لَيهّ پتڻ تي
ڪروڙ جي ڀرپاسي کان ٻنيون ۽ ساوڪ شروع ٿي ليهّ تائين پهتي. ليهّ چڱو خاصو شهر آهي، پهرين تحصيل هو پر هاڻي ضلعي جو درجو مليو اٿس. سٺو آباد ملڪ آهي، خاص ڪري ڪچي واريون زمينون من موهيندڙ آهن. ليه شهر کان هڪ رستو اوڀر ڏانهن پتڻ طرف وڃي ٿو پر سال ٻه اڳ درياهه وڏي تباهي مچائي آهي. پتڻ تائين پهچندي پهچندي سج اولهه ۾ ٽٻي هڻڻ لاءِ تيار ٿي ويو. ٻيڙيون اڃا نه پهتيون هيون. اسان ڪنڌيءَ تي ڪم ڪندڙ ريڍارن ۽ هارين کان ٻيڙين بابت به پڇا ڪئي هر ڪنهن ڪنڌ ناڪار ۾ ڌوڻيو، ”نا جي مين ڪونه ڏٺيان“.
درياهه جي وهڪري ٻه سال اڳ هن هنڌ اوڀر طرف وڏي کاڌ ڪئي آهي. درياهه جو اڳيون وهڪرو هتان اٽڪل چار ميل اولهه ۾ هو. سرڪار پتڻ تائين پڪو روڊ تعمير ڪرايو هو پر درياهه ان کي به پٽي پاڻ سان کڻي ويو آهي. هن وقت درياهه جو مکيه ۽ تيز وهڪرو اڃا به ڪنڌي پائڻ جي موڊ ۾ هو. ٻيٽاريءَ جي هن پار ٻيو وهڪرو ننڍو آهي. ٻيڙيون پڪ سان هن ئي ڪناري کان لنگهنديون. اسان منزل هڻي مقامي ماڻهن سان ڪچهري شروع ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. اڄوڪو پنڌ ڊگهو هو ٻيڙين کي پهچڻ ۾ وقت لڳڻ ممڪن هو. پر انهن کي هر صورت ۾ سج ٻڏڻ کان اڳ پهچڻ گهرجي، ٻيءَ صورت ۾ طوطي خان ڪنهن ويراني ۾ پڳهه ٻڌڻ لاءِ چوندو ۽ اڳتي هڪ وک نه وڌندو.
ليه پتڻ ٻه سال اڳ ليه کان ست اَٺ ميل پري اولهه ۾ هو پر هاڻي ڇاڪاڻ ته درياهه ٽي چار ميل اورتي اچي ويو آهي. تنهن ڪري ليه شهر کان پتڻ جو پنڌ چار ساڍا چار ميل وڃي بچيو آهي. درياهه جو پيٽ ڪنڌي کان سندس پنج فٽ هيٺ هو. درياهه ڀلي زمين کي سٺو ريج ڏنو هو ڇو ته هيءُ ڪچو پري پري تائين جهنگلي ڇٻر سان سائو ٿي ويل نظر ٿو اچي. ڪجهه پرتي ٻنيون ٻارا ۽ ڳوٺڙا نظر اچن ٿا. ڌرتيءَ تي ويهڻ لاءِ ڪپڙو وڇائڻ يا ڇنڊڻ جي ضرورت ڪونهي، سڄو ملڪ ڇٻر ٿي ويو آهي.
ليه وٽ ڪنڌيءَ تي اجنبي ماڻهن جو قافلو ڏسي ڳوٺاڻن ۽ ٻارڙن جو لشڪر نه مِڙيو. هيءَ عجيب ڳالهه هئي. هنن همراهن اسان کي پري کان ڏٺو ۽ لاتعلق رهيا. اسان کي هيل تائين اهو تجربو رهيو آهي ته قافلو بيهڻ شرط سڀ کان پهرين ٻار ڊوڙندا ايندا آهن پر پوءِ ٻه چار وکون پري بيهي اسان جون ڳالهيون ٻڌي پاڻ ۾ خيال ونڊڻ لڳندا آهن. ان وچ ۾ اسان مان ڪو کين کيڪاري سنگت ڳنڍيندو آهي، ان دوران ٻه چار جوان ۽ ٻڍڙا اچي نڪرندا آهن، پوءِ خبرون چارون ٿينديون آهن ۽ محفل مچندي آهي. پر هتي ائين نه ٿيو. نه ٻار ڊوڙي آيا نه وري ڪنهن جوان يا ٻڍي ويجهو اچي کيڪاريو. ماڳهين اهو همراهه به پنهنجو رڍن جو ڌڻ ڪاهي ڪنارو ڇڏي ويو جيڪو اسان جي پهچڻ کان اڳ اتي رڍن کي جهنگلي ڇٻر چاري رهيو هو. شايد هن ملڪ جي ماڻهن کي اجنبين سان سٺو تجربو نه ٿيو آهي.
