مٿي ڪيئن چڙهي آئي ان بابت ڪي ٺوس ثبوت نٿا ملن پر خيال ڪيو وڃي ٿو ته زلزلي يا قدرتي طور زمين مٿي چڙهي آئي ۽ سمنڊ جو پاڻي هٽي ويو. پر ماضي ۾ رڻ واري زمين اڃا هيٺ هئي. ان وقت سنڌو ندي جي هڪ شاخ هاڪڙو پنجاب مان پنج ندي وٽان نڪري عمرڪوٽ کان ٿيندي ڪڇ جي رڻ وٽ ڇوڙ ڪندي هئي.
”ٽاڊ راجستان“ انگريزي جلد پهرين صفحي 13 ۾ لکيل آهي ته عيسوي صدي کان 3 سؤ سال اڳ جڏهن سڪندر اعظم سنڌ مان لنگهيو، تڏهن اتي سمنڊ جي پاڻي ڇوليون پئي هنيون. ڪي صديون پوءِ به اتي سمنڊ جو پاڻي هو. 60 عيسوي صدي ۾ مشهور يوناني سياح پير پلس اتان لنگهيو هو، جنهن به ڪڇ جي رڻ جو ذڪر ڪيو آهي، ته اتي پاڻي هو. الائسي ريڪلس لکي ٿو ته رڻ چوٿين صدي تائين کليل سمنڊ هو ۽ پوءِ وڏن زلزلن ڪري زمين هيٺ مٿي ٿي وئي ۽ اتي رڻ ٺهي ويو. ”دي ارٿ ائنڊ اٽس انها پيٽئنس آر يونيروسل جاگرافي جلد 5 ۾ لکيل آهي ته ننگرپارڪر کان اتر طرف جيڪو ويرانو آهي، سو سامونڊي واپار جو مرڪز هو، تاريخ فيروز شاهي ”هسٽري آف انڊيا“ جلد 3 ۾ لکيل آهي ته سن 1024ع ۾ سلطان محمود غزنوي سومناٿ مندر تي حملو ڪرڻ بعد ڪڇ جي رڻ مان موٽيو ته کيس اهو ڊپ ڏنو پئي ويو، هتي جون لهرون تنهنجي لشڪر کي لوڙهي ڇڏينديون. 1360ع ۾ سلطان فيروز شاهه جو لشڪر ڪيترائي ڏينهن رڻ ۾ گذاريا آهن، ان وقت هتي پاڻي جو ذڪر نه آهي، صرف چند حصن ۾ پاڻي هو. لڳي ٿو ته سلطان محمود غزنوي جي هتي اچڻ کان پوءِ سگهو ئي پاڻي سڪو آهي. ٽاڊ راجستان موجب رڻ جي ڊيگهه 150 ميل ويڪر ڀڄ کان ٻلهاري تائين 70 ميل آهي. جملي پکيڙ 7 هزار چورس ميل آهي. ڪيپن ريڪس جي لکڻ موجب هتي 100ع ۾ موجود ننگر جي ويجهو پاري ننگر نالي شهر هو. مشهور ليکڪ او رين جي لکڻ موجب 200ع ۾ نربدا نديءَ جي وچئين ڀاڱي ۾ پاردو جو راڄ هوندو هو، جنهن جي گادي جو هنڌ مين گڊ هو، ڪرنل ٽاڊ مليڇ پار دو ذات کي جاتي ڄاڻائي ٿو، پر سر ايلفنسٽس سابق گورنر بمبئي انهن کي پارسي لکيو آهي. ليکڪ موجب پاردو نه پر پارسي هئا ۽ ولڀي پور جو راڄ هنن جي هٿ ۾ هو. بعد ۾ مين گڍ جو نالو پارسي ننگر رکيو ويو ۽ بعد ۾ پاري ننگر سان مشهور ٿيو. پاري ننگر موجوده ننگرپارڪر کان 14 ميل کن ويرا واهه کان اوڀر طرف 2 ميلن تي آهي، جتي جين ڌرم وارن جو وڏو راڄ هو، موجوده ڀالوا کان 2 ڪلوميٽر پري گوڙي جو مندر آهي. ننگرپارڪر ۾ جين جو مندر آهي، اهي مندر وڏي نفاست سان ٺهيل آهن. مندرن جي ديوارن تي ڪيتريون ئي مورتيون ٺهيل آهن، انهن