تِمر جا ٻيلا
وڻ، زندگيءَ لاءِ ڪيڏي اهم جنس آهي، اهو انهن کان پڇجي جن وٽ وڻ ناهن. سنڌ جا اوڀر ۽ اولهه وارا پاسا ۽ جابلو پٽ وڻڪار کان وانجهيل هئڻ ڪري جياپي لاءِ ڏاڍا ڏکيا آهن. ان ڪري ماحوليات جي ماهرن جو بنيادي نعرو آهي، ”وڻ ناهن ته مستقبل ناهي.“ پر اها به حقيقت آهي ته، شعور جي کوٽ سبب اهي علائقا به خطري ۾ پئجي پيا آهن جتي، وڏا ٻيلا آهن. سڄي دنيا ۾ جتي جتي به آلودگي وڌي رهي آهي ماحولياتي تبديلي اچي رهي آهي يا وڏي تعداد ۾ وڻ وڍجي رهيا آهن، اتي زندگيءَ جو توازن تيزي سان ڦِٽندو پيو وڃي.
سنڌ ۾ ٻيلن جا ٻه قسم آهن. هڪڙا اهي جي ڪشمور کان ڄامشوري جي وچ ۾ سنڌوءَ جي ٻنهي ڪپن تي آهن ۽ ٻيا سنڌوءَ جي ڊيلٽا ۾ آهن. ٻنهي قسم جي ٻيلن ۾ دلدلي ٻيلا جن کي تِمر جا ٻيلا چون ٿا، وڏي خطري ۾ آهن. سبب؟ ان ڪري ته ماحولياتي تبديلي ٿي رهي آهي. ماحول ۾ تبديلي آڻڻ فطرت جو ڪم سهي پر وڏو هٿ خود ماڻهن جو آهي. خاص ڪري بئراج پوڻ کان پوءِ جيئن ته مٺي پاڻيءَ جو ڇوڙ ۽ ان سان گڏ ايندڙ لٽ، مٽي ۽ واري گهٽجي وئي آهي، تنهن ڪري سمنڊ جو کارو پاڻي درياهي واتن ۾ ڪاهي پوي ٿو.
جيئن ته درياهه جي ڇوڙ وٽ اها سموري معدنيات اچي ڪٺي ٿئي ٿي، جيڪا تمر جي واڌ ويجهه لاءِ ضروري آهي، تنهن ڪري اتِي تِمر تيزي سان وڌي ۽ ويجهي ٿو. ڇاڪاڻ ته اها گهڻي معدنيات ۽ حياتيءَ لاءِ ڪارائتا جُزا تمر جي وڻ خاص ڪري ان جي پاڙن جو حصو ٿين ٿا، تنهن ڪري سامونڊي زندگي، تمر واري علائقي ۾ رهڻ پسند ڪري ٿي. سامونڊي مخلوق کي تمر جي پاڙن مان طاقتور خوراڪ ملي ٿي، جنهن ڪري نه رڳو ننڍيون مڇيون ۽ جهينگا دلدلي ٻيلن ۾ پلجن ٿا پر تمام ننڍڙي (Micro Scopic Plant life) سامونڊي نباتات ۽ جيوڙا به پيدا ٿين ٿا، جيڪي مڇين ۽ انهن جي ٻچن لاءِ خوراڪ بڻجن ٿا. دلدلي مٺي کاري پاڻي (Brackish Water) ۾ حياتيءَ کي هٿي ڏيندڙ سگهه جو اندازو ان مان سولائي سان هڻي سگهجي ٿو ته، ان تي تمام ننڍڙي سامونڊي نباتات وڏي تعداد ۾ اڀري ٿي.
حياتيءَ جي بقا جو هڪ پنهنجو سرشتو آهي. جيڪڏهن ان سرشتي ۾ ڪٿي به رنڊڪ يا ڦيٽارو پوي ٿو ته، سڄي حياتي متاثر ٿئي ٿي. جيڪڏهن تمر جا ٻيلا ختم ٿي ويندا ته، سامونڊي مخلوق ڪناري کان پري هلي ويندي، ڇو ته ان جو مکيه سهارو باقي نه رهندو. سنڌوءَ ۽ ان جي ساٿي ندين تي جڏهن کان بئراج پيا آهن، تڏهن کان مٺي پاڻيءَ جو ڇوڙ ۽ لٽ پلٽجڻ جو عمل گهٽجي ويو آهي، جنهن ڪري سنڌ جو ڊيلٽا ڏاڍو متاثر ٿيو آهي. سامونڊي مخلوق هوريان هوريان ڪنارو ڇڏڻ لڳي آهي. ان ڪري هاڻي سامونڊي مخلوق اِتي آنا به گهٽ لاهي ٿي.
