ڌاڙيلن جو خوني حملو
اهو ئي ٿيو جنهن جو خطرو هو. خشڪي واري قافلي کي مُهين جي دڙي تائين پهچندي پهچندي سج لهي ويو. درياهي قافلو جيڪو اڄ فقط ٽن ماڻهن تي مشتمل هو. ڌاڙيلن جي خوني حملي مان مس مس جند ڇڏائي، مُهين جي دڙي لڳ پتڻ تي پهتو. اهي جوان ٽپهريءَ ڌاري منزل تي پهچي ويا هئا پر، پتڻ تي پهچڻ سان واقعي بابت ڪنهن سان ڳالهه نه ڪيائون. هڪٻئي کي ماٺ رهڻ جون هدايتون ڪندا، ڪپ تي چڙهيا، ڳوٺ ٻلهڙيجيءَ جي نوجوانن سندن آڌر ڀاءُ ڪيو.
واقعو گهڻي دير لڪي نه سگهيو، پهرين سُرٻاٽ ٿيا پوءِ خبر پکڙجي وئي. مٿن، عاقل پتڻ وٽ درياهه جي ساڄي ڪنڌيءَ تان ستن اٺن ڌاڙيلن ڪلاشنڪوفن سان فائرنگ ڪئي هئي. حيرت جي ڳالهه هئي ته اڌ ڊزن کان وڌيڪ ڌاڙيلن جي فائرنگ کان پوءِ به ڪنهن همراهه کي لهس نه آئي، ٻيو ته ٺهيو ڦوڪڻي جهڙي رٻڙ جي ٻيڙي به بچي وئي. جيڪڏهن فقط ان کي ئي هڪ گولي لڳي ها ته جيڪر ڳالهه پوري ٿي چڪي هجي ها!
مون اشتياق انصاريءَ جو پاسو ورتو، ”ڇا ٿيو ... ڪيئن ٿيو؟“
”جنهن مهل اسان عاقل پتڻ وٽان پئي لنگهياسين، تڏهن اتي ٻيلي ۾ ڪنڌيءَ وٽ، ڪي ڌاڙيل لڪل هئا ... بس اوچتو ئي ظاهر ٿيا ... اسان ٻيڙي ڊوڙائڻ جي ڪوشش ڪئي پر پاڻي تانگهو هو ٻيڙي وري وري وڃي ٿي گپ ۾ لڳي.“ اشتياق اطمينان سان وڏو ساهه کنيو ۽ ماٺي لهجي ۾ اڳتي ٻڌايو، ”بس پوءِ فائرنگ شروع ڪيائون ... مان سمجهان ٿو ته هر ڪنهن ٻه ٻه ٽي ٽي برسٽ ڇوڙيا هوندا ... جيئن جيئن ٻيڙي اڳتي ٿي وئي هو ڪنڌيءَ سان ڊوڙندا ۽ برسٽ هڻندا ٿي ويا ... ناکئو ته منهن ڀر وڃي ٻيڙيءَ جي تري ۾ ڪري پيو، ڪليم ۽ مان جهڪي وياسون، ايتري ۾ ٻيڙي به ڪٿي وڃي اٽڪي پر پاڻهي ڇڏائجي اڳتي نڪري وئي ... . سمجهه کڻي ته ڏهاڪو کن منٽ اها صورتحال هئي.
... مان سمجهان ٿو ته پنهنجو بچاءُ فقط ان ڪري ٿي سگهيو ته هڪ ته جڏهن ڪلاشنڪوف سان برسٽ هڻبو آهي ته ان جي مار گهٽجي ويندي آهي، ٻيو اهو ته هنن ڊوڙندي ڊوڙندي انڌا نشانا پئي ورتا ۽ ٽيون اهو ته اسان، ڪوشش ڪري ڪناري کان ممڪن حد تائين پري پئي هلياسين جنهن ڪري گپ ۾ ڦاسڻ جو خطرو هو. گوليون، اسان کان اٺ ڏهه فوٽ اورتي پاڻيءَ ۾ ٿي پيون ...“
ايتري ۾، ڪن ڳوٺاڻن ٻيلي مان خبر آندي، ”ڌاڙيلن اڄ ٻه ٽي فوجي ماريا آهن ... لانچ ۾ چڙهي جاسوسي پئي ڪيائون ته عاقلن وٽ ڌاڙيلن جي منهن ۾ اچي ويا ... ڌاڙيل چون ته هڪ پڪ ئي پڪ مئو، ٻيو زخمي ٿيو، ٽئين جو پتو ناهي ...“ ظاهر آهي ته هي اهو ساڳيو ئي واقعو هو.
واقعي بابت اسان سرٻاٽن ۾ ان ڪري ٿي ڳالهايو جو هڪ ته اڪثر ٻيڙياتن جا مِٽ مائٽ ساڻن ملڻ آيا هئا، انهن کي پريشاني ٿئي ها ۽ ٻيو ته ضلعي انتظاميا، ٻيڙيءَ جو سفر جاري رکڻ نه ڏئي ها. ٽيم جي اڪثر ميمبرن جو تعلق لاڙڪاڻي سان آهي، اتفاق جي ڳالهه آهي ته ڪريم ميمڻ، شبير ۽ زبير کان سواءِ ٻيا سڀ لاڙڪاڻي جا آهن. ٽيم مان ٻه ميمبر گهٽجي چڪا آهن. ميجر اعظم جيڪو ديري اسماعيل خان مان موٽي ويو هو، هاڻي مهم جا آخري ٻه ڏينهن، يعني ڳاڙهي يا ڪيٽي بندر کان اچي شامل ٿيندو. ٻيو نديم قمر الدين آهي، جيڪو امتحان ڏيڻ ڪراچي ويو آهي، هو سيوهڻ يا ڄامشوري وٽان مهم ۾ ٻيهر شامل ٿيندو.