مان ڪيتريون ئي چورائجي ويون آهن، ڪيتريون ڀري ڀڄي پيون آهن. اتي ٺهيل ٻيون تاريخي عمارتون به ڊهي ويون آهن، ماڻهو عمارتن جون سرون پٿر ڪڍي کڻي ويا آهن. جيڪڏهن هنن تاريخي مندرن جي فوري طور سار سنڀال نه لڌي وئي ته هاڻ ڪري پوندا. هي مندر ڪڏهن ٺهيا، ڪنهن ٺهرايا، اهو معلوم نه ٿي سگهيو آهي، پر گوڙي جي مندر جي مرمت 1376ع ۾ سوڍن جي حڪومت ۾ ٿي. انگريز دور ۾ انگريز کي اطلاع مليا ته سوڍا گوڙي جي مندر ۾ لڪيل آهن ۽ انگريز بارود سان حملو ڪيو، جنهن سان مندر کي نقصان پهتو. پاڪستان ٺهڻ بعد هنن قديم مندرن جي ڪابه سار سنڀال نه لڌي وئي آهي. 18 ترميم تحت جيڪي وفاقي کاتا صوبن جي حوالي ڪيا ويا آهن، انهن ۾ آثار قديمه کاتو به شامل آهي، ته جيئن انهن تاريخي آثارن جي سار سنڀال لهي سگهجي، انهن کي اصلوڪي حالت ۾ آڻي سگهجي، سنڌ ۾ آرڪيالاجي کاتو ان ڏ س۾ ڪم شروع ته ڪيو آهي، پر فنڊن جي کوٽ ڪري ان ليول تي ڪم شروع نه ڪيو ويو آهي. آثار قديم تي ڪو خاص ڪم نه ٿيو آهي. ننگر جي هنن ٻنهي تاريخي مندرن کي تباهه ٿيڻ کان بچائڻ جي ضرورت آهي. ننگر پارڪر جي قدرتي نظارن ۽ هندن جي تيرٿ جي آثارن ۾ سارڌرو، گئو مکي، ڀيم ڪن، انچلشور، جهرڻو، ٻائن جو ٻيسڻو، چندڻ گي، ڀوڏسير جي مسجد به آهن. سارڌرو ننگر شهر کان 2 ميلن جي مفاصلي تي ڪارونجهر جي ڀاڪر ۾ واقع آهي. جتي مها ديو جو مندر به آهي. اتي پاڻي جو هڪ ڪن به آهي، جيڪو اونهو آهي، هندن جو چوڻ اهي ته ان ڪن جو ويديا شاستر ۾ ذڪر آهي. هندن جو اهو عقيدو آهي ته جيڪڏهن مرڻ واري کي ساڙڻ بعد سندس رک هن ڪن ۾ وڌا ويندا ته ڄڻ گنگا ندي ۾ وڌا ويا. يعني مرڻ واري جا سارا پاپ ڌوپجي ويندا. اتي هڪ ديوي جو مندر به آهي. اتي شوَ جو لنگ به ٺهيل آهي، جتي هندو ڪرياڪرم ڪندا آهن. هر سال مارچ ۾ اتي هڪ ڏينهن جو ميلو به لڳي ٿو. سار ڌري کان مٿان پاراشر جو آستان آهي، جنهن لاءِ اها چوڻي مشهور آهي ته پاراشر رشي ڏهه هزار سال بيهي تپشيا ڪئي هئي، پير جي هڪ آڱر تي هڪ هڪ هزار سال بيٺو هو. آڱرين جا اهڙا نشان جبل تي موجود آهن.
گئو مکي: سارڌريءَ کان ڏکڻ طرف ڏيڍ ڪلوميٽر تي ڪارونجهر جي ٻن ٽڪرين جون چوٽيون اچي پاڻ ۾ ملن ٿيون. جتان برسات جو پاڻي آبشار جي صورت ۾25-30 فوٽ کن کان هيٺ ڪري ٿو. ٻن ٽڪرين جون چوٽيون گڏجڻ ڪري قدرتي طور پٿرن مان ڍڳي ٺهي وئي آهي، جنهن جي ٿڻن مان پاڻي کير جي گوهن وانگر وهي ٿو. هندو ان کي تيرٿ سمجهي زيارت لاءِ ايندا رهن ٿا.