لَٽَ ته شايد هر ندي آڻي ٿي پر لٽ کي ويهارڻ ۽ گڏ ڪرڻ ۾ تمر جو وڏو ڪردار آهي. تِمر، لَٽ کي پنهنجين پاڙن جي مدد سان جهلي ٿو. جنهن ڪري هر سال زمين وڌي ٿي ان ئي زمين تي تِمر اڃا پکڙجي ٿو. پر جڏهن درياهي پاڻي سمنڊ ۾ داخل نٿو ٿئي تڏهن، سمنڊ درياهي ڍورن ۾ ڪاهي پوي ٿو ۽ پوءِ اهي ڍورا سامونڊي وِيرن جي لاهه چاڙهه سبب سامونڊي دهشت گرديءَ جو شڪار ٿي وڃن ٿا، مِٺي زمين کاري ٿي پوي ٿي. زمين ۾ لوڻياٺ وڌي ٿي، کوهه کارا ٿين ٿا. تمر جا ٻوٽا مرڻ لڳن ٿا. دلدلي مخلوق لڏڻ ۽ مرڻ لڳي ٿي، انساني آباديون ڊهڻ لڳن ٿيون ۽ جياپي جي بقا جو سڄو سرشتو ڊانواڊول ٿي وڃي ٿو. تازو ٿائيلنڊ ۾ ٿيل مهاڻن جي هڪ ايشيائي ڪانفرنس ۾ ٻڌايو ويو ته، پاڪستان ۾ دلدلي علائقي ۾ ماحولياتي آلودگيءَ سبب، سامونڊي مخلوق وڏي تعداد ۾ ڪنارو ڇڏي چڪي آهي، جڏهن ته کلئي سمنڊ ۾ ڪوريا ۽ تائيوان جي ٽرالرن جنهن جديد طريقي سان مڇي مارڻ شروع ڪئي آهي، ان سبب، مقامي مهاڻا هاڻي اڳي جي ڀيٽ ۾ فقط 10 سيڪڙو شڪار ڪري سگهن ٿا، پوءِ کڻي انهن وٽ وڏيون لانچون ۽ هُڙا ئي ڇو نه هجن. سنڌوءَ جي ڇوڙ وٽ، سامونڊي مخلوق کي وڌائڻ لاءِ، اٽل آهي ته ڊيلٽا جو ماحولياتي سرشتو بحال ڪيو وڃي. ان ڏس ۾ پاڪستان جي ٻيلي کاتي ۽ سامونڊي اڀياس واري کاتي هاڻي اکيون پٽيون آهن. 1970ع واري ڏهاڪي جي مهڙ ڌاري، اهو تسليم ڪيو ويو آهي ته، تمر ۽ ڊيلٽا جو علائقو ملڪ جي اقتصاديات ۾ تمام اهم ڪردار ادا ڪري رهيو آهي، جنهن تي هن کان اڳ ڪڏهن سوچيو به نه ويو هو.
هڪ اندازي موجب، گذريل صدين ۾، سنڌو پنهنجي لٽ جي ذريعي هر سال اٽڪل ويهه هزار ايڪڙ نئين زمين پيدا ڪندو رهيو آهي پر جڏهن کان بئراج پيا ۽ گهربل مقدار ۾ مٺو پاڻي لٽ سميت سمنڊ ۾ نٿو لهي، تڏهن کان سنڌ جون ڏاکڻيون حدون سمنڊ جي موٽ سبب گهٽ ٿينديون پيون وڃن. اهڙو مشاهدو خاص طور تي تعلقي ساڪري، کاري ڇاڻ، ڪيٽي بندر، جاتي، شاهه بندر ۽ ڀرپاسي ۾ ڪري سگهجي ٿو.
سنڌ جي ڊيلٽا کي بچائڻ لاءِ گهٽ ۾ گهٽ ڪيترو پاڻي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪرڻ کپي؟ ان بابت ڪراچيءَ ۾ ڪوٺايل هڪ ڪانفرنس ۾ پاڪستان جي (اڳوڻي) صدر غلام اسحاق خان ٻڌايو هو ته، ”گهٽ ۾ گهٽ پنجهتر هزار ڪيوسڪ.“ پر جڏهن اسان اوشينوگرافيءَ واري کاتي جي واسطيدار عملدار کان اهو سوال ڪيو ته، هن بنا هٻڪ جي چيو ته، ٻه لک ڪيوسڪ پاڻي روزانو سمنڊ ۾ پوڻ گهرجي. پاڪستان جو صدر ماحولياتي ۽ آبپاشيءَ مان ڪنهن به شعبي جو ماهر نه آهي، ممڪن آهي ته هن کي غلط معلومات ڏني وئي هجي.
