اسڪائي ليڪس جي نقش قدم تي!
ان سوال جو جواب ڪو اهڙو ڏکيو ناهي. تاريخ جو هر شاگرد وڏي سولائي سان ٻڌائي سگهندو ته هخامنشي (Achamenien) دور جي مشهور بادشاهه دارا پهرين (686-521 ق-م) ترڪي، يونان، مصر، عربستان، شام، عراق ، افغانستان ۽ هند کي ايران سان ملائي دنيا جي وڏي ۾ وڏي مملڪت ٺاهي هئي، ايڏي وڏي مملڪت تاريخ ۾ وري ڪڏهن نه ٺهي.
تاريخون بادشاهَن جي فتوحات جو ذڪر ڪنديون آهن، پر انهن ڪاميابين پٺيان جن عظيم شخصن جو ذهن، حوصله مند نوجوانن جو جذبو ۽ من جي متوالن جو جوش ڪارفرما هوندو آهي، انهن متعلق خاموش رهنديون آهن، جيڪڏهن ڪٿي ڪو نالو اچي به وڃي ته ان جي ڪم جي اهميت جو ڪو ذڪر يا مڃوتي مفقود.
دارا هندستان تي ڪاهه جو پروگرام ايستائين ٺاهڻ جي همت نه ساري سگهيو جيستائين اسڪائي ليڪس (Skylax) گنڌارا مان ٻيڙين رستي سنڌو درياهه مان ٿيندو سمنڊ تائين سڀئي گهٽ گهير ڏسي نه آيو.
تاريخ جي ابي هيروڊوٽس وٽ اسان کي ان جو ذڪر هيٺين ريت ملي ٿو:
”ايشيا جي وڏي حصي کي ڳولهي هٿ ڪرڻ وارو دارا هيو. هن ڄاڻڻ چاهيو ته سنڌو درياءَ، جنهن ۾ واڳون به پيدا ٿين ٿا (اها ڳالهه يونانين لاءِ حيران ڪن هئي)، ڪٿي وڃي ٿو سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري. اهو ڄاڻڻ لاءِ هن ڀروسي جهڙا شخص موڪليا. ان ۾ ڪرونڊا جو اسڪائي ليڪس به هيو، جنهن کي نديءَ ۾ موڪليائين.“
”هو پڪتوئڪ (Paktuika) پرڳڻي جي ڪاسپاتروس (kaspaturos) شهر کان هليا. نديءَ ۾ اوڀر منهن سفر شروع ڪيائون، سج کين سامهون اڀريو، هو سمنڊ ۾ پهتا ۽ پنهنجو رخ اولهه ڏي رکيائيون، تان جو ٽيهن مهينن جي مسافري کان پوءِ ان هنڌ پهتا جتان مصر جي بادشاهه فونيشين (Phonecians) کين لبوا (Africa) جي چڪر تي اماڻيو. جڏهن اهو سفر مڪمل ٿيو ته دارا هند کي فتح ڪيو ...“ [14:Herodotus Book IV]
اسڪائي ليڪس اهو پهريون غير مقامي شخص هيو، جيڪو سنڌو جهڙي حيرت انگيز درياهه رستي سمنڊ تائين پهتو ۽ سنڌ جي وڻجارن کي ساڻ ڪري مصر تائين دڳ ڏسي آيو، هو پاڻ يوناني هيو. سندس رڳن ۾ هلندڙ رت ۾ جستجو جو شوق ڦري رهيو هيو، همت جا اڻکٽ خزانا وٽس موجود هئا، پر سنڌوءَ جا گس ڏسڻ لاءِ جن وسيلن جي گهرج هئي، اهي هن وٽ نه هئا. ان ڪري کيس بادشاهه کان رجوع ڪرڻو پيو، جنهن پنهنجي مقصدن جي پيش نظر هن جي مدد ڪئي.