ڌاڙيلن جو خوني حملو (واقعي بابت اشتياق انصاريءَ جي تحرير)
”انڊس ايڪسپيڊيشن“ جي ٽيم ڪيترا ڏينهن سنڌوءَ جي لهرن سان وڙهندي، لڙهندي، سج لاڙائو ٿيڻ کان ٿورو اڳ سکر بئراج پهتي. ”لب مهراڻ“ تي شاهه لطيف يونيورسٽي جي شاگردن، اسحاق انصاري ۽ اعجاز پٺاڻ جي سربراهيءَ ۾ گلن جي ورکا سان آڌرڀاءُ ڪيو. اتي ڪيترن صحافين سان گڏ ڊپٽي ڪمشنر ڪامران لاشاري به پنهنجي ماتحتن سان گڏ موجود هو، درياهه ڪنڌيءَ هلڪي تل ڦُل ۾ ٽهڪڙن دوران هڪ ضلعي عملدار اسان کي خبردار ڪيو،
”سڀاڻي اوهان اڳتي ٻيڙين تي وڃي نٿا سگهو، هاڻي درياهه جي ڪپر تي ٻيلن ۾ ڌاڙيلن جي ڀرمار آهي، رڳو تعلقي ۾ ڌاڙيلن جا ڇٽيهه ٽولا آهن.“ ڪاموري جي ان گُفتي ايڪسپيڊيشن جي جوڌن ۾ ٿوري مايوسي پيدا ڪري ڇڏي، تنهن تي ڊپٽي ڪمشنر آٿت ڏنو. ”ڪليم لاشاري مُهم جو اڳواڻ جيئن چوندو تئين ڪنداسين.“
ڊپٽي ڪمشنر جي اها اُميد افزا ڳالهه ٻڌي، اسان کي پيٽ ۾ ساهه پيو، ڇو جو هن کان اڳ جڏهن هڪ آمريڪن ٽيم آئي هئي ته انتظاميه ڌاڙيلن جي خوف کان سندن ٻيڙيون گُڊو کان وٺي ڪوٽريءَ تائين ٽرڪن ۾ رکرائي روانيون ڪيون هيون، جنهن ڪري آمريڪن ٽيم، سنڌوءَ جي ان حصي ۾ ٻيڙيون هلائي نه سگهي هئي.
هن دفعي اسان جو خيال هو ته کڻي ڪهڙا به خطرناڪ حالات ۽ نتيجا ڀوڳڻا پون. اسان کي گڊوءَ کان وٺي ڪوٽڙيءَ تائين درياهه جا وَرَ وراڪا، ڦاٽ ڦٽوڙ، ٻيڙي جي هنج ۾ ويهي ڏسڻا آهن. ڊپٽي ڪمشنر اڳتي وڃڻ جي اجازت ڏني، پر ٻين آفيسرن کي اها ڳالهه ناگوار گذري.
اسان سنڌ پهچڻ بعد هر ضلعي مان سنڌو جا گهٽ گهيڙ ۽ وهڪرا معلوم ڪرڻ لاءِ تازه دم سونهون/ ملاح ساڻ کڻندا هياسين. سکر ۾ به سرڪاري عملدار هڪ سونهون امير بخش حوالي ڪندي افسوس سان چيو ”اوهان ته شوق ۽ ضد ۾ مرڻ وڃو ٿا پر سڀاڻي هن بيگر ڀريندڙ مسڪين مهاڻي جو مون کي واپس لاش ملندو.“
اسان رات جو دوستن سان گڏجي لطيف يونيورسٽي خيرپور وياسين، جتي اسان جي مانَ ۾ هڪ سٺي راڳ روپ جي محفل کان سواءِ ٽُڪر ٽاپ جو اهتمام هيو. رات جو دير سان واپس ورڻ بعد دستور مطابق ٻي ڏينهن جي پروگرام کي آخري شڪل ڏيڻ لاءِ ڪليم ۽ منهنجي وچ ۾ ڪافي دير گفتگو رهي، ڪليم جو خيال هو ته سڀاڻي اسان ٽيم جي ٻين ماڻهن کي خواهه مخواهه خطري ۾ نه وجهون، اسان ٻئي (ليڊر ۽ ڊپٽي لير) ٻيڙي تي اهو موتمار ٽڪرو پار ڪيون.
آخر ٻئي ان ڳالهه تي متفق ٿياسين ته ٻه ڄڻا (ڪليم لاشاري ۽ اشتياق انصاري) ٻيڙيءَ تي درياهه جو اهو حصو پار ڪندا. باقي دوست گاڏين ذريعي سکر کان روانا ٿي، موهن جي دڙي تي اسان جي پهچڻ جو انتظار ڪندا.
