ڪروڙ شريف ڏانهن
اربع-8 نومبر 1989ع
ٽيم ميمبرن ڪالهوڪي ڏينهن ۾ ٻه ڪم ٻيا به ڪيا آهن. رحمان ٺيڙهيءَ تان لڌل ٺڪرين کي صاف ڪري ترتيب سان رکي نوٽس (notes) ٺاهيا آهن ۽ انهن جو ٽرانسپيرنسيون تيار ڪيون ويون آهن. ٻئي پاسي چشمه بئراج وٽ ٻيڙين جي ٿيل عارضي مرمت کي پڪو ڪيو ويو آهي ته جيئن اڄوڪو سفر بهتر ٿئي. ايندڙ منزل ليه آهي جيڪو ديري اسماعيل خان کان 90-95 ڪلو ميٽرن جي پنڌ تي آهي.
ٻيڙيون درياهه ۾ لاهڻ کان اڳ، انور ڀٽائي جو بيت ڏنو، درياهه جو وهڪرو ۽ ان جي آرپار لانچن ۽ ترهن ذريعي ماڻهن جي اچ وڃ ڏسي انور جي شاعريءَ واري رڳ شايد ڦڙڪي اٿي هئي.
”وَهندي واٽ مٿان هينئڙي آسر مَ لهي!“
ٻيڙين جو قافلو ساڍي ڏهين ڌاري اڳتي وڌڻ شروع ٿيو. خشڪيءَ واري قافلي، ديري اسماعيل خان واري پل ٽپي، درياهه جي کاٻي ڪپ تان ڏکڻ جو پنڌ شروع ڪيو. واٽ تي ڪروڙ شريف نالي ننڍڙو شهر آهي.
جيپ هلائيندي اسان جو ڊرائيور خالد سمون کل ۾ ٻُٽجي ٿي ويو. کيس حيرت هئي ته سرڪاري عملدارن ۽ ٽيم جي ميمبرن کي ڇا ٿي ويو آهي جو هنڌين ماڳين ٺڪريون ميڙيندا ٿا وتن. چيائين،
”اجايو ٿا ويٺا ڪشالا ڪڍو، مون کي چئو ته کوڙ ٺڪريون آڻي ڏيانوَ! بازار مان دلا گگهيون ۽ مٽ خريد ڪري پوءِ ڀڃي ٿيلهن ۾ ڀري هلو. باقي کنڊرن ۾ ڌڪا کائڻ مون کي سمجهه ۾ نٿو اچي. ڪو نانگ بلا وڇون ڏنگي وجهي ته اجايو ڏچي ۾ پئجي وينداسون!“
مان چپ رهيس.
”اسان پراڻيون ۽ ڀُتيون ديواريون ڏسي پري ٿا ڀڄون ته متان مٿان اچي نه ڪري پر توهان ته پڙهيل ڪڙهيل ماڻهو آهيو ... توهان وري وڃيو انهن جون ماپون ڪيو ۽ سرون جاچيو.“
مان وري به چپ رهيس. خالد سمون ٻيهر کل ۾ ٻٽجي ويو. چيائين، ”چڱا چڱا آفيسر ماڻهو پاڻ به سک ڦِٽو اٿن ته اسان کي به کڻي رلايو اٿن. ڀلا اها به ڳالهه آهي جو بنگلا فليٽون ڇڏي هتي درياهن جي ڪناري ڪفن پائي قبرن ۾ ٿا سمهن!“
”ڪفن ۽ قبرون!؟“ مون حيرت مان پڇيو.
”ٻيو نه ته هيءُ ڇاهي؟ مون کي ته صاحبن جي چريائپ تي کل ٿي اچي ... اسان کي توهان جيڪو سليپنگ بيگ ڏنو هو اهو ته جيئري ئي ڪفن پائڻ آهي ۽ هيءُ تنبو ته صفا قبرن جهڙا آهن. هڪ هڪ قبر ۾ ٻه ٻه چار چار مڙدا“ هو وري کل ۾ ٻٽجي ويو. جيپ سامهون کان ايندڙ گاڏيءَ سان ٽڪر کائيندي کائيندي بچي. خالد وري شروع ٿي ويو.