اڌ مني ڪلاڪ کانپوءِ هڪ همراهه چڱي پنڌ کان ڪهي ويجهو آيو. پيرن ۾ گهيتلو، گوڏ مٿان ڪڙتو ۽ مٿو اگهاڙو. اچي ’سلام عليڪم‘ ڪيائين. هيءُ همراهه علائقي جو نمبردار هو جيڪو هونئن ته سرڪاري ملازم نه هوندو آهي پر کاتيدارن کان ڍل وغيره اوڳاڙڻ ۾ سرڪار جي مدد ڪندو آهي. سندس گذر سفر بس ائين ئي ٿيندو آهي، اها ٻي ڳالهه آهي ته ان چڪر ۾ کاتيدارن جو مٿو رلائي ڇڏيندو آهي. نمبرداري انگريزن جي زماني کان چڱ مڙسيءَ جو ننڍي ۾ ننڍو اعزاز آهي. جنهن ڪري سماج ۾ هن جي ڪجهه نه ڪجهه هلندي پڄندي آهي.
گهڙيءَ کن کانپوءِ تَر جو چيئرمين اچي نڪتو. سندس هٿ ۾ حقو هو، ڪنهن ننڍڙي چوڌريءَ جي ڏِک ٿي ڏنائين، ”ڪير مڙس آهيو ڀائو! ڪٿان ٿا اچو، ڪيڏانهن ٿا وڃو؟ اسان لاءِ ڪا خدمت؟“ همراهه رسمي طرح صلاح ڪئي پر ايتريءَ حُب سان جو اسان سمجهيو ته وڏو ڪو مهمان نواز آهي. رات جو ڏهين ساڍي ڏهين لڳي تائين گهر کان پتڻ ۽ پتڻ کان گهر ايندو ويندو رهيو، پر نه چانهه پياريائين، نه ماني جي صلاح ڪيائين نه وري رات ترسڻ لاءِ ڪا جاءِ آڇيائين. اسان کي هروڀرو سندس مدد جي گهرج ڪونه هئي. اسان کي هونئن ئي رات ڪنڌيءَ تي گذارڻي هئي ۽ ماني ٽڪي لاءِ روڊ واريون هوٽلون هيون. وڌ ۾ وڌ اڌ ڪلاڪ جي نوٽيس تي بندوبست ٿي پئي سگهيو پر اسان کي هن مان چانهه جو اجايو آسرو ٿي پيو هو. اهو به تجربو سهي.
نوجوانن تنبو کوڙيو، خالد سمون ليهّ شهر مان ڀوڄن پاڻيءَ جو بندوبست ڪرڻ لاءِ نڪتو ۽ مون نمبردار ۽ چيئرمين سان ڪچهري جاري رکي. سج لهڻ کانپوءِ اسان ٻيڙيءَ وارن همراهن جو آسرو لاهي ڇڏيو هو. خبر ناهي ته همراهن کي رڻ ۾ ڪٿي رات پئي. هو اڃا بکيا سو رهندا، باقي رات گذارڻ جو سامان وٽن آهي. پڪ سان ڪنهن ڪنڌيءَ تي خيمو کوڙي ان ۾ گهڙي پئجي ويا هوندا ... سج اڀرڻ جي انتظار ۾.