ان کان سواءِ اسان جو هڪ ٻي مسئلي تي به ڪافي بحث ٿيو ته ”سڀاڻي ٻيڙيءَ ۾ ڪهڙي قسم جي پوشاڪ پائي ويهبو.“
منهنجو خيال هو ته ”ٻيڙين ۾ سوار ٿيڻ مهل شلوار قميص ۽ سنڌي ٽوپي پائجي، ڇو جو ان پوشاڪ ۾ ڌاڙيل اسان کي اڦٽ نه ماريندا. وڌ ۾ وڌ اغوا ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا.“
ڪيلم جو موقف هو ته ”هتان جي ڌاڙيلن پنهنجن سنڌين سان ئي ظلم ڪيا آهن، ڪڏهن به ڌارئي ماڻهو کي هٿ نه لاتو آهي (ان وقت تائين چيني ۽ جاپاني ماڻهو اغوا نه ٿيا ها). ان ڪري اسان معمول مطابق واٽر پروف پوشاڪ ۽ لائف جيڪيٽ وغيره پائي هلون.“
ان تي مون انديشو ظاهر ڪيو ته ”ان پوشاڪ ۾ اسان پوليس يا ڪنهن فورس جا ماڻهو لڳون ٿا، جيڪو اڳلي کي حملو ڪرڻ لاءِ آماده ڪندو.“
”هو اسان کي فورس جو سمجهي هروڀرو اٽڪڻ جي ڪوشش نه ڪندا، ڌاڙيل اهو سمجهندا ته اها ٻيڙي اڪيلي نه آهي، ضرور ان پويان وڏو اٽالو آهي ۽ ٿي سگهي ٿو ته ڏسي لڪي وڃن ... يا جيستائين سڃاڻڻ جي ڪن اسان هنن جي جُوءِ مان نڪري وڃون.“ ڪليم وري پنهنجي راءِ ڏني.
بهرڪيف ڪافي بحث بعد ان ڳالهه تي راضي ٿياسين ته ”اسان شلوار قميص نه پر واٽر پروف پوشاڪ ۽ لائيف جيڪيٽ پائي ڌاڙيلن کي دوکو ڏينداسين.“
صبح جو لب مهراڻ تي ٽي. وي. وارن ڪجهه دير فلم ڀري. آخر دوستن ۽ سرڪاري اهلڪارن هٿ لوڏي الوداع ڪيو، ڪليم ٻيڙي هلائڻ لڳو ۽ مون وڊيو ڪئميرا سان فلم ڀرڻ شروع ڪئي، اڃا ڪجهه سفر مس ڪيوسين ته ٻيڙي جي موٽر ۾ خرابي ٿي پئي. ايترا ڏينهن ٻيڙي هاڪارڻ ڪري ٻيڙي جي موٽر جاباقاعدي مستري ٿي ويا هياسين، ٿوري دير پگهر ڳاڙڻ بعد ٻيڙي کي هلڻ لائق بڻايوسين، تنهن هوندي به اهو خوف هيو ته جي انجڻ ۾ ڪا وڏي گڙٻڙ ٿي وئي ۽ سفر جاري رکي نه سگهياسين ته رات ڪچي ۾ ڌاڙيلن جي راڄ ۾ گذارڻي پوندي. هونءَ به اسان کي ڌاڙيلن جي باري ۾ ايترو ته ڊيڄاريو ويو هو جو ائين پيو محسوس ٿي ته ڄاڻ ٻيلي مان ڊاڪو ظاهر ٿيا ... يا وڻن جي اوٽ مان گولين جو وسڪارو آيو، پر ڪنهن به اهڙي خوف جو کليل اظهار نه ڪيو. البت اسان جو ناکئو ڪافي گهٻرايل هو.
اسان کي سفر دوران رستي ۾ ڪوبه ٻيڙياتو ۽ مهاڻو نه مليو. هڪ ٻن هنڌن تي ڪجهه مال چاريندڙ ڌاراڙ نظر آيا، اسان سونهين کان ان جو سبب پڇيو، هن ٻڌايو ”ڌاڙيل ايترا ته وحشي آهن، جو ميربحرن مڇيءَ جو ڪاروبار ويڙهي ... اباڻا جهڳا ڇڏي وڃي شهر وسايا آهن. جتي مزدوري ڪري پيٽ پالن ٿا.“
”ڌاڙيلن ۽ ميربحرن جي ياري ته جڳُ مشهور آهي؟“
”سائين! اُهي ڌاڙيل ڪاٿي. هاڻي ته بي غيرت ويچارن جون زالون به کڻي ٿا وڃن.“ ناکئي ٿڌو ساهه ڀريندي چيو.
ڪليم ڪجهه دير ٻيڙي هاڪارڻ بعد سُمهي رهيو، جنهن بعد مان سُکاڻ تي ويٺس، مديجي پتڻ ڏسي ميربحر چيو ”سائين هي پتڻ ڪافي آباد هو پر ڏسو ٿا، اتي ڪوبه مهاڻو ڪونهي.“
درياهه ڪنڌيءَ جيڪي به ڳوٺ يا شهر آهن، انهن جي پتڻن جا نالا به اوائلي آهن، جيئن لاکاٽ، رڪن، ٻرڙا، عاقل، سڳيون وغيره.
’آباد‘ پتڻ وٽ پري کان ئي نئون ديرو شگرمل جو دونهون ڇَـلڙن جي صورت ۾ آسمان جون ڪنگريون ڪاريون ڪري رهيو هو، آباد پتڻ تي درياهه ۾ گـهرائي ۽ رواني هئي. وهڪرو ڪڏهن ساڄي ڀڪ سان اچي پيو ڪلهو هڻي ته ڪنهن مهل کاٻي سان. اسان پتڻ پار ڪيو ته وچ سُنسان جهنگ ۾ ڪناري تي ڪجهه بتيلا پڳهه ٻڌيون بيٺا هيا، انهن ڀرسان ڇهه ست شاگردن جهڙا مکيل چکيل، خوش پوش نوجوان هٿيارن سان سٿيل بيٺـا هيا. اسان کي ڏسي هنن پنهنجائپ سان پاڻ ڏي اچڻ لاءِ اشارو ڪيو، پر مون ڪنهن امڪاني خطري کان بچڻ لاءِ هنن ڏي وڃڻ مناسب نه سمجهيو.
