سنڌوءَ جا قديم وهڪرا
اولهه ۾:
ڊاڪٽر لوئس فليم، جنهن کيرٿر ۽ گاجي شاهه لڳ قديم آثارن جي کوٽاين ۽ کوجنا کي ڪيئي سال ڏنا آهن، جو چوڻ آهي ته ڪنهن وقت سنڌو نديءَ جي هڪ شاخ يا وڏو وهڪرو اتر سنڌ مان اولهه طرف ڦُٽي الهندي جبلن جي وٽ کان لنگهي ڏکڻ طرف وڌي منڇر ۾ پوندي هئي، جتان لڪيءَ جي اتر وٽان نڪري ڏکڻ اولهه طرف وڌي ٿي وئي. شايد هيءُ اهو ئي وهڪرو هجي جنهن بابت ايڇ. ٽي. لئمبرڪ ’سنڌ جا ميدان ۽ سنڌو نديءَ‘ واري باب ۾ ذڪر ڪيو آهي.
لئمبرڪ 1942ع واري ٻوڏ جو حوالو ڏيئي چوي ٿو ته ٻوڏ وارو پاڻي سکر ۽ شڪارپور جي هيٺاهين واري ايراضين ڏانهن ڪاهي پيو ... پهرين ڏکڻ اولهه ڏانهن ۽ پوءِ ڏکڻ ڏانهن مڙندو ڪي 180- ميل لتاڙي وڃي منڇر ڍنڍ ۾ پيو هو. لئمبرڪ ياد ڏياري ٿو ته سکر بيگاري بند جي اڏاوت کان اڳ به ٻوڏ جو پاڻي اهو رخ وٺندو هو. اهو سنڌ واهه آهي.
اڳين وقتن ۾ شڪارپور کان مٿي ۽ ڪشمور کان هيٺ سنڌوءَ جي ساڄي ڪنڌيءَ تان ٿيندڙ اٿل به لڳ ڀڳ ساڳي واٽ وٺندي هئي. اها ٻوڏ جيڪب آباد ضلعي مان اولهه طرف وڌي ٽڪرن جو راؤ کڻي بگي ديري ۽ دوست علي جي وچ ۾ ٻوڏ جي ذڪر ڪيل وهڪري سان ملي ساڳي واٽ وٺندي هئي. اها سنڌ ڍورو سڏجي ٿي. لئمبرڪ سنڌوءَ جي انهيءَ سيلابي لنگهه کي تمام جهونو گهارو سڏي ’الهندو نارو‘ قرار ڏئي ٿو.
’سنڌ مسلمانن جي فتح واري زماني ۾‘ واري باب ۾ لئمبرڪ ٻيهر چوي ٿو ته اروڙ کان مٿي سنڌءَ جو مکيه وهڪرو سکر جي اوتر اولهه طرف ويندڙ هو، شايد پراڻي سنڌ ڍوري ۽ سنڌ واهه جي پيٽ لڳ، پر ساڳئي وقت ان مان هڪڙي ڇاڙ کاٻي هٿ تي ڦٽي، وڃي اروڙ واري وٿيءَ مان وهندي هئي.