اسڪائي ليڪس پنهنجو سفر ڪهڙي هنڌان شروع ڪيو؟ اهو بحث هڪ عرصي کان جاري آهي. هند جي فتح کان اول دارا جي سلطنت جي اوڀر واري حد گنڌارا هئي. جنهن جو ذڪر ڪوهه بيستيون (Bisitun Inscriptions) تي اڪريل عبارتن ۾ آهي. دارا جي مقبري تي اڪريل عبارتن ۾ هند به شامل آهي، ظاهر آهي هند بعد ۾ دارا جي قلمرو ۾ شامل ٿيو، ڇو جو نقش رستم واري عبارت دارا جي وفات کانپوءِ جي آهي. بيستون نقش رستم ۽ استخر (Persepolis) وارين عبارتن جي پيش نظر اهو چئي سگهجي ٿو ته هخامنشي دور جي شروعات ۾ سائرس اعظم جي فتوحات جي دائري ۾ گنڌارا به شامل هيو، ڇو ته دارا جي شروعاتي دور وارين عبارتن ۾ گنڌارا صوبي جو ذڪرملي ٿو.
هيروڊوٽس جي بيان مطابق اسڪائي ليڪس گنڌارا صوبي جي مشهور شهر ڪاسپاتروس وٽان پنهنجو سفر شروع ڪيو هيو. ان لحاظ کان اهو سفر پشاور شهر جي پسگردائي مان ڪٿان شروع ٿيو هوندو، ڪاسپاتروس ۽ پشاور جي ساڳئي شهر هئڻ جي حق ۾ تاريخي شاهدين ڳولڻ ۾ اسان کي هيڪاٽس (Hecateaus of Miletus) وٽ، پنج سو سال قبل مسيح ۾ به اهو ذڪر ميل ٿو. هو چئي ٿو، ”ڪاسپاپورس جو شهر گنڌارا ۾ آهي.“ مشهور چيني سياح هايون تزنگ (Hiuen Tsang) ان شهر جو نالو پولشاپول (Polushapolu) ٻڌايو آهي. سندس ٻيو هم وطن فاهِين (Fa-Hien) جيڪو زيارتن سانگي گنڌارا آيو، پنهنجي سفر نامي ۾ پرشاپورا (Purshapura) لکي ٿو. سنسڪرت زبان جي پراڻي عبارتن ۾ کيس پرشاپورا (Purshapura) لکيو ويو. مسلمانن جي اوائلي تذڪرن ۾ (Pushapur) پشاپور آيو آهي. [البيروني پشاپور (Pushapur)سڏي ٿو.] ان نالي جو داستان پوري طرح واضح ڪري ٿو ته هيروڊوٽس وارو ڪاسپاتروس ئي اڄڪلهه وارو پشاور آهي.
ان خيال جي حق ۾ هڪ ٻي شاهدي به ملي ٿي ۽ ان جي قدامت کيس وڌيڪ معتبر بڻائي ٿي. نقش رستم ۾ دارا جي مقبري ڀرسان ٻن زبانن ۾ هڪ عبارت ملي آهي، جيڪا شاپور پهرين جي دور جي آهي. پارٿين ۽ يوناني زبانن ۾ لکيل ان عبارت ۾ هخامنشي سلطنت جي اوڀر واري حد Pshkbur/Paskiboura ٻڌائي وئي آهي. ان نالي سان هيروڊيوٽس واري نالي ۽ سنسڪرت واري پريشاپورا ۽ جديد پشاور واري بيهڪ بلڪل ٺهڪي اچي ٿي ۽ البيروني جو بيان ٻنهي جي وچواري ڪڙي جي حيثيت رکي ٿو.