”اهي ڪير ٿي سگهن ٿا؟“ سونهين کان پڇيم.
”اهو به ڌاڙيلن جو ٽولو لڳي ٿو.“
”پوءِ اسان کي ڇو نه روڪيائون؟“
”الائي شايد غير ملڪي سمجهي تنگ نه ڪيائون.“
ڪجهه دير بعد ناکئي امير بخش ٻڌايو ته ”اسان عاقل پتڻ تي پهچڻ وارا آهيون.“ واقعي ٿوري دير بعد درياهه جي آسپاس چرپر نظر آئي، اتي ڪليم به ننڊ مان اُٿي ڪئميرا کڻي فلم ڀرڻ لڳو. عاقل پتڻ ڏسي حيراني ٿي. سَوَن جي تعداد ۾ ٻيڙيون ڪلهو ڪلهي سان ملايون بيٺيون هيون. ڪجهه مڪڙيون پٽڻ پار ڪري رهيون هيون، اهڙي رونق ڏسي سونهين چيو ”عاقل دنيا جو وڏي ۾ وڏو پتڻ آهي؟“
تنهن تي مون ڪليم کي ٻڌايو ”اسان ڪيترا دفعا درياهه ڪابل ۽ سنڌوءَ ۾ ٻيڙيون هاڪاريون آهن، پر ايڏو وڏو گهاٽ نه ڏٺو آهي، هي پاڪستان جي وڏن پتڻن مان ٿي سگهي ٿو.“
”بالڪل“ ڪليم ڪئميرا جي دريءَ مان اک هٽائيندي وراڻيو.
اتي پتڻ تي موجود هر ٻيڙي تي ڪجهه پاليل پکي ويٺا هيا، مون سونهين کان پڇيو ”اهي وڏا پکي ڪهڙا آهن؟“
”سانهه!“
” مهاڻا اهي پکي ڇو پاليندا آهن؟“
”هنن کي ڏسي ٻيا پکي سندن ڀرسان اچي ويهندا آهن ته ميربحر انهن جو شڪار ڪندا آهن.“
”ڪيئن ته پاليل ڪڪڙن ۽ ڪبوترن جيان ويـٺا آهن“ اچرج وچان زبان مان نڪتو.
”سائين اهي هيرايل نه آهن، انهن جي اکين ۾ سُيون ٽنبي انڌو ڪري ڇڏيو اٿن، جنهن ڪري اُڏي نٿا وڃن.“
”اڇا“ مون کان ڇرڪ نڪري ويو.
سونهين جي ان انڪشاف تي مون کي ياد پوڻ لڳو ته هڪ ڏينهن اڳ مان ڪشمور ۾ مڇيرن جي سينگاريل ٻيڙين ۽ رهڻي ڪهڻي جي فوٽو گرافي (فلم بندي) ڪري رهيو هيس ته اهڙا پکي هر ٻيڙي تي ويٺل ڏٺا هيا. مان هنن جي ڀرسان وڃي انهن جا فوٽو ڪڍيا هيا، پر پکين ۾ ڪوبه ٽاهه نه آيو. ان مهل مان سمجهيو ته شايد ٻيڙين ۾ مهاڻن سان رهي، ماڻهن سان هري مري ويا آهن، پر هاڻي انهن پکين جي انڌي هئڻ جو ٻڌي تعجب ٿيو.
عاقل پتڻ ڏسڻ ۾ محو هياسين ته سونهين کاٻي طرف اشارو ڪندي چيو ”ڪناري تي سپاهي سڏي ٿو.“
هڪ سپاهي بند وٽ بيٺو هٿ جي اشاري سان اسانکي سڏي رهيو هو. ٻي سپاهيءَ به بندوق سڌي ڪئي، جيئن دهمان ۾ اچي سندن حڪم مڃون، اتي سونهين کي چيم ”سپاهين کي ٻُڌاءِ ته اسان ڪئميرا سان فلم ڀري واپس اچون ٿا.“ هُو اشارن سان پوليس کي واپس ورڻ جو يقين ڏيارڻ لڳو.
هت درياهه جو پيٽ ويڪرو هئڻ ڪري اسان درياهه جي ساڄي ڪنڌيءَ تي تري رهيا هياسين. پتڻ پار ڪري، ٻيڙي موڙي کاٻي ڪپر واري وهڪري ۾ وجهڻ چاهي ته موٽر جهٽڪو ڏنو، درياهه جي وچ سير ۾ پيٽرول جي ٽانڪي کولي ڏٺم ته ان ۾ اڃا ڏهن پندرنهن منٽ ٻيڙي ڊوڙائڻ جيترو تيل هيو، تنهن هوندي به ٻيڙي وچ ۾ بيهاري احتياطً ان ۾ پئٽرول وڌم، ان کان سواءِ ٻيڙيءَ ۾ به هوا گهٽ هئڻ ڪري مون خيال ڪيو ته ڪناري لاهي ان ۾ هوا وجهي پوءِ اڳتي روانو ٿجي. ان تي ڪليم باز وانگر چوڦير نگاهه ڦيرائيندي چيو، ”خيال ڪجو هي هنڌ تمام خطرناڪ آهي.“ ڪليم جي ان انديشي ڪري ڪناري ٻيڙي لائڻ جو خيال ڇڏي اڳتي ڪاهه ڪئي سين.
