درياهه پير ماڳ
درياهه پير ماڳ به هڪ اتفاقي دريافت ئي چئجي. (انڊس ايڪسپيڊيشن کانپوءِ هڪ ٻي مهم دوران اسان هن ماڳ تي اتفاق سان لٿا هئاسين) اسان کي ٻڌايو ويو ته، هتي هڪ قديم قبرستان آهي ... جڏهن اسان لانچ تان لهي گپ جي ٻيٽ تي پير رکيا ته اڌ فٽ هيٺ کَچي ويا ۽ پير ڪنهن اهڙيءَ شيءِ تي پياجنهن وڍ ٿي وڌا. اسان ٻي وک رکي ته ساڳيا وڍ محسوس ٿيا. ائين اٺ ڏهه وکون کڻڻ بعد اسان فيصلو ڪيو ته، پيرن کي وڍيندڙ شيون ڪڍي ڏسجن. اسان حيران ٿي وياسين، اهو قديم زماني جو ٺڪراٽو هو.
ٺڪريون ملڻ کانپوءِ چڱي پڙتال ڪئي وئي. ٺڪراٽو پري پري تائين گهٽ ۾ گهٽ ٽن چئن فرلانگ تائين پکڙيل هو، چوکنڊيءَ جهڙيون قبرون زبون هيون، ٺڪراٽو جاکي بندر کان مختلف نه هو. هتان سون ۽ چانديءَ جا سڪا به مليا، ٻين هنڌن تي عمارتن جا بنياد به آهن، جيڪي ٿلهن تي ٺهيل هيون، ڪن هنڌن تي ڊرينچ لاءِ ناليون ظاهر هيون. سڄا سارا مَٽَ گپ ۾ ڀرجي زمين ۾ لهي ويا هئا_ ان ٻيٽاريءَ کي اڄڪلهه نئون وجود وٺندڙ هڪ کاري ٻن حصن ۾ ورهائڻ جي ڪوشش پئي ڪري.
هيءَ ٻيٽ درياهه پير نالي مشهور آهي، جتي مهاڻن جو هڪ ميلو به لڳندو آهي. درياهه پير جي قبر، هڪ وڏي دڙي وانگر آهي. ان قبر جي چوڌاري ننڍڙا پينگها ۽ چاڙهيل چادرون پکڙيون پيون آهن. درياهه پير ماڳ، لوڻ کاريءَ جي اوڀر واري ڪنڌيءَ تي آهي. اسان محسوس ڪيو ته، هن قديم شهر جو ڳچ حصو هاڻي لوڻ کاريءَ جي تري ۾ آهي. درياهه پير ماڳ مضبوط لانچ ذريعي ابراهيم حيدريءَ کان ٽن ڪلاڪن جي پنڌ تي آهي.
واپسيءَ مهل لانچ درياهه پير کان جاکي بندر تائين اڌ ڪلاڪ ۽ ”دونهين واري“ ماڳ تائين ڏيڍ ڪلاڪ ورتو. ”دونهين واري“ ماڳ، هاڻي فقط پنجاهه کن قدمن جو خشڪ پٽ آهي. ملاحن ٻڌايو ته سندن سانڀر ۾ دونهين واري ماڳ تي چار پنج فٽ اوچا کنڊر هئا، جيڪي هاڻي فقط ٻه فٽ وڃي بچيا آهن.
کارين ۾ ٻن ٽن ننڍين مهمن کانپوءِ مان سمجهان ٿو ته، ڊيلٽا ۾ جتي جتي به ڪنهن قبرستان جو وجود آهي اِتي ڪو نه ڪو قديم شهر دفن آهي. اهڙن آثارن جي هڪ تڪڙي لسٽ پيش ڪري سگهجي ٿي، جيڪي هيل تائين دريافت ٿي چڪا آهن يا ٿي سگهن ٿا:
ڦٽي ڪريڪ تي رتوڪوٽ ۽ ڀنڀور، گهارو ڪريڪ ۽ لوڻ واري کاريءَ جي وچ ۾ مورغا، ٿنڀن واري مسجد ۽ ڳاڙهو دڙو، لوڻ کاريءَ تي درياهه پير، وڏي کڏيءَ ۾ جاکي بندر، راهو ڪريڪ تي ملاڪي ڪوٽ، وڏي کڏي ۽ کاهي ڪريڪ جي وچ ۾ شادي شاهه، پئٽياڻي ۽ کاهي جي وچ ۾ پير کنبا، راهو ۽ پئٽياڻيءَ جي وچ ۾ سيد محمد شيرازي ماڳ، مَل ۽ پئٽياڻي جي وچ ۾ ڌلاري ۽ پير رڪن ماڳ، کليل مسجد وٽ پئٽياڻي ۽ دبو جي وچ ۾ شيخ نوڙيا ماڳ، دبو ۽ مل پئٽياڻي جي وچ ۾ مِلڪو ۽ ميدان والي، دبو ۽ اوچتو کي ڳنڍيندڙ شاخ تي ماڻي پير ۽ بگهاڙ ڦاٽ تي ٻهارا ويجهو راڻو ڪوٽ.