ڪاسپاتروس جي شناخت متعلق اڄ کان سٺ ستر سال اڳ ڪا دعويٰ ڪرڻ مشڪل ٿئي ها. پر ڪجهه عالمن جو اندازو اهو ئي هيو ته اسڪائي ليڪس ڪابل ندي کان پنهنجي مشهور سفر جي شروعات ڪئي هوندي. ڪابل کان 45 ميل مٿي اولهه کان ڪابل ندي پنهنجي سفر جو آغاز ڪري ٿي. ڪابل ٽپي لوگار ندي ۾ اچي ڇوڙ ٿي ڪري. سورنهن ميل ميدان لتاڙي تانگي گارو کاج ۾ داخل ٿئي ٿي، ٻن ميلن کان پوءِ هڪ نهايت زبردست ۽ حسين آبشار بڻائي پورا سو فٽ هيٺ ڪري ٿي. جتان جبلن جي وچ ۾ سوڙهي دڳ مان لنگهي، گهڻين لاهين مان ٿيندي (جتي ان جي تيزي انتهائي خطرناڪ آهي) دارنتا گاج مان دڳ ٺاهيندي، مستي ۾ ٽپندي ڪڏندي، ڦوڪون ڏيندي، گج اڏائيندي جلال آباد، گردي ڪت ٽپي داڪا وٽ جابلو نالي (گاج) مان ٿيندي، مهمند جبلن مان رستو ڪندي وارسڪ وٽ پشاور ماٿري ۾ گهڙي ٿي. مچني ٽپي نساٿا وٽ سوات نديءَ کي ساڻ ڪري آخرڪار اٽڪ وٽ سنڌو ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. جتي ان جو ۽ سنڌوءَ جو پاڻي هڪ جيترو هوندو آهي.
اها ندي ڪابل کان وٺي گهڻي ڀاڱي اوڀر رخ ۾ وهندي ٿي اچي، جلال آباد ٽپي، ڪوهه سفيد جا جبل لنگهي، وادي پشاور جا ميدان لتاڙي، اٽڪ تائين هڪ رخو سفر اٿس. سنڌوءَ جو رخ وري ڏکڻ طرف آهي. ڪابل ندي ۽ سنڌو اٽڪ وٽ ذري گهٽ گونيا ڪنڊ ٺاهين ٿيون.
ڪابل ندي حقيقت ۾ ايستائين ٻيڙين جي سفر لائق نٿي ٿئي، جيستائين اها پشاور ماٿري ۾ نٿي پهچي. ڇو ته شروع ۾ پاڻي گهٽ آهي، جڏهن ڪنهار ندي جلال آباد وٽ ان سان ملي ٿي ته وري پاڻي جو وهڪرو نهايت تيز آهي ۽ ڪنارن تي بيٺل اَڏيون ٽڪريون تمام خطرناڪ آهن. لالپوره کان وار سڪ تائين ندي سفر لائق نٿي رهي. البت تمام ننڍڙيون ٻيڙيون لاهي سگهجن ٿيون. پر اصل دريائي سفر وري به ممڪن ناهي. ها، پشاور جي ميدانن ۾ ٻيڙين جي سفر ۾ ڪو خطرو ناهي، پر اتي ندي چئن شاخن ۾ ورهائجي وڃي ٿي. سردرياب ، ناگومان، شاهه عالم ۽ بدني . نساٿا وٽ ڪابل ندي جون اهي شاخون ۽ سوات ندي جو ڪردار جداگانه آهي. ايتري قدر جو مقامي طرح نديءَ جو نالو به بدلجي وڃي ٿو. اتي ان کي ’لنڊائي ندي‘ يا ننڍي ندي سڏين ٿا. جاگرافيائي طور تي نساٿا کان ڪابل نديءَ جو جابلو نالي وارو انداز ختم ٿئي ٿو. ۽ نئين ندي شروع ٿئي ٿي.
ڪابل ندي جي ڪيفيت ڏسي ان ۾ ڪو شڪ نٿو رهي ته اسڪائي ليڪس پشاور جي اولهه کان مٿان نديءَ ۾ پنهنجو سفر هرگز شروع نه ڪيو هوندو. ٻيو ته پشاور جي ڀر ۾ پڻ ندي چئن شاخن ۾ ورهائجي وڃي ٿي، اهو هنڌ به ان سفر جي شروعات جو نٿو ٿي سگهي. باقي جتي چارئي شاخون گڏجن ٿيون اتي ان نديءَ ۾ اٽڪل سنڌو جيترو پاڻي جمع ٿي وڃي ٿو، تنهن ڪري اهو ممڪن آهي ته اسڪائي ليڪس پنهنجو سفر پشاور شهر جي اوڀر ۾ نساٿا کان ڪجهه هيٺان شروع ڪيو هوندو.