”آئون سوچيان ٿو ته، خدا جيڪڏهن اسان کي ٻه ڏينهن اڳ اهو ٻڌائي ته فلاڻي ڏينهن اوهان جو موت آهي ته اسان مرڻ کان اڳ تڙ ٻڙ ڪري تيار ٿي ڪفن پائي قبر ۾ سمهي پئون، جيئن هاڻي ٿا ڪيون ته جيڪر ڪيڏا خرچ بچي پون ... ماڻهو به اسان جو بوجهه کڻڻ ۽ خرچ ڪرڻ کان ڇٽي پوندا.“ خالد سمون اصل سيکاٽ جو آهي، سياحت ۽ ثقافت کاتي ۾ نوڪري اٿس. کيس سنڌيءَ ۾ انگريزي ڳالهائڻ جو ڏاڍو شوق آهي. ڪا صلاح ڏيئي چوندو، ”پاڻ ۾ ڊسڪٽ ڪري وٺو.“ ڊسڪٽ معنيٰ ڊسڪس. خالد سمون پبلسٽيءَ کي ”پبلڪسٽي“ چوندو آهي.
ڪروڙ شريف ڏانهن ويندي ۽ پل ٽپڻ کان پوءِ اسان کي ديري دريا خان جي ڀرپاسي ۾ کجين جا گهڻا وڻ نظر آيا. هن علائقي جون کجيون ۽ ڪتل ڪافي مشهور آهن. اهي عام کجيءَ کان ڪجهه وڏيون آهن. ديرو دريا خان ريلوي اسٽيشن به آهي. اتر ۾ ماڙي انڊس ميانوالي، پيپلان ۽ ڪلور ڪوٽ ريلوي اسٽيشنون اٿس. هيٺ ڏکڻ ۾ ڪوٽلا جام، ڀڪر، ڪروڙ، ليهّ ۽ ڪوٽ ادو ريلوي اسٽيشنون آهن. ڪوٽ ادو تونئسه بئراج جي ويجهو آهي. درياهه جي الهند ڪپ تي ڪروڙ جي آمهون سامهون کان تونئسه تائين ڪابه آبادي ناهي. اهو جابلو ۽ وارياسو پٽ ساڳيو سليمان جبل جو دامن آهي. ان کان اتر ۾ ديري اسماعيل خان تائين تمام ڇڊي آبادي آهي.
ماڙي انڊس کان هيٺ ڪوٽ ادوءَ تائين مٿي ڄاڻايل سڀ شهر ۽ ڳوٺ ڪچي جي ڪنڌيءَ تي وارياسن پٽن تي ٻڌل آهن، جن جي اولهه ۾ سنڌو ۽ اوڀر ۾ عظيم ٿل ڪئنال، ليّه جي اوڀر ۾ اچي پورو ٿئي ٿو. ڪوٽلا جام ننڍڙو شهر آهي. هتان لنگهندي چؤطرف چڱڙيون ڀِٽون نظر آيون پر هيءُ ٿر جي مقابلي ۾ تمام ننڍيون هيون. هتان لنگهندي ائين پيو لڳي ته ڄڻ اسان سکڻي ٿر مان پيا لنگهون، البت ڀٽن تي ڪو به گاهه، ٻوٽو يا ساوڪ ناهي. درياهه ويجهو هئڻ ڪري پاڻيءَ جي کوٽ ناهي. وڻڪار چڱي آهي.