ڪنڌيءَ تي درياهه جي پائيندڙ جا آواز ڌماڪن وانگر ٿي گونجيا. درياهه جون ڇوليون خوفائتيون ڪونه هيون پر اهي ڪنڌيءَ سان وڙهي رهيون هيون. مٽيءَ ڪوري ڪڍڻ لاءِ وري وري ٿي وريون. ڪنڌيءَ تي بيٺل وڻن ۽ ٻوڙن جو پاڙون مٽيءَ کي سوگهو جهلي ٿي بيٺيون پر پاڻي پاڙن مان واري ۽ مٽي ائين ڪڍي ٿي ويو جيئن هٿن مان واري نڪرندي آهي ۽ پوءِ اوچتو ئي اوچتو ڪا وڏي ڀڪ بارود جي ضد ۾ بيٺل قلعي جي ڪنهن ديوار وانگر وڃي درياهه ۾ ڦهڪو ٿي ڪيو. ان ڦهڪي جا پڙاڏا پاڻيءَ جي سطح تي ڊوڙندا ۽ هوائن ۾ اڏامندا پري پري تائين پهچي خاموشيءَ کي ڏاريندا ٿي ويا.
”اهي ٺڪاءَ پائيندڙ جا آهن ... جيئن جيئن رات گهري ٿيندي ويندي ۽ ماحول سانت ٿيندو ويندو، تئين تئين ٺڪاءَ وڏا ٿيندا ويندا.“ چيئرمين چيو. چيئرمين جو نالو حق نواز آهي. اڳي فوج جي آءِ-ايس-آءِ محڪمي ۾ هو ۽ هاڻي وقت کان اڳ رٽائرمينٽ وٺي زمينون سنڀالي ٿو، نوجوان آهي. مون کي سندس تعارف تي ويساهه ڪونه آيو. مون کي ائين محسوس ٿيو ته هو اڃا تائين حاضر سروس آهي. پر هتي پنهنجي ئي علائقي ۾ بدلي ڪرائي اٿائين، ههڙن حساس ادارن جا ملازم پاڻ کي حاضر سروس ظاهر ڪندا ئي ناهن.
ليّه جي ڀرپاسي ۾ رهندڙ قبيلا اهي ئي آهن جيڪي سنڌ ۾ رهن ٿا. مثال طور ميراڻي، سامٽيا، لُهاچ ۽ مهاڻا. هتان جي مهاڻن کي ’ڀَڏا مهاڻا‘ ٿي چيائون. سڀني جي ٻولي سرائيڪي آهي. مهاڻن جي ڪرت اُها ئي آهي، يعني ٻيڙيون هلائڻ.
اسان جنهن پتڻ کي ليهّ پتڻ سڏي رهيا آهيون ان جو هاڻوڪو نالو جکڙ (Jakhar) والا پتڻ آهي. اڳي ان جو نالو ڀيڏان (Bhedan) والا پتڻ هو. مور جهنگي پتڻ جو نئون نالو چانديان والا پتڻ آهي. اصل ۾ جکڙ هڪ قديم ۽ وڏو قبيلو آهي جيڪي سماٽ آهن. هن علائقي مان ڪامياب ٿيل قومي اسيمبلي جو ميمبر ملڪ نياز حسين به جکڙ قبيلي مان آهي. اڳوڻو پرڏيهي وزير به جکڙ هو، مَلڪ قادر بخش جکڙ به هن ئي علائقي جو آهي. سندن بنگلا ۽ ماڙيون ته شهر ۾ آهن پر پيدائش هتان جي اٿن.
هن علائقي ۾ انڌي ٻلهڻ (Indus Dolfin) آهي جنهن سڄي دنيا ۾ شهرت ماڻي آهي. کيس اکيون ته آهن پر انڌي ٿي چڪي آهي ڇاڪاڻ ته لڙاٺيل پاڻيءَ ۾ اکين جو استعمال بيڪار ٿيو وڃي. ٻلهڻ کاڌي ڪونه وڃي، هتان جا ماڻهو به ڪونه کائين. پر هتي ٻلهڻ جو تعداد گهڻو ڪونهي. علائقي جي چيئرمين ٻڌايو ته گذريل سال ڪجهه جپاني سياح هتي آيا هئا، انهن سان گڏ ڇوڪريون به هيون. هنن هتي ٻلهڻ تي فلم ٺاهي هئي.