پر ٻن مشهور عالمن Foucher ۽ Herzfeld ملتان کي ڪاسپاپورس (Kaspapuros) قرار ڏنو آهي. سندن تحقيق جو بنياد البيروني جي Indica ۾ آيل هڪ مصرع آهي، جنهن ۾ هن چيو آهي ته ملتان کي شروعات ۾ ڪاسيَپاپورا (Kasyapapura) سڏبو هو. هو چون ٿا ته اسڪائي ليڪس پنهنجو سفر ملتان مان شروع ڪيو هوندو.
ملتان کان سفر جي شروعات واري خيال کي اسان ان بنياد تي رد ڪيون ٿا ته سنڌوءَ جو رخ ڏکڻ طرف آهي ۽ اسڪائي ليڪس جهڙو مانجهي مڙس ملتان کان سفر ڪندي ڪڏهن به ان غلط فهمي ۾ مبتلا نه ٿي سگهي ها ته هو اوڀر طرف سفر ٿو ڪري.
ٻيو اسان جي خوش نصيبي سبب اسڪائي ليڪس جي پنهنجي زباني سندس سفر جي احوال جا ڪجهه ٽڪرا اٿينس (Athenaesus: Circa AD-200) جي معرفت ملن ٿا، ” ...هڪ جبل درياهه سان گڏوگڏ هلندو رهي ٿو. ڪٿي ڪٿي اهو جبل تمام بلند ٿي وڃي ٿو. ان تي جهنگ بيٺل هو. ڪَنڊن وارا ٻوڙا جام هئا.“
بيلجيئم جي عالمن Honigman ۽ Maricq اها عبارت ڳولهي لڌي، سندن خيال ۾ اهو بيان اٽڪ کان هيٺ شادي پور پوءِ ڪالاباغ ۽ اتان کان بلاٽ تائين واري علائقي سان ڀيٽي سگهجي ٿو. واقعي ملتان جي ميدانن ۾ جبل ڪٿان آيا؟
اسڪائي ليڪس جي سفر جي شروعات جي هنڌ کي ڳولهڻ لاءِ عالمانه بحث مباحثي جو فائدو پنهنجي جڳهه تي پر ان معاملي جي جاچ لاءِ جاگرافيائي شاهدين جي اهميت کان انڪار ممڪن ناهي.
ان لاءِ اهو ضروري آهي ته ڪابل ندي ۾ سفر شروع ڪجي ۽ هٿ آيل اڪتسابي شاهدين کي مشاهدي جي ڪسوٽي تي پرکجي.
اسڪائي ليڪس جي سفر متعلق سمورين پراڻين شاهدين ۽ سندس بيان جي ڀيٽا ٻيڙين جي سفر دوران ڪئي وئي.
ان سلسلي ۾ ڪابل- سنڌو مهم (River Kabul-Indus Expedition 1988) ترتيب ڏني وئي. نوشهره کان ڪجهه مٿي جتان ڪنهن وڏي دريائي سفر جي شرعات ممڪن ٿي سگهي پئي، اهو سفر ٻيڙين جي رستي شروع ٿيو ۽ اٽڪ تائين ڪابل يا لنڊائي ندي ۾ ۽ اتان کان پوءِ ڪالاباغ تائين سنڌو ۾ جاري رهيو. پنجن ڏينهن جي ان سفر ڪري اها حقيقت به واضح ٿي ته اهو دريائي رستو سفر ۽ مواصلات لاءِ اڄ به اوترو موزون آهي، جيترو هزارين ورهيه اڳ هيو. دريائي رستا تمام سنهنجا ۽ سستا ٿين ٿا. ان مهم وسيلي انهن جي ترقي ۽ واڌاري لاءِ شعوري ڪوشش جي ابتدا ٿي.
