سَتين جو آستان
سنڌي ماڻهن کي پڪ آهي ته سنڌوءَ جي ڪنڌيءَ تي روهڙي ـ بکر پل وٽ ٽڪريءَ تي ست مکيه قبرون سَتين جون آهن. کانئن پڇبو ته اهي سَتيون ڪير هيون؟ ته ٺڙ ٺپ چوندا، ”بيبيون هيون، پنهنجي عزت بچائيندي هتي زمين ۾ گهڙي ويون.“ دلچسپ ڳالهه اها آهي ته ستين جي آستان تي موجود پٿر جي ستن ئي مکيه قبرن مان ڪا به هڪ عورت جي ناهي. سڀ کان نمايان قبر بکر جي حاڪم ابو القاسم نمڪين جي آهي جيڪو اڪبر اعظم جي وقت ۾ بکر ۽ سيوهڻ جو جاگيردار هو ۽ پوءِ جهانگير جي دور ۾ قنڌار لڳ هڪ لڙائيءَ ۾ 1018 هجريءَ (1609ع) ۾ مارجي ويو هو. سندس لاش سکر آندو ويو ۽ پوءِ روهڙيءَ لڳ ٽڪريءَ تي دفن ڪيو ويو. ٻيون قبرون سندس ويجهن مائٽن جون آهن. ستين جي آستان جا ٻيا نالا قاسم خاني ۽ صفن صفا آهن، جتي پهرين قبر ابو القاسم جي ٺهي ۽ پوءِ اهو ماڳ شاهي خاندان جي قبرستان ۾ تبديل ٿي آهي. قبرستان ۾ موجود قبرون 1018 هه کان 1301 هه جون آهن.
خبر ناهي ته ڇو سنڌي ماڻهن ۾ اعتبار جي ڏاڍي عادت آهي. بس ڪنهن چئي ڇڏيو ته اهو ستين جو آستان آهي ۽ ستين جي ڪهاڻي هيءَ آهي. سنڌين لاءِ اها ڳالهه ڪافي آهي. ائين ڇو آهي؟ ڇا سنڌي ماڻهو قبرن جا ڪتبا به پڙهي نه ٿي سگهيا. کين اکين کان وڌيڪ ڪنن تي اعتبار ڇو آهي؟ مان سمجهان ٿو ته شاهي خاندان جي قبرستان کان عام ماڻهن کي پري رکڻ جي ڪوشش ڪئي وئي هوندي. هتي ابوالقاسم جي ڪٽنب جون عورتون به پوريل آهن. هيءُ هڪ قسم جو خاص ۽ ذاتي قبرستان آهي. ان ڪري ضروري نه هو ته هر ماڻهوءَ کي اوڏانهن وڃڻ جي اجازت ڏني وڃي. قبرستان جو در ۽ اندرين سوڙهي ڏاڪڻ ان ڳالهه جي تصديق ڪري ٿي. هتي پڪ سان هڪ چوڪيدار مقرر ڪيو ويو هوندو. قبرستان جو در بند رهندو هو، فقط شاهي ڪٽنب جا فرد هت هر وقت اچي سگهڻ جا مجاز هوندا. صفن صفا ۾ شاهي ڪٽنب جي عورتن جي تدفين کانپوءِ غير مردن جو هتي اچڻ هونئن ئي معيوب سمجهيو ويو هوندو. اڄ به پيرن جي درگاهن تي عورتن جون قبرون جدا چوديوارين ۾ نظر اينديون. اوڏانهن ڪنهن به غير مرد کي فاتحه لاءِ وڃڻ ڪو نه ڏين. چون، ”اندر پاڪن جون قبرون آهن ... ٻاهرون بيهي ڀلي دعا گهرو.“ اهو بلڪل ممڪن آهي ته صدين تائين صفن صفا قبرستان ۾ گهڙڻ تي پابنديءَ سبب عام ماڻهن مکيه قبرن کي ستين ۽ پاڪن جون قبرون سمجهي، تصديق ڪرڻ کان سواءِ ’سَتين جو آستان‘ لفظ ايترا ڀيرا ورجايو جو اهو سچ قبول ڪيو ويو آهي.