ڀيم ڪن: ڳئو مکي ويجهو ئي پاڻي جو هڪ ڪن آهي، جو تمام اونهو آهي، جيڪو سدائين پاڻي سان ڀريل هوندو آهي.
انچلشور: هي ننگر مان 2 ڪلوميٽر ڪارونجهر جي هڪ ٽڪري تي آهي، جتي مسافرخانو به ٺهيل آهي، هتي مهاديوَ جو لنگُ ٺهيل آهي، اتي پاڻي جا گڏوگڏ 3 چشما آهن. پاڻي پٿرن هيٺان نڪري ٿو.
جهرڻو: پراڻي ڪاسبي جي ڀرسان هڪ تلاءُ آهي، ان جي اڀرندي پاسي کان جبل جي پاڙ مان پاڻي بڙ بڙ ڪري نڪري ٿو.
بائين جو ٻيمڻو: پراڻي ڪاسبي ڀرسان اوڀر طرف هڪ ڇپ آهي، جنهن جي هيٺان خال آهي، مٿان ڇٽي وانگر آهي، ان هيٺان 20 کان 25 ماڻهو ويهي سگهن ٿا. ٽن پاسن کان بند آهي.
چندڻ گڍ: هي رائو چندر سنگهه جي فرزند گوبند راءِ جو ٺهرايل آهي. 1859ع ۾ جڏهن راڻن انگريز خلاف بعاوت ڪئي ته انگريز فوج هن قلعي کي توپن سان اڏائي ڇڏيو. ڪافي سال اڳ ڊٺل قلعو هو، هاڻ ان جو ڪوبه وجود نه رهيو آهي، ليڪن اتي ٺڪراڻو آهي.
ڀوڏسير مسجد: جيڪا سلطان محمود بلگڙي ٺهرائي هئي، روايتون آهن ته ان دور ۾ مسلمانن جو هڪ قافلو حج تي روانو ٿيو، ان ۾ سلطان محمود جي والده به هئي، ان وقت ننگر تي سوڍن جو راڄ هو ۽ اهو حج وارو قافلو جڏهن ڀوڏسير وٽ پهتو ته راڻن کين روڪي ڪجهه رقم وٺي پوءِ ڇڏيو. حج تان واپس ايندي سلطان محمود جي والده کيس اهڙي شڪايت ڪئي ته سلطان محمود تپي باهه ٿي ويو ۽ لشڪر وٺي سوڍن تي ڪاهه ڪئي. سوڍن کي شڪست ڏئي موٽيو، پاڻ اتي هڪ ننڍڙي خوبصورت مسجد ٺهرائي، اتي لڳل هڪ پٿر تي 1505ع لکيل اهي. ننگرپارڪر ۾ ماهر آبپاشي عبدالعزيز جوڻيجو جڏهن هتي گهمڻ آيو ته کيس خيال ٿيو ته هتي برساتي پاڻي ضايع ٿيڻ کان بچائڻ لاءِ ڊيم ٺهي سگهن ٿا ۽ پاڻ مرادو سروي ڪري فزيڪل رپورٽ ٺاهي سابق وزيراعليٰ سنڌ ڊاڪٽر ارباب غلام رحيم کي ڏني، جنهن تجويز کي پسند ڪيو ۽ هتي سمال ڊيم ٺاهڻ جي منظوري ڏني، ان بعد هتي سمال ڊيم ٺاهيا ويا آهن، ليڪن ڪم رولڙي جو شڪار ٿي ويو. ڪارونجهر تان ڪرندڙ برسات جو پاڻي نين ذريعي ٺاهيل ڪجهه ڊيم ۾ گڏ ٿئي ٿو، ان تي آبادي ڪئي وڃي ٿي، سمال ڊيم اسڪيم تحت ڪجهه علائقن ۾ ٽيوب ويل به لڳايا ويا آهن. انگريز حڪومت ۾ انهن جي غلامي قبول نه ڪندي هتان جو سوڍن انگريز خلاف وڏي ويڙهه ڪئي. رائو رتن سنگهه انگريز کي ٽوٽا چٻائي ڇڏيا. ان ڪري مٺي جي حاڪم ڪرنل تروٽ هن کي سندس خواهش موجب ڪيتريون ئي رعايتون ڏنيون. بعد ۾ رتن سنگهه کي مليل مقاطعو