هاڻي اسان جي مڪڙي درياهه جي ڀڪَ ڏئي هلي رهي هئي ته اوچتوسونهين ”اباڙي! ڌاڙيل“ جي هيانوَ ڏاريندڙ رڙ ڪري، ڇڀڪو ڪري مڪڙي جي تري ۾ وڃي ٻوٿ هنيو. اسان ڪناري طرف ڏٺوسين ته ڪجهه همراهه اسان ڏي بندوقن جا منهن کوليون بيٺا هيا. امالڪ ڪنن جا پڙدا ڦاڙيندڙ ۽ دل۾ڏار وجهندڙ ڪلاشنڪوفن جا ڌڌڪا ٻڌي، مون دوستن کي چيو ”ڀڄڻ جي ضرورت نه آهي خواهه مخواهه مرنداسين.“ ايئن چئي مان موٽر بند ڪري ٻيڙي بيهاري ڇڏي. ڪناري تي ڌاڙيلن جو ٽولو بيٺو فائرنگ ڪري رهيو هو، انهن مان ڪجهه ڊاڪو هڪلون ڪري اشارن سان پاڻ ڏي اچڻ لاءِ چئي رهيا هيا.
هنن جي فائرنگ ۾ جيئن پوءِ تيئن تيز ايندي پئي وئي. ٿوري دير بعد اسان محسوس ڪيو ته ايتري شديد گولي باري جي باوجود، هڪ به گولي اسان جي جسم ۾ ٿڌي نه ٿي آهي، سونهون ٻيڙيءَ مان گهڙيءَ گهڙيءَ ٻگهه پکي جيان ڳچي ڊگهي ڪري ڌاڙيلن کي ڏسي وري ٻيڙي جي تري ۾ ائين پيو ٽٻي هڻي جيئن هو گوليون نه پر پٿر گسائيندو هجي. ساڳي وقت هن جو اڀ ڦاڙ راڙو لڳو پيو هو، ”سائين... ڀڄو... ڀڄو...“ اتي ڪليم به هٿ جي اشاري سان هلڻ جي لاءِ چيو.
مان يڪدم موٽر چالو ڪري، ٻيڙي کي طوفان جيان ڊوهڻ لڳس. ساڳي وقت سونهين کي هڪل ڪئي ”خيال سان سِير ٻڌائيندو هل، متان ڪاٿي ڦاسي نه پئون“ پر همراهه گولي کان بچڻ لاءِ ٻيڙيءَ جي تري ۾ سُتو پيو هو. هو بنا اڳتي ڏِسڻ جي هٿ جي اشاري سان پاڻي جو وهڪرو ڏَسي رهيو هو. هوڏانهن، ڊاڪو به اسان کي کسڪندو ڏسي، ڪناري سان ڊوڙون پائڻ لڳا. ويتر هنن فائرنگ ۽ هڪلن جو مينهن وسائي ڇڏيو. اچانڪ گولين جي باهه ۽ سونهين جي غلطيءَ ڪري ٻيڙي تانگهي پاڻيءَ ۾ ڦاسي پئي. ٻيڙي کي ڌڪي گهري پاڻيءَ ۾ آڻڻ لاءِ ميربحر ونجهه کنيو ۽ ڪليم چپوءَ ۾ هٿ وڌو، اتي مون رڙ ڪئي ”ونجهه وغيره نه کڻو... ڌاڙيل ڦاٿل ڏسي پاڻيءَ اندر لهي ايندا.“
اسان ڌاڙيلن کي دوکو ڏيڻ لاءِ سونهين کي ٻيڙي جي ساڄي طرف پاڻيءَ ۾ لاهي، ٻيڙي کي ڌڪو ڏيارڻ شروع ڪيو، ڌاڙيلن کاٻي طرف هئڻ ڪري محسوس نه ڪيو ته اسان ڦاسي پيا آهيون ۽ ڪو همراهه ٻيڙيءَ کي گـهِلي رهيو آهي، سونهون جيئن ٻڪري ڪاسائيءَ جي هٿ ۾ ڪات ڏسي ڪنبندي آهي، ائين ڏڪي رهيو هو. هن جي ساهه کڻڻ جو آواز شوڪارن ۾ تبديل ٿي ويو هو. نيٺ ٻيڙي وڏي پاڻيءَ ۾ آئي ته هو به سوار ٿيو، سونهين جي بدحواسي ڏسي مون ڪليم کي چيو ”توهان هن کي ڇڏيو، پاڻ رستو ٻڌايو.“
ڪجهه ميل ڌاڙيلن جي ڊڪ ڊوڙ ۽ هُلڙ بازي بعد اسان محسوس ڪيو ته هاڻي هنن جي مار کان نڪري آيا آهيون، ان ڪري سونهين کي دلداري ڏني.
”سائين وڏا وحشي ڪتا آهن... ڪڍ ايندا!“
اسان کي پڪ هئي ته هو پيڇو نٿا ڪن، ڇو جو سندن بندوقن جا ٺڪاءَ جيئن پوءِ تيئن پري کان ٻڌڻ ۾ پيا اچن. هنن جي چنبي مان نڪري اچڻ بعد اندازو ٿيو ته گهٽ ۾ گهٽ ڏهه پندرهن منٽ هنن ڪلاشنڪوف جا منهن کوليا هئا. حملي بعد سونهين چيو ته ”سائين ڪجهه گوليون منهنجي ڪنن کان زوزاٽ ڪنديون ويون.“ حالانڪه اسان جي خيال مطابق ڪابه گولي اسان وٽان نه گذري هئي، پر ڪافي گوليون اسان جي ٻيڙي ڀرسان پاڻي ۾ ڪرڻ ڪري، اتان ڦينگون اڏندي نظر اچن پيون، شايد هنن وٽ ڪلاشنڪوف ۽ شاٽ گن هيون، جنهن ڪري انهن جو مار اسان تائين پهچي نه پيو سگهي، نه ته اسان جي رٻڙ جي ٻيڙيءَ کي فقط هڪ گولي برسٽ ڪرڻ لاءِ ڪافي هئي.