درحقيقت ڪابل سنڌو درياهه مهم 1988ع دوران، ان ڳالهه جي ضرورت محسوس ڪئي وئي ته سنڌو درياهه ۾ هڪ مڪمل مهم ترتيب ڏجي ۽ وقت جي ظالم هٿن مان پراڻين نشانين کي تباهه ٿيڻ کان اڳ بچائي محفوظ ڪري سگهجي.
تبديلين جي هن جهان ۾ ڪي هنڌ اهڙا به آهن، جتي وقت بيهي رهي ٿو. سنڌو مهم دوران اهڙا ڪيترا مقام آيا جتي محسوس ٿيو ته وقت ڄمي پارو ٿيو پيو هجي، اليڪٽرانڪ هوا جو هڪ به جهونڪو اتي نه گهليو هيو.
سنڌو مهم جو پروگرام ميجر اعظم ۽ مون ڪراچي ۾ ويهي ٺاهيو هيو. ان زماني ۾ سنڌ جي ثقافت کاتي جي سيڪريٽري جي عهدي تي محترمه مهتاب اڪبر راشدي تعنياتي ٿي.
اسان مهتاب صاحبه سان ملاقات وڃي ڪئي، سنڌو مهم جو ٻڌي انهن پنهنجي ممڪن تعاون جو يقين ڏياريو. ميجر اعظم پنڊي واپس وريو ۽ آءٌ بلوچستان موٽي ويس.
ٿيو ائين جو مون کي بدلي ڪري سنڌ موڪليو ويو ۽ سنڌ حڪومت وري ثقافت کاتي ۾ ڊپٽي سيڪريٽري جي عهدي تي تقرري جا آرڊر ڪيا.
رهيل ڪسر به پوري ٿي وئي. مون ميجر اعظم کي لاهور گهرايو ۽ پاڻ به جهاز پڪڙي شهزاد جي گهر تي وڃي ديرو دمايو. ضمير، زبير، اعظم، شهزاد ۽ آءٌ مسلسل يارنهن ڪلاڪ وسيع ڊرائينگ هال جي فرش تي نقشا وڇائي، سنڌوءَ جا ور وڪڙ جاچندا رهياسين. ميجر اعظم جون آهون ۽ دانهون ڪنهن عاشق خانه خراب کان گهٽ هرگز نه هيون. زبير جي رومانويت پڻ بنا بريڪ آهي. هڪ کي سنڌوءَ سان پيار آهي ته ٻئي کي ايڊونچر سان عشق.
وقت جي گهٽتائي جي شديد احساس ۽ ڪم جي گهڻائي جي خيال سبب مون کي هر هر پنهنجو هيڊماستر جهڙو آواز بلند ڪرڻو پيو، آخرڪار هڪ مفصل ۽ جامع منصوبو اسان جي آڏو پيو هيو.
ميجر اعظم ۽ آءٌ رات جي پيٽ ۾ پنڊي ۽ ڪراچي واپس ورياسين ۽ تيارين ۾ لڳي وياسين. تيارين جو تفصيل تمام ڊگهو آهي ۽ تاريخ جو حصو پڻ. پر ان لاءِ ٻيو موقعو پيدا ڪبو. بهرحال هڪ اهڙي ٽيم جي ترتيب حقيقتًا هڪ مشڪل مرحلو هيو جيڪا نه صرف ان مهم جي بنيادي اهميت کي سمجهي سگهي، بلڪه مهم جي اڪتسابي پهلوءَ جي ضرورت پڻ سمجهي، جيئن ته لفظ ’مهم‘ چٽي طرح اها ڳالهه واضح ڪري ٿو ته اهو نه صرف پُر خطر معاملو ٿئي ٿو بلڪه جسماني طور تي به مشقت طلب موقعو آهي.
بهرحال بدر ابڙو جن جو ٽيم ۾ شمول ٽئين پهلوءَ سامهو رکندي ٿيو، مهم جو هي احوال اسان جي ان اعتماد کي درست ثابت ڪري ٿو.
سنڌو مهم جديد دور ۾ اسڪائي ليڪس واري مهڙين باضابطه مهم وانگر هڪ عظيم قدم آهي. جنهن جو فيصلو وقت ضرور ڏيندو.
ڪليم لاشاري