ليهّ لڳ ٻه سال اڳ درياهه جي پائڻ سبب تباهه ٿيل ڳوٺ جو نالو ميراڻي هو. هاڻي سامٽين جي ڳوٺ کي وڏو نقصان ٿيو. جکڙن جو ڳوٺ بچي ويو آهي. هن علائقي مان تازين چونڊن ۾ قومي اسيمبليءَ لاءِ ڪامياب ٿيل ٻن ميمبرن مان هڪ آءِ جي آءِ (IJI)۽ ٻيو پيپلز پارٽيءَ جو آهي، صوبائي اسيمبليءَ جا هڙئي ميمبر آءِ جي آءِ (IJI) جا آهن.
هتان جا ماڻهو سرائيڪيءَ ۾ وڏي کي ’وڏا‘ چون ۽ ننڍي کي ’ڇوٽو‘. ٻار کي چون ’ٻال‘ يا ’ٻالڪو‘. سنڌي ۽ سرائيڪيءَ جي پاڻ ۾ هڪجهڙائي ڏسجي ته اهو چئي نٿو سگهجي ته اهي ڪي جدا ٻوليون آهن. دنيا ۾ هن وقت شايد اهي ئي ٻه ڀينر ٻوليون آهن جن وٽ اکرن جو ذخيرو ساڳيو ۽ هڪ جيترو آهي. ان ذخيري ۾ هندڪو جي به ڀائيواري آهي پر سرائيڪيءَ ۾ اهي اکر هوبهو ۽ چٽا آهن، مثال طور: سنڌي اچار ڳ، ٻ، ڏ، ڃ، ڄ، ڻ ۽ ڱ. البت پنجابيءَ ۾ ’ڻ‘ جو اچار موجود آهي. پنجابي ۽ سرائيڪي اديبن هاڻي ڪوشش ڪري پنجابي ۽ سرائيڪي لکڻ جو بنياد وڌو آهي پر پنهنجي انفراديت قائم ڪرڻ جي چڪر ۾ اردو ابجد جو سهارو ورتو اٿن، خاص ڪري پنجابيءَ لاءِ، ان ڪري پنجابيءَ جا اچار خاص ڪري ’ڻ‘ ته چچرجي ويو آهي. پنجابيءَ ۾ ’ڻ‘ لکڻ مهل ’نڙ‘ لکن. يعني پاڻي لکڻ بدران لکن، ’پانڙي‘. مان سمجهان ٿو ته سرائيڪي اديبن پنهنجي انفراديت جي چڪر ۾ جدا ابجد ٺاهي تڪڙ ڪئي آهي، جيڪڏهن هو سنڌي ابجد جيئن جو تيئن کڻن ها ته هوند ٻوليءَ کي جلد ۽ سٺي ترقي ڏياري سگهن ها ڇاڪاڻ ته سنڌي ٽائپ رائٽر ۽ سنڌي ڪمپيوٽر پروگرام کين ٺهيل ٺڪيل مليا ٿي. ان کان سواءِ سنڌي ابجد ۾ ڇپيل سرائيڪي ادب مان به لاڀ وٺي سگهن ها ۽ سندن ادب مان سنڌي لوڪ پرائين ها. ائين ٻئي ٻوليون ۽ ٻئي لوڪ وڌيڪ ويجهو اچن ها جيڪي هونئن ئي هڪ آهن. اڃا به وقت ويو ناهي پر کين ڪير سمجهائي!