هڪ اڀياس موجب، دنيا ۾ تمر جون ڪل ٽيونجاهه جنسون آهن، جيڪي ٿلهي ليکي اٺن قسمن جي ٻارهن نمونن ۾ ورهايل آهن. تمر جا اهي ٻيلا ٻه ڪروڙ ٽيهه لک ايڪڙن تي پکڙيل آهن. سنڌو ڊيلٽا ۾ تمر جون اٺ جنسون آهن، جڏهن ته مڪران جي سامونڊي ڪناري لڳ پنج جنسون آهن، پر اهي قد بت ۾ ننڍيون آهن ۽ هوريان هوريان ختم ٿي رهيون آهن، ان جو سبب شايد اهو ئي آهي ته اتي درياهي لٽ گهٽجي رهي آهي ۽ بلوچستان جون ننڍيون جابلو نديون تمر جي واڌاري لاءِ مناسب ماحول برقرار رکي نه سگهيون آهن.
سنڌو ندي، دنيا ۾ ڇهون نمبر وڏي ندي آهي. جڏهن ته اپکنڊ ۾ ٻئي نمبر تي وڏو ڊيلٽا سنڌوءَ جو آهي. پهرين نمبر تي وڏو ڊيلٽا گنگا ۽ برهمترا وارو گڏيل ڇوڙ جو علائقو آهي، جنهن تي سندر بن ٻيلا آهن. سندر بن ڪو هڪ ٻيلو ناهي ان جا مختلف حصا بنگلاديش ۽ اولهه بنگال ۾ آهن. اهي ٻه نديون پاڻ سان گڏ نه رڳو هندستان پر ڪشمير ۽ نيپال ندين جو پاڻي به آڻين ٿيون، جنهن ڪري سندر بن ٻيلن ۾ تمر جا تمام وڏا ٻيلا به پيدا ٿيا آهن. اهي ٻيلا مختلف ٻيٽن تي پکڙيل هئڻ ڪري Sundar Bans سڏجن ٿا.
تمر کي يورپي ٻولين ۾ مينگرو (Mangrove) سڏيو وڃي ٿو، اهو نالو آفريڪا مان ان وقت کنيو ويو، جڏهن پورچوگيزن اولهه آفريڪا جي انهن علائقن ۾ قدم رکيا، جتي تمر جا ٻيلا هئا. سندر بن ۾ 607.000 هيڪٽرن تي تمر جا ٻيلا آهن. ڀارت ۾ اڙيسا، اولهه بنگال ۾ (150 چورس ڪلو ميٽر) تامل ناڊو، ڪرناٽڪا، گوار، مهاراشٽر (330 چورس ڪلو ميٽر) گجرات (260 چورس ڪلوميٽر) ۽ احمد آباد ۾ تمر جا وڻ آهن. انهن ٻيلن کي سڀ کان گهڻو هاڃو سن 1777 ۾ برٽش ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ رسايو. تمر (Mangrove) کي آفريڪا ۾ مين گائو (Mangue) چيو ٿي ويو. هن وقت سندر بن ۾ تمر جا ٻيلا دنيا ۾ سڀ کان وڏا سمجهيا وڃن ٿا. هندستان ۾ تمر جي وڻن جي مختلف قسمن جا نالا سُندري (Sundri)، گورن (Garan) گيون (Geon) ڪيوڙا (Keora) ۽ گول پته وغيره آهن. (ڀارت ۾ تمر بابت اها معلومات مون کي ڪلڪلتي جي ڊاڪٽر جوتيندر راءِ چوڌريءَ، ٿائيلينڊ جي سونکلا يونيورسٽيءَ ۾ هڪ ڪانفرنس دوران ڏني. ڊاڪٽر جوتيندر جو تعلق هندستان جي هڪ غيرسرڪاري تنظيم (N.G.O) ڪوسٽل پُوئر ڊيولپمينٽ ايڪشن نيٽ ورڪ سان هو ۽ هن تمر جي وڻ تي ست سال اڀياس ڪيو هو.)