وڌيڪ ڏوڪڙن تي عمرڪوٽ تعلقي جي هڪ سيد محمد علي شاهه کي ڏنو ويو، جيڪو پنهنجي علائقي جو ڏاڍو مڙس هو. ان تي راڻو رتن کي خار لڳي ۽ ان سيد کي ماري پاڻ جوڌپور ڏانهن فرار ٿيڻ لڳو، اهڙو اطلاع ملندي تروٽ پوليس جا اٽالا سندس پويان موڪليا، جنهن وقت راڻو گهوڙي تان لهي ٿورو آرام ڪرڻ لڳو ته پوليس اتي پهچي کيس ننڊ ۾ کڻي قابو ڪيو. کيس عمرڪوٽ قلعي ۾ ڦاسي ڏني وئي. انگريز خلاف مهاڏوا ٽڪائيندڙن ۾ راڻو ڪرڻجي به هو، جڏهن ڪرنل تروٽ جي اڳواڻي ۾ ننگر تي ڪاهه ڪئي وئي ته راڻو ڪرڻجي وڙهيو ۽ شڪست کاڌي ته سندس وزير ۽ ٻيا ماڻهو شهر ڇڏي ويا ۽ راڻو به ڪارونجهر جي ٽڪري ۾ پناهه وڃي ورتي، جتي سندس وفادار خدمتگار روپلو ڪولهي کاڌي پيتي جو سامان ۽ ٻي خبر چار پهچائيندو هو ۽ روپلو ڪولهي لڪي لڪي انگريز جي فوج ۽ پوليس تي ڪاتر سان حملا ڪيا. ڪاتر سان حملن تي انگريز فوج ۽ پوليس نه صرف پريشان ٿي پر حيرت ۾ هئي. جاسوسن جي ڄار وڇائي روپلو ڪولهي کي گرفتار ڪيو ويو ۽ کيس وڏيون لالچون ڏنيون ويون ته راڻو ڪرڻجي کي گرفتار ڪراءِ پر روپلو ڪولهي انڪار ڪيو، جنهن تي مٿس تشدد ڪيو ويو، هٿ جي ترين تي تيل وجهي آڱرين کي ڪپهه ويڙهي باهه ڏني ويئي، پر بهادر روپلو ڪولهي پنهنجي مالڪ جي بابت ڪجهه به نه ٻڌايو ۽ کيس وڻ ۾ ٽنگي ڦاهي ڏني وئي، ان هنڌ تي عوامي تحريڪ وارن يادگار ٺهرايو آهي. بعد ۾ راڻو ڪرڻجي کي سندس خاص ماڻهو مهاوجي لالچ ۾ اچي گرفتار ڪرايو. 1860ع ۾ راڻو کي 14 سال ڪاري پاڻي جي سزا ڏني وئي، ٿر جو مشهور سماج سڌارڪ مسڪين جهان خان کوسو جو تعلق به تعلقي ننگر پارڪر سان آهي. مسڪين جهان خان کوسو جون سماجي خدمتون اڻ وسرندڙ آهن. هن علائقي جي کوسن ۾ رئيس ڪاپڙي خان کوسو به انتهائي وڏي شخصيت هو. پاڻ مهمان نواز سخي آزادي جي هلچل ۾ هڪ ڪردار ادا ڪندڙ هو. مشهور شخصيت حاجي آگيڏنو دل ۽ ڪريم ڏنو دل جو تعلق به هن تعلقه سان آهي، ننگرپارڪر تعلقي جي ٿر ۾ هرڻ ڦاڙا، روجهه به جام آهن. ٿر ۾ مور به وڏي تعداد ۾ آهن. خاص طور ڪارونجهر جي وادين ۾ ڪاسبو جي مندر ۾ ۽ ڏانو ڌانڌل ۾ وڏي تعداد ۾ آهن. چوڏهين جي چوڏس ۾ هتي مورن جي ناچ جا منظر روح کي راحت ڏين ٿا. تعلقي ننگر ۾ 7 يو سي هاڙهو، ننگرپارڪر، ستو ڏيرا، تڳو سر، ويرا واهه، ڀيلو، ڦيٽاپور، تعلقي ۾ تقريباً 584 ڳوٺ آهن. هن جديد دور ۾ به ننگر تعلقو بنيادي سهولتن کان محروم آهي.