حق نواز ٻڌايو ته هو فوج ۾ 18 سال رهيو. ان وچ ۾ اسلام آباد، ڪراچي، آسٽريليا ۽ افغانستان ۾ ڊيوٽي ڏيئي چڪو آهي. نوڪري ان ڪري ڇڏيائين جو مزو نه ٿي آيس. هاڻي لوڪل باڊيز جي چونڊن (جنهن کي هن بي-ڊي اليڪشن ٿي چيو) ۾ کٽي يونين ڪائونسل جو چيئرمين ٿيو آهي. همراهه 1982ع ۾ رٽائرمينٽ ورتي. چيائين، ”ڏاڍو تنگ هئس، ڪڏهن ڪٿي ته ڪڏهن ڪٿي، پگهار به اهائي ٻارنهن سؤ پنجويهه رپيا ...“
حق نواز خبرناهي ته ڪيئن مهربان ٿيو. ٿڌ وڌي ته اٿيو، ”مان چانهه جو بندوبست ڪري اچان ...!“
حق نواز ٿڌي ٿيل چلم کڻي روانو ٿيو ته هڪ اڌڙوٽ همراهه ڪچهري شروع ڪئي. سندس نالو احمد ڀائي هو ۽ پاڻ مهاڻو هو، ’ڀڏو مهاڻو‘. سندس ڳوٺ هاڻي درياهه پائي ويو آهي. ڪچهري ڪندي چيائين، ”اپڻي زمين اي، پاڻي دي وچ ... هڻ ڊٺي اَي ... تقريباً ڏون اڍائي مهيني ٿي ڳئي سن ...“ هو اڄڪلهه هارپو ۽ مزوري پيو ڪري. غريب ڀلا ٻيو ڇا ڪري؟ سرڪار کان مدد جي ڪا اميد ڪو نه هئس. روزي ته ڪمائڻي ٿي پوي. ڪڏهن ڪٿي ڪم ٿو ڪري ته ڪڏهن ڪٿي. ڪڏهن هِن وٽ ته ڪڏهن هُن وٽ. پُڇيو مانس، ”هاڻي ڇا پيو ڪري؟“
چيائين، ”رهڙڪي! کيتي ٿو ڪيان ڪڻڪ جي ... پهرين ٺيڪي تي ڪيم ... پوءِ هاڻي مڙئي هِن هن جي ... ٻيو ڇا ڪيان؟“ ٻڏل زمين پنهنجي نالي ۾ هئس پر درياهه جي دانهن ڪنهن کي ڏي! ”او! هي منهنجي جهڳي آهي بس ٻچڙن سان اتي پيو آهيان.“ سندس لهجي ۾ ڏاڍي تلخي ۽ بي وسي هئي.
”سرڪار کي ڪا درخواست ڪونه ڪئي اٿئي؟“
”سرڪار ڇا ڪندي؟ ڏنم درخواست، تحصيلدار آيو هو موقعي تي، ڪيئي آفيسر عملدار آيا، زمينون ڏٺن ... بس رڳو ڏسن ٿا ۽ هليا ٿا وڃن ... غريبن جو ته رڳو خدا آهي ...“
”درياهه گهڻن ماڻهن جون زمينون لوڙهيون آهن؟“
سوين ٻڏيون ...او هوستائين درياهه ڏسين ٿو! فريد خان جي زمين ٻڏي وئي، ميراڻي ختم ٿي وئي، ڪولاچي ويو ... اهي وڏيون ايراضيون هيون ... وڏو نقصان ٿيو آهي ... ڪجهه هاڻي ٻڏيون آهن، ڪجهه اڳئين سال ٻوڙيائين، ڪجهه ان کان اڳئين سال. هيءُ ٽيون سال آهي (هن گذريل سال کي ’پر‘ چيو ۽ ان کان اڳئين سال کي ’پرار‘ سڏيو) درياهه گذريل سان وڃي بس ڪئي آهي نه ته يڪو ٿي ملڪ ڊاٺئين ... ٻنيون ٻوڙيائين، جايون ڊاٺئين ۽ مال لڙهي ويو، مال جو ته خير بچاءُ ٿي ويو جو تري نڪتو.“
”تنهنجي زمين ڪيئن هئي؟“
”ڀلي! ڪڻڪ ڪندو هئس، مرضي پئي ته ڀاڄيون ڪيان ڪمند ڪيان. ٻارهن ڪِلا ايراضي هئي ... سال اندر هڪ ڪلي مان 25-30 مڻ لهندا هئا. بس پنهنجو گذر چڱو هو. هاڻي ته زمينداز اڌ کنيو وڃي. هتي اڌو اڌ جو حساب آهي.“
