ڌرتي ماتا
مُهين جي دڙي جا کنڊر ڏسي، ان مان لڌل مورتين ۽ مهرن جون تصريرون ذهن جي پردي تي سلائيڊن وانگر هڪ هڪ ٿي اڀرن ٿيون. ڏاند (يا ڪو ٻيو جانور)، هڪ سڱو ڏاند، تصويري لکتون، پروهت، ناچڻي ۽ ڌرتي ماتا. ان سان گڏوگڏ ڌرتي ماتا جي اها مهر سامهون اچي ٿي، جنهن ۾ هوءَ ٻوٽو ڄڻي رهي آهي. ماهرن ان کي زرخيزيءَ جي ديوي قرار ڏنو آهي پر مون کي قديم سمير جي دلمون جي ديوي نِن هر سگ (Ninhursag) ياد اچي ٿي جنهن ٻوٽي کي جنم ڏنو ۽ ڌرتي آباد ڪئي.
قديم عراق جي ڏندڪٿائن ۾، هڪ ملڪ جو نالو دلمون آهي. قديم آثارن جا ماهر ٻه دليا آهن. هڪڙا ماهر ايراني نار جي ڏاکڻي ڪنڌيءَ تي بحرين ويجهو دلمون ڳولين ٿا، جڏهن ته ڪجهه ماهرن جو خيال مُهين جي دڙي ڏانهن آهي. مُهين جي دڙي جي خاص ڳالهه اتي کوهن جي موجودگي آهي. عراقي ڏندڪٿا ۾ دلمون کوهن جو شهر آهي. مُهين جي دڙي ۾ کوهن جو تعداد ستن سون کان گهٽ ناهي. جڏهن ته دڙي جي پکيڙ 19 هيڪٽر آهي.
مون کي عراقي ڏند ڪٿا جا ٻه ڪردار، اينڪِي ديوتا ۽ نِن مهه (نِن هرسگ) سنڌ جا لڳندا آهن جن کي، عظيم ديوتا ڌرتيءَ جا ٽڪرا ورهائڻ مهل هڪ خشڪ ڌرتي ڏيئي ڇڏي هئي. ان خشڪ ڌرتي کي اينڪي ديوتا جنهن طرح آباد ڪيو هو، سو سواءِ شو مهاديو جي ٻيو ڪنهن جو ڪم ٿي نٿو سگهي. اينڪيءَ خشڪ ڌرتيءَ کي پنهنجي مخصوص علامت لنگم جي مدد سان پاڻي ڏنو ۽ ننمهه ٻوٽا ڄڻيا. اينڪي وري مخصوص علامت سان ڇڻڪار ڪئي ۽ نباتيات وڌي. اسان ڏسون ٿا ته مُهين جي دڙي مان نه رڳو شِو جون علامتون لڌيون ويون آهن پر، هڪ اهڙي مهر به لڌي وئي آهي جنهن ۾ ڌرتي ماتا ٻوٽو ڄڻي رهي آهي. ڇا اسان نِن مهه کي نانيا، ناني يا وڏي ماءُ نٿا چئي سگهون؟ جڏهن ته نِن هرسگ ۽ نِن تِي وغيره به ان جا ئي ٻيا روپ آهن. دلچسپ ڳالهه اها به آهي ته دلمون جي ديويءَ جو هڪ نالو نِنسيڪِلا به آهي جيڪو سنڌو ماٿريءَ جي قديم ديوي ڪاليءَ جهڙو آهي.