مون ڪليم کان پڇيو ”اندازاً ڪيترا ڌاڙيل هيا؟“
”مون ڇهه ڄڻا ڏٺا.“
”تو گهڻا ڳڻيا؟“
”جيئن ئي فائرنگ شروع ٿي، مون پهرين نظر ۾ ٻه ڄڻا ڏٺا، انهن مان هڪ ويهي گوڏا کوڙي فائر ڪري رهيو هو، کيس هلڪو ناسي وڳو هيو ۽ ٻيو ان ويٺل جي ڀرسان بيٺو، نشانو وٺي رهيو هو. ان کي آسماني شلوار قميص هئي، ٻيهر ٻيڙي بيهاري هنن ڏي ڌيان سان ڏٺم ته ان مهل اٽڪل اَٺن ڊاڪن جو مچو ڪناري سان ڊوڙون پائي رهيو هو.“
”عاقل پتڻ ۽ پوليس چوڪيءَ کان ٿورڙي پنڌ تي ئي حملو ٿيو آهي. فائرنگ جو آواز انهن نه ٻڌو هوندو؟“ مان ڪليم کان پڇيو. ”ها بلڪل انهن ته سمجهيو هوندو ته اسان لاشن ۾ تبديل ٿي ويا آهيون.“
”ڇا پوليس ۽ مهاڻن کي خبر نه هوندي ته سڏ پنڌ تي ڌاڙيل ويٺا آهن. اتي ڪا لڪ جي جاءِ به نه هئي.“
”بالڪل هو کليل پٽ تي سوين ٻيڙين ۽ پوليس جي وچ ۾ ويٺا هيا...ڄڻ پڪا يار هيا“.
”جيڪڏهن ڌاڙيل پڪڙن ها ته مالڪن کي ڇڏائڻ ۾ ڪيترو وقت لڳي ها؟“
”ڏيڍ مهينو ته مزي سان لڳي وڃي ها“ ڪليم جواب ڏنو.
”ڪليم! جتي اسان تي حملو ٿيو اتي اڳ ۾ اوهان ڪا چرپر ڏٺي هئي؟“
”ها ڪناري تي ڪجهه همراهه ويٺا ڪچهري ڪري رهيا هيا، جن پوءِ اٿي حملو ڪيو.“
”واقعي! موٽر ۾ جڏهن پئٽرول وڌو هيوسين ته ان مهل ٻه ماڻهو ڪناري تي بيٺا تجسس سان ڏسي رهيا هيا.“
”ڇا! اُهي ڌاڙيلن جي ٽولي جا ماڻهو يا مخبر ته نه هيا؟“
”ٿي سگهي ٿو، ڇو جو ڌاڙيلن ۽ انهن ماڻهن جي وچ ۾ سو قدمن جو فاصلو مس هيو“ ڪليم آسمان ۾ پکين جو ولر ڏسندي چيو.
اسان جو گائيڊ امير بخش نوجوان ملاح هيو، هو صبح کان وٺي هر ڪم تيزي ۽ هوشياري سان ڪري رهيو هو، پر يار حملي کانپوءِ سارو ٿڙڪي پيو، هن جا حواس گم ۽ منهن ڪاراٽجي ويو هو. موت سان ذري گهٽ ڀاڪر ڀرڻ ڪري هن جا چپ ۽ وات خشڪ ٿي ويو هو. هو هر منٽ بعد پاڻي جا ٻڪ ڀري نڙي آلي ڪري پيو وٺي. هن جون اکيون ڪنهن ڊنل جانور جيان چوڦير ڦرن پيون، خاص ڪري گهاٽي جهنگ مان گذرڻ مهل هن جا دوڏا نڪري پيا اچن، هن جي اها حالت ڏسي مون هن کان پڇيو ”حملي مهل تو ڇا سوچيو هو؟“
”سائين مان بي غيرتن کي هٿ نه ڏيان ها... ڀڄي وڃان ها!“
ويجهو ڪو ڳوٺ ڪونهي، تون جهنگ ۾ ڌاڙيلن کان ڪيترو ڀڄين ها؟“
”سائين مان هنن ڪتن کي جيئرو هٿ نه ڏيان ها.“
ان تي فائرنگ وقت مون پنهنجي ڪيفيت بيان ڪئي ”يار مان ته خاموشي سان هنن کي هٿ ڏيان ها، خوامخواهه جو ٻلي وانگر ڊوڙائي ڊوڙائي پڪڙن ها.“
”ها! ڀائو رانديگر آهيون، ڏهن ٻارهن ميلن تائين هنن کي هٿ نه ڏيون ها، ظاهر آهي پوءِ ته همراهن جي حوالي هجون ها.“ ڪليم خيال ڏيکاريو.
اسان جي ٻيڙيءَ جي تري ۾ هوا گهٽ هئڻ ڪري ٻيڙي جا تختا هيٺ مٿي ٿي ...ٺڙ ... ٺـڙ... جو آواز ڪن پيا. ڪڏهن آواز ايترو ته وڌي پيو وڃي ڄڻ فائرنگ پئي ٿي، جنهن مهل اسان تي واقعي فائرنگ ٿي هئي، ان وقت به اسان ٻيڙي جي تختن جا کڙڪا سمجهيا هيا، موهن جي دڙي تائين اهي ڌڌڪا اسان کان وڌيڪ گائيڊ کي پريشان ڪندا رهيا.