ستين جو آستان مغل دور جو سهڻو قبرستان آهي. اتر سنڌ جي جن ماڻهن ڪڏهن، مغلن جون قبرون ۽ مڪلي نه ڏٺي هجي، ستين جي آستان تي انهن جي جهلڪ ڏسي سگهن ٿا. پٿر جي هڪ ڊگهي ڏاڪڻ قبرستان جي مکيه دروازي تائين پهچائي ٿي، جتي وچولي ماپ جو هڪ دروازو آهي. دروازي مان اندر ٽپبو ته ساڄي ۽ کاٻي پاسي ورانڊن جهڙيون ڪوٺيون نظر اينديون. پٿر جي ڄاريءَ سان بند هئڻ ڪري انهن ۾ روشني ۽ هوا جو سٺو گذر آهي. ٿي سگهي ٿو ته اهي سنڀال لاءِ مقرر ٿيل چوڪيدار جي ڪم جون هجن يا وري شاهي ڪٽنب جا ڀاتي اتي ويهي، پنهنجي بزرگن جي ڇوٽڪاري لاءِ دعائون گهرندا هجن. بهرحال، اڄڪلهه قديم آثارن جي کاتي پاران مقرر ٿيل اڻپڙهيل چوڪيدار هر ايندڙ ويندڙ کي ٻڌائي ٿو ته انهن ئي ڪوٺڙين ۾ سَتيون غائب ٿي ويون هيون.
مٿي ويندڙ ڏاڪڻ مان ساڄي ۽ کاٻي (اوڀر ۽ اولهه پاسي) هڪٻئي جي پويان ست ڪمرا آهن: هڪ پاسي ٽي ۽ ٻئي پاسي چار. ٽڪريءَ جي اتر پاسي به ٻه ننڍڙيون ڪوٺڙيون آهن، ساڳي طرح ڏکڻ طرف مسجد جي هيٺان ٻه ڪمرا آهن. ايِئن ٿو لڳي ته اهي پاسا قدرتي کاڌ سبب لاهِيدار هئا. انهن کي سڌو ڪري ديوارون ڏيئي ٻه مقصد حاصل ڪيا ويا. ايئن هڪ نموني ٽڪريءَ کي سهارو يا ٽيڪ ملي وئي ته ٻئي پاسي اهي ڪوٺڙيون ڪنهن ڪم اچي ويون.
سوڙهي ڏاڪڻ مٿي ٽڪريءَ جي ڇت ڏانهن وٺي وڃي ٿي. هتي چؤطرف قبرون آهن، پر ڏاڍي ترتيب سان. قبرن تي اُڪر وارو ريتيلو پٿر روهڙي- سکر وارين ٽڪرين جو ناهي. نه ئي هن علائقي ۾ هن نموني جون ڪي ٻيون قبرون آهن، سکر ۾ معصوم شاهه جي مناري وٽ قبرن کان سواءِ. ڪي قبرون ساديون به آهن پر گهڙيل قبرن جو تعداد سٺو آهي ڪجهه اهم قبرون مرڪزي وڏي ٿلهي تي ٺهيل آهن، جنهن جي چئني ڪنڊن تي مناري جهڙا ٺل آهن، اهي قبرن جي مالڪن جي شاهي حيثيت کي ظاهر ڪن ٿا. ستين جي آستان واري قبرستان ۾ فقط پٿر جون ئي قبرون ناهن، پر ڪاشيءَ جي آرائش چڱي خاصي آهي. شاهي ٿلهي جا ٺُل به ڪاشيءَ سان سينگاريل آهن. شاهي ٿلهي جي اولهه ۾ هڪ مسجد جا نشان اڃا باقي آهن، جنهن تي ڪاشيءَ جو سهڻو ڪم ٿيل هو. کنڊر ڏسي چئي سگهجي ٿو ته مسجد پنهنجي وقت جو شاهڪار ۽ شاهي مزاج موجب هئي.
سکر ۽ روهڙيءَ جي ڪنهن به ڪنڊ تان سنڌوءَ جي سونهن ڏسجي. اها جادوئي اثر رکي ٿي. ستين جي آستان تان ڏکڻ طرف کجين جا شاهي وڻ آهن، اتر طرف لئنسڊائون ۽ ايوب پل انڊلٺ وانگر روهڙي ۽ بکر کي ڳنڍين ٿيون. اتر ۾ بکر جي قلعي ۽ ساڌ ٻيلي جي ٻيٽن پويان درياهه جي ويڪري پيٽ جي هُن ڀر سکر جون اوچيون عمارتون ۽ دور اتر اولهه ڪنڊ ۾ معصوم شاهه جو منارو، اولهه ۾ سکر بئراج آهي. منظر ڏسي ڏسي اکيون نٿيون ڍاپجن. اهو ئي سهڻو منظر آهي جنهن سبب ابو القاسم نمڪين ڇڪجي اِتي چانڊوڪين راتين ۾ اچي شاعريءَ جون محفلون ڪندو هو ۽ اهو ئي سبب آهي جو سندس قبر به (1609ع ۾) سندس پسنديده جاءِ تي ٺهي. سچ پچ ته هيءُ نظارو سنڌ جي تاريخ ۽ تهذيب جو هڪ گروپ فوٽو آهي.