گهاڙِي والا
آچر 12- نومبر 1989ع
سج اکيون پٽيون ته سنڌوءَ جا ڪنارا روشن ٿي ويا. جيڪڏهن پُل نه هجي ها ته مڪمل ويرانو هجي ها. نئين ڏينهن جي سفر جون تياريون اڌ مڪمل آهن. رات مٺڻ ڪوٽ ۾ پوندي ۽ سڀاڻي سنڌ جي اڄوڪين سياسي سرحدن ۾ داخل ٿينداسين.
ٻيڙين جي پل وٽ پراڻين ٻيڙين جي مرمت جو سلسلو جاري آهي. ست ڪاريگر مزور ڪنڌيءَ تي رکيل ٻيڙيءَ کي نئون ڪرڻ جي ڪوشش ۾ آهن. هٿوڙن جي ٺڪا ٺوڪيءَ ڌيان ڇڪايو ته اسان رڙهي کين ويجها ٿياسون. ٻيڙين جي قيمت لک رپئي مان وڌي هاڻي ڏيڍ ٿي آهي.
“هاڻي ته اڃا به مهانگي آهي ... هوڏانهن ڏس هوءَ نئين ٻيڙي تيار بيٺي آهي” هڪ ڪاريگر نئين ٻيڙيءَ ڏانهن ڌيان ڇڪايو. ان ٻيڙيءَ جي ڊيگهه 48 فوٽ، ويڪر 12 فوٽ، ترو 9 فُٽ ۽ اوچائي به 9 فُٽ هئي. مرمت مهل ڪاريگر پراڻا ڳريل ٽڪرا ڪڍي نوان ٽڪر جوڙي رهيا هئا. ڪاريگرن جو اندازو هو ته مرمت هيٺ ٻيڙي چئن پنجن ڏينهن ۾ تيار ٿي ويندي پر جيڪڏهن 10-12 ڪاريگر پورا هجن ته نئين ٻيڙي 12-13 ڏينهن ۾ تيار ڪري سگهن ٿا.
ٻيڙيءَ جي تياريءَ لاءِ ڪاٺ آزاد ڪشمير مان اچي ٿو، ديال جو ڪاٺ. مرمت جو ڪم ٺيڪيدار کڻي ٿو پر ڪاريگر ٺيڪيدار کان ٺيڪو کڻن ٿا. في ٻيڙي مرمت چار هزار رپيا ٺيڪو ... وڏي ٺيڪيدار کي ڪيترا پئسا بچيا؟ سو ٺيڪيدار کي پتو. في الحال کين پنج ٻيڙيون مرمت لاءِ مليون هيون.
ٻيڙين جي پل چيٽ (مارچ) مهيني ۾ بند ٿي ويندي. سڀ ٻيڙيون کولي ڪنڌيءَ تي رکيون وينديون. ان کانپوءِ ماڻهو لانچن ذريعي سنڌو پار ڪندا. هن وقت ٻيڙين جي هيءَ پل ايتري مضبوط آهي. جو انهن مٿان بسون ۽ ٽرڪون به لنگهي وڃن ٿيون. هِن وقت هِن پل ۾ 48 ٻيڙيون ٻڌل آهن. ڄام پور واري واٽ ۾ ٻئي وهڪري تي 12 ٻيڙيون ٻڌل آهن. ان وهڪري کي ’چاچڙان والي‘ ٿي چيائون، ٽين ننڍڙي پل جنهن ’ڪوٽ والي‘ ٿي چيائون، تي پنج ٻيڙيون لڳل آهن. ٻين لفظن ۾ اسان جنهن هنڌ ڪئمپ هنئي هئي سا درياهه جي ڪنڌي نه پر سنڌوءَ جو هڪ وڏو ٻيٽ هو. وڏي وهڪري کي وڏو درياهه چيو ٿي ويو جنهن جي سير ۾ وڌ ۾ وڌ گهرائي هن وقت ٻن ماڻهن جي برابر آهي.
ٻيڙيون ٺاهيندڙ مغل هئا پر ٻيڙيون ٺاهيندڙن کي ’گهاڙِي والا‘ (گهڙيندڙ) چيو وڃي ٿو. ٻيڙين تي هلندڙ ڪم جي نگراني استاد ڪريم بخش مغل پئي ڪئي. ٻيو همراهه قمرالزمان مغل هو. اهي سڀ پاڻ ۾ مائٽ آهن. سندن ڳوٺ ضلعي ليه جي شهر ڪروڙ لالي سن (لعل عيسن) ويجهو آهي، ڳوٺ لسڪاني . هن ڪٽنب ۾ پنج سؤ کن گهر آهن. هڙئي ٻيڙيون ٺاهين ٿا. قمرالزمان چيو، ”جتي جتي به ٻيڙين جي پل آهي ... سرڪاري ڪم هجي يا غير سرڪاري ... اهو اسان ڪندا آهيون ... هر هنڌ اسان جو ڪو نه ڪو ماڻهو ضرور هوندو آهي.“ گهاڙين دعويٰ ڪئي ته جيڪڏهن ٻيڙين جي سنڀال ڪجي ته اهي سوَن سالن تائين هلي سگهن ٿيون. خود هِن پل ۾ استعمال ٿيل ٻيڙيون صديءَ جي ڄمار کان وڏيون آهن.
ٻيڙيون ساڍي نائين لڳي ڌاري مٺڻ ڪوٽ لاءِ روانيون ٿيون. ڪليم لاشاري اڄ خشڪيءَ واري قافلي سان آهي.