”ٻج ڪير ڏئي؟“
”مند جو حساب آهي مڱ هجن ته ٻج مان ڏيان. هونئن زميندار اڌ ٻج ۽ اڌ ڀاڻ ڏئي ٿو. اڌ ونڊي ٿو. ٽريڪٽر جو خرچ هاريءَ جو آهي. ٽريڪٽر جو خرچ هر ڪلي جي حساب سان يا ڪلاڪن جي حساب سان آهي. هڪ ڪلي جي کيڙائيءَ ۾ ٽريڪٽر ٽي چار ڪلاڪ وٺي ٿو. هڪ ڪلاڪ جو خرچ 50-60 رپيا آهي.“
”تو وٽ ملڪيت ڇا آهي؟“
”مال؟ مال بس هڪ ڏون منجهه (مينهن) اي، هڪ ڏون گاءِ، تي هڪ ڏون ٻڪري اي، بس!“
”ڀلا تو کي اِها خبر آهي ته مهاڻا ڪير آهن؟“
”مهاڻا؟ مهاڻا ته بس نهر تي هوندا آهن ... ٻيڙيون ڪاهين تان پتڻ تي ... سڀ (ٻيڙياتا) مهاڻا مشهور ٿي وڃن ٿا ... مهاڻن جون ڪيئي ذاتيون آهن ... اصل ذات ته جٽ گٽ پال آهي ... (پر هاڻي) ڪو قمبراڻي، ڪو رند، ڪو بلوچ، ڪو ميراڻي آهي ته ڪو ڪولاچي آهي ... اهي سڀ ته مهاڻا ناهن پر جيئن جيئن اچي هن ڪم ۾ لڳن ٿا ... الله ٿو ڄاڻي ته ڪٿان ڪٿان کان اچيو (مهاڻا سڏائين) ... ڪنهن کي ڪهڙي خبر ته ڪير ڪير آهي ...؟“ احمد ڀائيءَ اهو ئي چوڻ گهريو ته اڄڪلهه جيڪي مهاڻا آهن، انهن مان اڪثر اصل مهاڻا ناهن. پر ڇاڪاڻ ته انهن درياهن جي ڪنڌيءَ تي اچي مهاڻڪو ڌنڌو شروع ڪيو آهي تنهن ڪري انهن کي به مهاڻن جي نالي سان سڃاڻپ ملي آهي.
ڇا سچ پچ مهاڻا ڪا نسلي وحدت آهن يا ڌنڌي جي نسبت سان هر ماڻهوءَ کي مهاڻو سڏي سگهجي ٿو؟ اهو سوال في الهال ذهن ۾ ئي رهجي ويو. احمد ڀائي ٿڪو ته ٻئي همراهه سان احوال شروع ٿيو.
”سائين مين مهاڻا آن ڪم ڊرکڻا دا ڪرڻا آن“ مون هن کان ٻه ٽي ڀيرا ورائي پڇيو ته ڪهڙو ڪم ڪري ٿو هن هر ڀيري ”ڊرکڻا“ ائين پئي اچاريو جو ”ترکاڻ“ ۽ ڊرکاڻ“ جو فرق محسوس نٿي ٿيو. مان سوچ ۾ پئجي ويس. اسان مهاڻا اتر سنڌ ۾ واڍي کي ڊکڻ چئون، ترخان جي معنيٰ به ساڳي آهي. ڇا هيءُ ساڳيو ئي لفظ آهي؟“
سنڌ ۾ سومرن جي حڪومت ختم ٿي ته حاڪم نسل وڃي پورهيو ڪيو. ڪِن هَرُ کنيو ته ڪِن وڃي واڍڪو ڪم ڪيو. ان ڪري اڪثر واڍا سومرا آهن. مان سوچيان ٿو ته ڇا ترخانن به حڪومت پوري ٿيڻ کانپوءِ ساڳيو پورهيو اختيار ڪيو؟ ايڏي وڏي تعداد ۾ جو سندن قبيلي جو نالو وڃي ڌنڌي تي پيو! اترادي اچار ڊکڻ جنهن ۾ ’ڊ‘ سان ’ر‘ به شامل آهي. ’ترخان‘ جي ڦٽل شڪل محسوس ٿئي ٿي. ڇا سنڌ جا ڊکڻ اصل ۾ ترخان آهن؟ پر ليه جي ترکاڻ پاڻ کي مهاڻو ڇو چيو؟ ڇا هو نسلي لحاظ کان مهاڻو آهي ۽ هاڻي واڍڪو ڪم ڪرڻ ڪري پاڻ کي ترکاڻ ٿو سڏائي؟