موهن جي دڙي تي پهچڻ کان اڳ، اسان پاڻ ۾ اهو فيصلو ڪيو ته حملي جي خبر ڪنهن کي به ٻڌائڻي نه آهي. لاڙڪاڻو پنهنجو ڳوٺ هو، ايڪسپيڊيشن ٽيم جي ميمبرن جي گهڻائي ان شهر سان واسطو پئي رکي. ظاهر آهي ته آڌرڀاءُ لاءِ سندن مٽ مائٽ، يار دوست اچڻا هئا. خواهه مخواهه انهن جي پريشاني ۾ اضافو ٿئي ها. ان کان سواءِ ٿي سگهي پيو ته ضلعي انتظاميه اڳتي سفر ڪرڻ نه ڏي ها.ان رنڊڪ ڪري اسان جي ايڪسپيڊيشن کي گهربل نتيجا ملي نه سگهن ٿا.
موهن جو دڙو پهچڻ بعد به اسان اها ڳالهه سيني ۾ سانڍي رکي پر پوءِ سرگوشين ۽ سرٻاٽن ۾ اهو قصو ڪيترن ڪنن تائين پهچي ويو.
اڄ مان زندهه ويٺو اوهان کي ان واقعي جي روئيداد ٻڌائي رهيو آهيان. ڌرتي تي اڃا داڻو پاڻي لکيل هو. ان کان سواءِ حملي وقت خوش نصيبي ڪري شايد هيٺيون ڳالهيون فائدي ۾ ويون.
• عاقل وٽ درياهه جو پاڻي گهرو ۽ پيٽ ويڪرو هيو.
• حملي کان ڪجهه دير اڳ اسان موٽر جي ٽانڪي ۾ پيٽرول وڌو نه ته ٺيڪ فائرنگ مهل پيٽرول ختم ٿي وڃي ها. پيٽرول پوڻ ۾ گهٽ ۾ گهٽ ڏهه منٽ لڳن ها. فائرنگ دوران اهو عمل ڪرڻ ۽ ڀڄڻ ۾ ڏکيائي ٿئي ها.
• ان مهل ڪناري تي بيهي ٻيڙيءَ ۾ هوا ڀرڻ جو خيال لاهي ڇڏيوسين نه ته سڌو وڃي ڌاڙيلن جي ڪوڙڪي ۾ ڦاسون ها.
• جنهن ڪناري تي ڌاڙيل بيٺا هئا، اتان يڪدم وهڪري جو رخ وچ درياهه طرف ٿي ويو ان ڪري حملي کان ڪجهه دير اڳ اسان ٻيڙي وچ سير طرف لاڙي.
• وهڪري جي وچ ۾ اچڻ ڪري هنن جي گولين جي مار کان نڪري آياسين.
• شايد هنن اسانکي فورس جا ماڻهو ۽ اسان وٽ به هٿيارن جي موجودگي سمجهي، پاڻيءَ ۾ لهي، ويجهو اچڻ جي جرئت نه ڪئي.
• حملي مهل اسان بوکلائجي ڀڄڻ جي ڪوشش نه ڪئي پر اطمينان سان صورتحال جو جائزو وٺي پوءِ ٻيڙي ڊوڙائي.
• ٻيڙي ڦاسڻ مهل اسان چپو ۽ ونجهه استعمال نه ڪيو،پر ٻيڙي کي ڌِڪي گـهِري پاڻيءَ ۾ آندو، ان ڪري ڌاڙيلن کي اسان جي ڦاسڻ جو اندازو نه ٿيو، نه ته چيلهه جيترو پاڻي مس هيو.
• اسان جا حواس خطا نه ٿيا، خاص ڪري ڪليم سٺي اڳواڻيءَ جو ظاهرو ڪيو.
• اهو به ٿي سگهي ٿو ته ڌاڙيل اسان کي مارڻ نه چاهيندا هجن، هنن جو ڊيڄاري پاڻ وٽ گهرائي يرغمال ڪرڻ جو خيال هجي.
• اهو به امڪان آهي ته ڊاڪن فائرنگ ذريعي اسان کي خوفزده ڪري پنهنجي علائقي مان ڀڄائي ڪڍيو هجي.
• شايد ڪيترا دفعا اسان جو مهم جوئي جو جنون ئي اسان کي موت کان بچائيندو ٿو اچي، ڇو جو حملي بعد مون ڪليم کان پڇيو هو، ”صبح سفر جي آغاز مهل توهان کي ڪيتري فيصد پڪي هئي ته اڄ ڌاڙيلن جو حملو ٿيندو؟“
”ويهه فيصد.“
”توهان کي خوني حملي جو ڪيترو يقين هو؟“
هن ساڳيو سوال مون کان پڇيو.
”نوي فيصد.“
”ڪمال آهي ڪنهن ماڻهو کي نوي فيصد پڪ هجي ته ڪجهه ڪلاڪن بعد منهنجو موت ٿيڻو آهي. هن جهان ۾ منهنجي هيءَ آخري گهڙي آهي، پوءِ به هو ڪُڏ ڏئي ٻيڙي ۾ ويهي، اهو چريو چئبو يا جنوني!“
(اشتياق انصاريءَ جي هيءَ تحرير سندس ڪتاب ’ووڙيم سڀ وٿاڻ‘ تان ورتي وئي آهي).
مُهين جي دڙي جي ريسٽ هائوس ۾ اڄ رات وڏي سنگت ڪٺي ٿي هئي. اسان جي ڀاڱي ۾ منظور بلوچ، شعيب ۽ مينهون خان آيا آهن.