ننگر ۽ چند ويجهن ننڍن شهرن ۽ ڳوٺن کانسواءِ باقي ڳوٺ روڊن، بجلي، صحت مرڪزن کان محروم آهن. اڄ جي جديد دور ۾ ننگر تعلقي جي عوام جهڙوڪ پٿر واري دور ۾ هلي رهي آهي. پاڪستان ٺهڻ کان موجوده دور تائين هن علائقي جي عوام کي بنيادي سهولتن کان محروم رکيو ويو آهي. تعلقي ۾ 500 کان وڌيڪ پرائمري اسڪول، 3 هاءِ اسڪول، 20 مڊل اسڪول ته آهن پر ننگر شهر کانسواءِ باقي شهرن جي اسڪولن جي ڪارڪردگي نه هئڻ برابر آهي. اسڪول ڳوٺ جي بااثر ماڻهن جون اوطاقون بنيل آهن. گرلس پرائمري اسڪول تمام گهٽ آهن، جيڪي آهن انهن مان چند اسڪولن کي ڇڏي باقي ماسترياڻين کانسواءِ هلي رهيا آ هن. تعلقي اسپتال ننگر اهو لاڀ نه ڏئي سگهي آهي، جيڪو ملڻ گهرجي. ٻهراڙين جون اسپتالون جهڙو آهن تهڙو نه. اهي گهڻو ڪري لوئر اسٽاف هلائي رهيا آهن، ننگر جي تعلقي اسپتال سميت ٻهراڙين جي اسپتالن ۾ ميڊيسن نه هئڻ برابر آهن، ريگستان ۾ صرف کيڪڙا، پوٽهار جيپون هلن ٿيون، ڪجهه علائقن ۾ ننڍيون بسون به هلن ٿيون. هتي گاڏين وارا ڳاٽي ڀڳا ڀاڙا وٺن ٿا. ريگستان واري 60 سيڪڙو عوام موبائل فون سروس کان محروم آهي. پاڻي ڪڙو ۽ کارو، وڏن ڳوٺن ۾ کوهه آهن، ننڍن ڳوٺن جا ماڻهو پري کان پاڻي آڻين ٿا، سينيٽر گل محمد لاٽ جي ڪوشش سان ڪجهه روڊ ٺهيا آهن، ڪجهه ٺهي رهيا آهن. ڪجهه ڳوٺن ۾ جنريٽر تي هلندڙ صاف پاڻي جا آر او پلانٽ لڳايا ويا. پ پ جي گذريل ۽ موجوده حڪومت ۾ سولر توانائي ذريعي ڪجهه ڳوٺن ۾ مٺي پاڻي جا آر او پلانٽ لڳايا ويا آهن، ڪجهه ڳوٺن ۾ هاءِ اسڪول، مڊل اسڪول، مڊل برانچ اسڪول، ميڊيڪل ڊسپينسريون به ڏنيون آهن، ڪجهه اين جي اوز ڪم ڪري رهيون آهن، پر ننگر ۽ چند وڏن ڳوٺن تائين محدود آهن. تعلقي اندر جانورن جي لاءِ ننگر پارڪر ۽ چند وڏن ڳوٺن ۾ قائم ڪيل اسپتالن جي ڪارڪردگي نه هئڻ برابر آهي. ٻهراڙين ۾ چوپايو مال کي ويڪسن نه ٿي ڪئي وڃي، جنهن ڪري چوپائي مال ۾ وچڙندڙ بيمارين سان وڏي تعداد ۾ چوپايو مال مرندو رهي ٿو. 98 سيڪڙو ڳوٺ بجلي کان محروم آهن. هتي ريڊيو پاڪستان جي ڪنهن به ريڊيو استيشن جي نشريات ٻڌڻ ۾ نٿي اچي. ڊش اينٽينا کانسواءِ پي ٽي وي جي نشريات ڏسڻ ۾ نٿي اچي. هتي سرندي وارن ماڻهن وٽ سولر توانائي سسٽم ۽ بيٽري تي ڊش لڳايا ويا آهن. جڏهن ته