چوندا آهن ته، هر شيءِ جو سڀ کان وڏو دشمن ان جي پنهنجي اندر ۾ هوندو آهي. تمر جون خوبيون تمر جون دشمن ٿيون آهن. تمر تمام سخت ڪاٺ آهي ان ڪري مختلف ملڪن ۾ اهو ڪاٺ فرنيچر ٺاهڻ جي ڪم اچي ٿو. هندستان ۾ ٻيڙيءَ جي مٿانهين حصي تي ڪٽهڙا ان مان ٺاهيا وڃن ٿا. مهاڻا ته جيڪر ان کي ونجهه ۾ چپوءَ طور به استعمال ڪن ها پر ڇاڪاڻ ته بانس (Banboo) ۽ ٻيو ڪاٺ هلڪو ٿئي ٿو تنهن ڪري ڪجهه بچاءُ ٿيو آهي. البت ماڻهو تِمر سان دشمنيءَ کان نه مڙيا، جهوپڙين ۾ ٿنڀي طور تي ان جو ٿڙ استعمال ڪن ٿا. تمر جو گهيرو ڏيڍ ٻه فوٽ به ٿئي ٿو. هندستان ۾ ڀولڙا ”ڪيوڙي” ۽ ”گيون“ جو ڦل کائين ٿا، پاڪستان ۾ اٺ، ٻڪريون ۽ ٻيو مال ته ڄڻ تمر جي پنن جو عاشق آهي. سنڌ جي ڊيلٽا ۾ پلجندڙ اٺن جا وڳ گهڻو ڪري تمر تي پلجن ٿا، جيڪي پوءِ عربستان، ٿر، ڪوهستان ۽ بلوچستان ۾ وڪامجن ٿا. جتن جو وڏو ڪاروبار اٺن جي پالنا تي آهي. جيڪڏهن تمر جي چاري طور استعمال تي بندش نه وڌي وڃي تڏهن به تمر کي گهڻو نقصان نه ٿيندو. تمر جو اصل دشمن ماڻهو آهي. جيڪو وڻ وڍي ڪاٺيون ٻاري ٿو. ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته سنڌ ۾ اُٺ تمر کي کپائي نٿا سگهن پر انسان ئي ختم ڪري سگهي ٿو. بک ته لهي سگهي ٿي، هٻڇ نه.
تمر جي ٻين فائدن ۾ ماکي به شامل آهي، سندر بن جا اڪثر ماڻهو ماکيءَ جي لالچ ۾ شينهن جو شڪار ٿيندا آهن.
تمر جو ٻوٽو رڱڻ جي ڪم به اچي ٿو، ان جي ڇوڏي ۾ رڱڻ جي صلاحيت گهڻي آهي. تمر جا ٻيا اهم ٻيلا نِگر (Nigar) نديءَ جي ڊيلٽا ۾ آهن. نگر ندي آفريڪا جي ٽيون نمبر وڏي ندي آهي، جنهن جي ڊيگهه 4185 ڪلوميٽر آهي. اها ندي اولهه آفريڪا ۾ مالي، نگر ۽ نائيجيريا ملڪن مان لنگهي ٿي. ڏکڻ آمريڪا ۾ اورينوڪو (Orinoco) به هڪ اهم ندي آهي، جنهن جو شمار ڏکڻ آمريڪا جي ٽن وڏين ندين ۾ ٿئي ٿو، اتي به تمر جا ٻيلا آهن جيڪي 7800 چورس ميل (20.2000 چورس ڪلوميٽرن) واري ڊيلٽا ۾ آهن. 2575 ڪلوميٽر ڊگهي هيءَ ندي وينزويلا ۽ ڪولمبيا مان ٿيندي ايٽلانٽڪ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي.
پاڪستان ۾ تمر جي ٻيلن جي پکيڙ 1966ع ۾ 249.486 هيڪٽر ڪٿي وئي هئي. جيڪا گهڻي ڀاڱي سنڌو ڊيلٽا ۾ آهي. ان طرح سنڌو ڊيلٽا ۾ تمر جو تعداد دنيا ۾ پنجين ڇهين نمبر تي آهي. مڪران واري ڪنڌيءَ تي تمر، ويهن هيڪٽرن تي هوندو. 1947ع کان اڳ واري برطانوي رڪارڊ کي سامهون رکي ڏسي سگهجي ٿو ته، ڪجهه ئي سؤ سالن جي مُدي اندر سنڌو ڊيلٽا ۾ وڏي تبديلي آئي آهي. ان وقت سنڌوءَ جا مکيه وهڪرا، ڪراچيءَ لڳ سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندا هئا. تمر جا وڻ هاڻي جي ڀيٽ ۾ وڏا ۽ گهڻا هئا. اندازو آهي ته ڪڇ واري رڻ ڏانهن، آخري ڀيرو ڇوڙ وقت، اولهه پاسي تمر جا ٻيلا گهٽيا ۽ ڏکڻ طرف وڌيا. درياهي ڇوڙ ۾ تمر جي ٻيلن ۾ اها ڦيرگهير هاڻي به جاري آهي.