ڀڪر جو شهر ٽپڻ کانپوءِ روڊ سان وڏا وڻ آهن. وڏا وڏا وڻ ٻوٽا ۽ ساوڪ آهي، سرڪاري فارم آهن. شهر ۾ وڏو ڊگري ڪاليج نظر آيو. رستن تي اسڪولي ٻارن جا ٽولا مستيون ڪندي نظر آيا، شايد اسڪولن جي موڪل ٿي هئي. ٻارن جي يونيفارم اڇي سٿڻ قميض هئي. ملڪ ۾ ڪنهن وقت ۾ مليشيا ڪپڙي جي يونيفارم جو رواج هو جيڪا اونهاري ۾ شاگردن کي گرميءَ کان هلاڪ ڪري وجهندي هئي. سنڌ ۾ شاگردن جي ڊريس گيڙو رنگ جي آهي، شايد سنڌ جي تعليم کاتي سنڌي شاگردن کي صوفياڻي رنگ ۾ رڱڻ گهريو آهي. ڪاش! هو سنڌ جو صوفياڻو مزاج بچائي سگهن ۽ سنڌ جو نئون نسل ڪٽرپڻي کان آجو رهي.
پنجاب ۾ اسان کي آبپاشي کاتي سان گڏوگڏ وائلڊ لائف ۽ ٻيلو کاتو به چڱو سرگرم نظر اچي ٿو، اسان کي هنڌ هنڌ تي اهڙيون هدايتون پڙهڻ لاءِ ملن ٿيون جيڪي جهنگلي جيوت توڙي وڻڪار جي تحفظ بابت سٺي ۽ سولي تعليم ڏين ٿيون.
پنجاب ۾ فقط اهي نه، سياسي مذهبي حلقا به ڪافي سرگرم آهن. پوسٽر بازي فقط تعليمي مقصدن لاءِ ته ضروري ناهي. ڀڪر ۾ هڪ چؤواٽي لڳ ڪا اجائي سجائي اڏاوت هئي. اها نه مسجد هئي، نه اسڪول ۽ نه اسپتال. بس ائين ڪا سياسي قسم جي گول مول اڏاوت هئي شايد ڪو يادگار هجي، اڏاوت اڃا مڪمل نه ٿي هئي پر ان تي لکيو ويو هو، ”پاڪستان ڪا مطلب ڪيا. لاالهٰ الالله“- اسان تڪڙ ۾ هئاسون انڪري ڪنهن کان پڇي نه سگهياسون پر هڪ ڳالهه واضح آهي ته جماعت اسلاميءَ جي سڃاڻپ ان نعري سان آهي. ڇا مقامي ٽائون ڪميٽي يا ڪنهن ٻئي شهري اداري اهو سياسي نعرو لکايو هو؟ يقيناً ائين ئي هوندو ڇو ته اڄڪلهه پنجاب تي آءِ-جي-آءِ جي حڪومت آهي ۽ جماعت اسلامي ان اتحاد ۾ مسلم ليگ سان شامل آهي.
سرحد صوبي ۽ پنجاب جي مختلف شهرن ۾ خاص ڪري ڪالاباغ کان هيٺ اسان جن جن روڊن تان لنگهياسون، اتي اسان کي پوليس جا ٿاڻا جديد نظر آيا، پر انهن جي تعمير وقت اها ڪوشش ڪئي وئي آهي ته انهن جو ڏيک قلعي جهڙو هجي. اهو شايد ان ڪري هو ته ملڪ ۾ ، خاص طور تي سرحد ۾ قبائلي سرشتو اڃا ڏاڍو مضبوط آهي ۽ قبائلي رهڻي ڪهڻيءَ ۾ ڪوٽن ۽ قلعن کي طاقت جي نشاني سمجهيو وڃي ٿو. ٿي سگهي ٿو ته ان قسم جي تعمير پويان ڪو اهڙو ذهن هجي جنهن ڪوٽن ۽ قلعن جي اڏاوتي ورثي کي بچائڻ گهريو هجي. پر ان جو امڪان ان ڪري گهٽ نظر آيو جو اهڙي اڏاوت اڃا بند نه ٿي آهي، پر قبائلي زورآورون جي گهرن ۽ بنگلن تي به ساڳيو رنگ غالب آهي. اسان کي ڪجهه گهرن جي ڪنڊن تي هڪ اڌ برج ٺهيل نظر آيا جن کي نمايان ڪرڻ لاءِ گهربل رنگ ڏنو ويو هو يا وري ڪنگرا ٺاهيا ويا هئا.