ريڊيو تي انڊيا جي ڪجهه ايف ايم جي نشريات ٻڌڻ ۾ اچي ٿي. خبرن سان دلچسپي رکندڙن وٽ ريڊيو آهن، جنهن تي هو اڄ به بي بي سي شوق سان ٻڌن ٿا، ننگر شهر ۾ اخبارون ٻئي ڏينهن پهچن ٿيون. عمرڪوٽ جي ويجهو وارن ڳوٺن ۾ انهي ڏينهن شام جو اخبارون پهچن ٿيون. ٻهراڙي ۾ 1 سيڪڙو کان به گهٽ ماڻهو اخبارون پڙهن ٿا. هتي ڪاروڪاري جا واقعا ٿين ئي ڪونه، 75 سيڪڙو ماڻهن کي خبربه نه آهي ته ڪاروڪاري آهي ڇا؟ هتي شاديون والدين جي مرضي سان ٿين، پر هاڻ هتي پيار جي شادين جو رجحان به وڌيو آهي. هتي شادين ۾ پراڻيون رسمون هاڻ ختم ٿي رهيون آهن. هتي پردي جو رواج تمام گهٽ آهي. ٻهراڙين ۾ چؤرا جام آهن پر هاڻ اتي پڪين جاين وارو رواج عام ٿي رهيو آهي. هتي مينهون نه آهن، گهوڙا تمام گهٽ آهن، باقي اٺ، گڏهه، خچر جام آهن. چوپائي مال ۾ ٻڪريون، رڍون، ڍڳيون آهن. جهنگلي جانورن ۾ هرڻ، ڦاڙو، سهو، گدڙ، لوڪڙ، لومڙ، جهنگلي ٻلو، زهري جانورن ۾ واسينگ نانگ، ڪارو نانگ ڪونڀاريو نانگ، گورهيرو نانگ، گڊو نانگ، ٽنگ، لنڊي کپر، هڻ کڻ، پئڻ بلان، ٻوگهي، ڪوراڙ، گهوڙيل، ارڙ بلا، وڇون شامل آهن. جڏهن ته هتي چندڻ ڳوهه، عام ڳوهه، نوريئڙو، نور، سانڊو، ڪاڪينڊو، ڪئو، سانڊي، ڏيڏر، ماڪوڙيون، اڏوهي، تڏيون، تڍڻ، مڪڙ ۽ ٻيا به جام آهن. وڻن ۾ ڪنڊي، ڪونڀٽ، ٻٻر، کٻڙ، ڄاريون، جهنگلي ٻير، نم، سرنگهو، روهيڙو، ليار، ڪرڙ، لئي. ننڍن وڻن ۾ ٿوهر، گهانگهيٽي، ارڻي، گگراڻ، ٻائوري، ٻوهه، موراڙي، ڪانڪهه، ڦوڳ، چهوتي، هيرڻ، ڌاتورو، ٻوهه، موراڙي ڪانڪهه.
گاهه ۽ ٻوٽن ۾ ڀرٽ، مرٽ، سيڻ، گهامو، ڳندير، ڪوري، ڊامڻ، ڊڀ، لمپ، منديري، ملير مندي، ڪريوکڙ، سانٽوڙو، ابت ڪنڊي، پٽ ڪنڊي، ڏوڌيلي، ويڪر، ڀنگري، ملير ڙو، بگرو، لئر، ڪاني، سونيلي، جهل يا نببلي، ڪرنگهو، سانئو، انکرو، اير پال، کير کپ، سڻ، پاڻي جا باتيڻا، لائيوهه لنڊ، وينجهل، جوڳيڙو، وسيرني، کرول، مانڌاڻي، مکڻي، ڌاچوڙ، موگر، هرڻ چپڙي، جهرڪلي، گيت، چيهو، کومان، ٻرو، ڳمول، ڳرسڻ ۽ ٻيا. ولين ۾ گدريون، چڀڙ، گدرا، ڇاهيون، ميها، ڪريلا، گولاڙا، اهي ميويدار آهن. جهنگلي ولين ۾ انکرو، ڪان ڪوڏي، ڪيتال، منڍيري، ڪورڙو، بکڙو، پيسوڙيال، اڦڙ، گهوڙاول، هزار داني، ڀڳڙا ول، نور ول، نانگ ول، کڻ ويل، پت تريا، سنهان، ٽوهه.