منظور بلوچ کي قديم آثارن جو چڱو خبط آهي. تازو ئي هن موٽر سائيڪل تي چڙهي ڪجهه دوستن سان گڏجي لاڙڪاڻي جي ڀرپاسي ۾ کنڊرن جو سروي ڪيو آهي. موٽر سائيڪل جي مائلو ميٽر تي هن جڏهن ڌامراهه دڙي (ڪانڌڙن وارو دڙو) جي ڊيگهه ماپي ته، اها ڏيڍ ميل نڪتي. کيس ڌامراهه دڙي مان ڪشان دور جا 8 سڪا مليا هئا. جيڪي هن پاڻ صاف ڪري سنڌالاجيءَ کي ڏيئي ڇڏيا آهن. کيس رپورٽ ملي ته، ماڻهو هن دڙي مان وڏو سون ڪڍي چڪا آهن. منظور وٽ جُهڪر جي دڙي جا سِڪا به آهن. جهڪر کان ٽي ميل پنڌ تي چوٽياريءَ جي دڙي جي ماپ طور ڪئي اٿس جيڪو ساڳيو جهڪر جهڙو آهي، ان کان اتر ۾ نندل جو دڙو آهي. منظور جو خيال آهي ته، انهن شهرن کي هُن (White Huns) قوم وارن تباهه ڪيو هوندو، جن سنڌ کي لڳ ڀڳ ساڍا ٽي سؤ سال رولي ۾ رکيو هو.
منظور بلوچ ٻڌائي ٿو ته ڌامراهه دڙي بابت مواد ڳوليندي ڳوليندي، سندس ملاقات باڊهه جي هڪ فوٽو گرافر سان ٿي، جنهن کي اتفاق سان سڪا مليا هئا، پر هن کي اها به خبر نه هئي ته اهي سڪا ڪيترا پراڻا آهن. هن اهو چڱو ڪم ڪيو هو جو انهن سڪن جا فوٽو ڪڍي ڇڏيا هئا. اهي سڪا، جُهڪر جي دڙي مان لڀجندڙ سڪن جهڙا هئا. انهن سڪن تي ڪي خاص نشان آهن. هتان لڀجندڙ، ڪشان دور جي سڪن تي ڪمان آهي، يا وري ڪنهن ماڻهوءَ جي هٿ ۾ نيزو آهي. مٿي تي اُڀو ٽوپلو آهي.
تاريخي دور جي لڳ ڀڳ هر ماڳ تان سڪا ملندا رهن ٿا. اها ٻي ڳالهه آهي ته سيڪ لڳل علائقن مان لڌل سڪا ڪٽجي تباهه ٿي ويل هوندا آهن. قديم آثارن جا ماهر سڪن مان اهو مواد هٿ ڪري وٺندا آهن، جيڪو ڪڏهن ڪڏهن تاريخ ۾ رڪارڊ ٿيڻ کان رهجي ويو هوندو آهي. بدقسمتي سان، دولت جي لالچ ۾ قديم آثارن کي ايترو ته نقصان پهچايو ويو آهي جو تاريخ مڪمل ٿيڻ جا ڪيئي امڪان ختم ٿي چڪا آهن.
سنڌ ۾ گهڻن قديم آثارن تان حال احوال وٺندي، مقامي ماڻهن ڪجهه اهڙن معتبرن ماڻهن جا نالا به کنيا جو اعتبار ئي نه پيو اچي. ڪير چوندو ته فلاڻو ناميارو محقق سنڌ جي قديم آثارن تان نادر شيون کڻائي، پرڏيهه ۾ وڪڻي ٿو. جڏهن محققن جا اهي حال هجن ته پوءِ جاهلن ۽ چورن کي ڪهڙي ميار ڏجي!
ڳالهه سڪن جي پئي هلي. تاريخي دور ۾ سڪا مختلف ڌاتن ۾ ٺهندا رهيا آهن، جن مان مکيه سون چاندي، ٽامو، پتل، لوهه يا ڪِنجهو آهن. آرڪيالاجسٽن کي انهن سڪن تان سماجي، ثقافتي ۽ سياسي تفصيل ملندا آهن.
مثال طور: سڪي جي قيمت، جيڪا انگن ۾ يا وري ڪنهن علامت مان ظاهر ٿيندي آهي. سڪي تي ڪنهن ماڻهوءَ جي شڪل به ٿي سگهي ٿي، جنهن مان حاڪم جي حسب نسب يا لباس ۽ زيورن، هٿيارن بابت پتو پئجي سگهي ٿو. ڪنهن ڏورانهين سلطنت جو سڪو ان سلطنت جي سنڌ سان تعلق بابت اظهار ڪري سگهي ٿو. واپاري ناتن سان يا سياسي بالادستيءَ بابت ڪو راز فاش ڪري سگهي ٿو. سڪي تي لکيل ٻولي لساني بالادستي ۽ حاڪم طبقي جي ٻوليءَ بابت خبر ڏيئي سگهي ٿي ۽ اهو پتو پئجي سگهي ٿو ته ڪهڙي ٻوليءَ ۾ ڪنهن مخصوص وقت دوران ڪهڙا مخصوص لفظ، اکر يا آواز هئا.
ڪو به سڪو، ساڳئي وقت ۾ فن جو نمونو به هوندو آهي ته تاريخ به. پر ڇاڪاڻ ته دنيا ۾ قديم آثارن سان دلچسپي وڌي آهي تنهن ڪري نادر شين جي قدر قيمت ڄاڻندڙن انهن کي پنهنجو ڪاروبار بڻائي ڇڏيو آهي. رهي ڳالهه جاهلن جي، ته انهن کي فقط سون سان دلچسپي آهي جيڪو وڌ ۾ وڌ کڻي ڪو مهيني سوا جو گذر ٿي سگهي ٿو پر ان سان صدين جي تاريخ جا بي ملهه نشان هميشه لاءِ ختم ٿيو وڃن.