ڀَڪر کان اڳتي روڊ جي حالت ڪافي خراب آهي، ڪن ڪن هنڌن تي بنهه اهڙو آهي جيئن ڄامشوري ۽ سيوهڻ جي وچ واري انڊس هاءِ وي. سفر جيتري تيزيءَ سان تڙ تڪڙ ۾ جاري رکيو ويو آهي، اُن سان مونجهه ٿيڻ لڳي آهي ڇاڪاڻ ته واٽ تي بيٺل هڪ هڪ ماڻهو، هڪ هڪ وڻ ۽ هڪ هڪ کنڊر يا مقبرو خبرون ٻڌائڻ لاءِ آتو آهي پر اسان انهن کي ڇڏي اڳتي نڪري وڃون ٿا. مون تي ٽيم پاران اها ذميواري رکي وئي آهي ته ڪنڌيءَ تي موجود شين تي مواد گڏ ڪندو هلان، پر هيڏي تڙتڪڙ ۾ اهو ممڪن ئي ناهي. هزارن ۽ لکن ورهين جي تاريخ ۽ جاگرافيءَ جو اڀياس ڪرڻ لاءِ هڪ هڪ شهر ۽ ڳوٺ ۾ گهٽ ۾ گهٽ هڪ هڪ ڏينهن رهڻ ضروري آهي. هڪ هڪ کنڊر تي هڪ هڪ هفتو رهڻ ضروري آهي. هن ريت گڏ ٿيندڙ معلومات بنهه ٿورڙي، غلطين سان ڀريل ۽ چڙ ڏياريندڙ ئي ٿي سگهي ٿي. مونکي سڀ کان وڌيڪ خطرو ان ڳالهه جو محسوس ٿئي ٿو ته متان ڪو ماڻهو غلط خبرون ٻڌائي ۽ مان انهن کي سچ سمجهي داخل نه ڪري ڇڏيان. ضروري ته ناهي ته جنهن ماڻهوءَ سان منهنجي ملاقات ٿي اهو شهر، ڳوٺ ۽ درياهه بابت سڄي معلومات رکندڙ هجي! ان ڪري مان ڪوشش ڪريان ٿو ته شڪي ڳالهيون داخل نه ڪجن. بهرحال، مجبوري آهي. اسان وٽ وقت تمام ٿورو آهي.
هن علائقي ۾ فوجي گاڏين جي چرپر ڪافي محسوس ٿئي ٿي. اٽڪل هر پندرهن ويهن منٽن ۾ هڪ فوجي گاڏي لنگهي ٿي. پرائيويٽ ٽرانسپورٽ به مناسب آهي پر اها ڳالهه نوٽ ڪرڻ جهڙي آهي ته ٻهراڙين ۾ اُٺ جو ڪردار اڃا تائين ڏاڍو اهم آهي. ڪالاباغ کان هيل تائين ۽ ان کانپوءِ هيٺ سنڌ ۾ اڄ به اُٺن جون قطارون روڊن جي ڪناري هلنديون نظر اينديون، جن تي هيڪاندو مال ٻڌل هوندو آهي. اجهو هتي به اٺن جي هڪ قطار وڃي رهي آهي ... اوٺار جي هٿ ۾ اڳئين اٺ جي مهار آهي، باقي اُٺ وڏيون وڏيون ٻرانگهون کڻندا هيڏانهن هوڏانهن نهاريندا جهومندا پيا وڃن. اڳين اٺ جي پڇ ۾ ٻڌل رسي پوئين جي نڪ ۾ ۽ ان جي پڇ ۾ ٻڌل رسي ٽئين جي نڪ ۾ ... ۽ ائين ڇهه ست اُٺ. اُٺن تي مال ٻڌل، انهن تي مايون ۽ ننڍڙا ٻار.