پکين ۾ تتر، مور، جهرڪيون، پاريهر، باز، ڳجهه، سرڻ، شڪرو، هورهيو، ٻاٻيهو، تاڙو، ليلي، هڙبو، بلبل، پيئر، ٽيٽيهر، ڊولر، مالهاري، ڪانءُ، ڪاري جهرڪي، ڳاڙهو ڳيرو، اڇو ڳيرو، چٻرو، ڪانئرو، ڪٻر، ڊوڏو، چمڙو، هُد هُد، سوتاريو، ڪار ڪڻڇي، تلوار، گوٿڙ، سگري. هتي ماکي جام ٿئي ٿي. برساتن بعد کنڀيون جام ٿين. ننگرپارڪر شهر ننڍڙو ليڪن خوبصورت آهي. ننگر جي بيهڪ خوبصورتي ڄمون ڪشمير جي سري ننگر جهڙي آهي. وڻڪار تمام گهڻي آهي، هتي ٽائون ڪميٽي مختيارڪار آفيس، سمال ڊيم، پوليس ٿاڻو، پوسٽ آفيس، حيسڪو آفيس، پرائمري اسڪول، هاءِ اسڪول، تعلقي اسپتال جانورن جي اسپتال ۽ ٻيون سرڪاري آفيسون آهن.
ثقافتي کاتي ۽ سياحت کاتي کي هن علائقي ۾ توجهه ڏيڻ گهرجي، هتي ڪارونجهر جي وادي ۾ هڪ واري جي ڀٽ آهي، اتي سياحن لاءِ ريست هائو س۽ ريسٽورنٽ ٺهي سگهي ٿو. ان ڀٽ کان سار ڌرو تائين پل ٺهڻ گهرجي، ڇو ته هتي سار ڌرو ڀٽ کان مها ديوَ جي مندر ۽ ڪن تائين ڪافي دفعا سي سي بلاڪ سان رستو ٺهيو آهي، پر برساتن ۾ اهي ٽٽي وڃي ٿو ۽ لکين رپيا ضايع ٿي وڃن ٿا. سياحت کاتي پاران اتي بجلي تي هلندڙ چئرلفٽ به ٺاهڻ جي ضرورت آهي، ان سان سياحت وڌندي، جڏهن ته سياحت کي ترقي وٺرائڻ ڪاسبو، انچلشور ۾ جتي هڪ مسافر خانو ٺهيل آهي، اتي سياحت کاتي، ثقافت کاتي پاران خوبصورت ريسٽ هائوس ٺاهڻ جي ضرورت آهي. ننگرپارڪر جا بنيادي مسئلا پهريون ڀيرو جڏهن مخدوم سعيدالزمان عاطف ايم پي اي ٿيو هو ته ان اسيمبلي اندر ۽ ٻاهر ۽ ميڊيا تي آندا. ۽ اتي ماضي ۾ ٿيندڙ سياسي انتقامي ڪاررواين کي وائکو ڪيو، ان ڪري اتان جي عوام وٽ سندس هڪ مسيحا جهڙي حيثيت آهي.
حواله:
ٽاڊ راجستان جلد پهريون، مترجم: رتن سنگهه، ديپ سنگهه.
تاريخ فيروز شاهي.
تاريخ ريگستان، مصنف: رائيچند هريجن.
قديم سنڌ، مصنف: مرزا قليچ بيگ.
سوڍن جي صاحبي يا راڻن جو راڄ، مصنف: ڀيرومل مهرچند.
علائقي جي وڏي عمر جي ماڻهن کان ورتل معلومات.