جاکي بندر
اسان جي ٽيم جا ڪي ميمبر، جاکي بندر کي جونا شاهه بندر ۽ لاهري بندر سڏڻ ڏانهن مائل آهن. ان راءِ جو بنياد انگريزن ۽ پاڪستان سروي ڊپارٽمينٽ جا ٺاهيل نقشا آهن، جيڪي ذڪر ڪيل ٻنهي بندرن کي جاکي بندر واري ماڳ تي ڏيکارين ٿا. مان سندن راءِ سان تڪڙ ۾ سهمت ٿيڻ نٿو گهران، ڇاڪاڻ ته جاکي بندر جي ڀرپاسي ۾ ئي ٻه چار ٻيا ڦٽل آثار آهن: سڀ کان ويجهو ته ملاڪي ڪوٽ آهي، جيڪو وڏي کڏيءَ جي ٻئي ڀر جاکي بندر کان فقط پنجن ڪلو ميٽرن جي پنڌ تي آهي. ڀرپاسي ۾ درياهه پير ماڳ به موجود آهي، جيڪو هاڻي پوريءَ طرح گپ ۾ گپجي چڪو آهي. خدا ڄاڻي ته اڃا به ڪيترا ماڳ سامونڊي کارين ۾ غرق ٿي ويا آهن!
سامونڊي کارين جا وقت بوقت نڪتل نقشا ڏاڍي مايوس ڪندڙ صورتحال سامهون آڻين ٿا. خود جاکي بندر وارو ماڳ، هڪ صديءَ اندر سامونڊي کارين ۾ ايترو ته وٺجي ويو آهي جو لڳي ٿو ته ايندڙ پنجاهه کن سالن اندر جاکي بندر جا باقي آثار به دٻجي ويندا، فقط مرڪزي قلعو رهجي ويندو. پاڻي، ڏينهو ڏينهن ڪنارا کائيندو ۽ غرق ڪندو پيو وڃي. سمنڊ جي هيڪاندي حد دخليءَ سبب اهو شڪ اڃا به پختو ٿئي ٿو ته لاهري بندر به متان غرق ٿي وڃي.
اڪثر محقق، لاهري بندر ۽ لاڙي بندر کي ساڳيو ماڳ سمجهن ٿا پر حقيقت ائين ناهي. خوش قسمتيءَ سان اهڙا قديم نقشا لئبريرين ۾ موجود آهن جن ۾ اهي ٻئي بندر هڪٻئي کان پنجويهه ميل پري ڏيکاريل آهن. جاکي بندر تان لڀجندڙ ٺڪراٽو، ڀنڀور واري ٺڪراٽي سان هڪجهڙائي رکي ٿو، پر ان ماڳ جي قدامت بابت ڪا راءِ نٿي ڏيئي سگهجي، ڇاڪاڻ ته جاکي بندر ماڳ جي مناسب کوٽائي نٿي آهي. اسان کي مرڪزي قلعي اندر مختصر کوٽائيءَ جو ڪم نظر آيو، پر اهو ايترو مختصر ڪم هو جو ان جي بنياد تي آخري راءِ ڏيڻ ڪنهن به صورت ۾ مناسب نه ٿيندي.
جاکي بندر تي پکڙيل ٺڪراٽو هڪ شاهوڪار شهر جو آهي، جنهن ۾ بيشمار هنر مند ماڻهو رهيا ٿي. هن شهر جو چين سان سڌو تعلق ڏسڻ ۾ اچي ٿو. چينيءَ ٿانون جي ڀڳل ٽٽل حصن تي چيني ٻولي لکيل آهي. ڪليم لاشاريءَ جو خيال آهي ته، اهي منگ خاندان جي دور جا ٿانءَ آهن. چيني ٿانءَ اڇي فرش تي گلن چٽن وارا آهن. باقي ٺڪراٽي ۾ ڪاشي جام آهي، شيشو به ڪافي آهي، ٺڪر جا جنڊ، رانديڪا، ٺڪريون، چوڙيون، سونا زيور ۽ ننڍڙا سڪا ملن ٿا. ٺڪراٽي ۽ هنر جي لحاظ کان جاکي بندر، مون کي ڀنڀور کان وڌيڪ شاهوڪار لڳي ٿو. هتان ٺڪر جي مورتي به لڌي وئي آهي.
جاکي بندر تي ٻاهرين وڏي مضبوط ڪوٽ جا اهڃاڻ به آهن. مرڪزي ڪوٽ بهتر حال ۾ ۽ مڪمل آهي. مرڪزي ڪوٽ جي اندر توڙي ٻاهر گهرن جي اڏاوت موجود آهي قبرستان ۽ کوهه به ملن ٿا. اڏاوتون پڪين سرن جون آهن البت انهن جا بنياد ريتي ۽ چن واري پٿر تي رکيل آهن.
جاکي بندر جي اتر ۾ کُڏي کاري آهي ڏکڻ ۾ پئٽياڻي. کڏي کاريءَ جي هاڻوڪي اونهائي 60 کان سؤ فٽ آهي. جڏهن ته پئٽياڻي، ان کان به اونهي آهي. پئٽياڻي جي ڏکڻ ۾ ديوکاري آهي. جاکي بندر کي جاکي بندر ڇو ٿو چيو وڃي؟ ان بابت ڪا به وضاحت نه ٿي ملي، البت ان ماڳ کي ”قُٻي“ به چون ٿا. اهو انڪري ته جاکي بندر آڏو کڏي ڪريڪ ۾ هڪ قديم مسجد يا قبي جا نشان آهن ... جيڪي وير لهڻ مهل ظاهر ٿين ٿا ۽ وير چڙهڻ مهل ٻڏي وڃن ٿا. قٻيءَ جا کنڊر ظاهر ٿيڻ مهل تقريباً 60 فٽ ۽ 20 فٽ ويڪرا آهن. لٿل وير مهل پاڻيءَ جي سطح تي انهن جي اوچائي چار پنج فٽ ظاهر ٿئي ٿي.
مرڪزي قلعي جو دروازو 15 فٽ ويڪرو آهي. قلعي کي ٻارهن برج آهن. ٻاهرين پاسي کان ديوار جي هاڻوڪي اوچائي 10_12 فٽ آهي. برجن جي بيهڪ ڪنڊائتي بيضوي آهي. سڀني برجن جي ماپ ۾ فرق آهي، پر سراسري طور انهن جي ماپ 15x20 فٽ چئي سگهجي ٿي. ديوارن جي ڪُل ڊيگهه ويڪر هم چورس 105 وال آهي. جڏهن ته ديوار جي ٿولهه پنج فٽ آهي.
سرڪاري نقشا جاکي بندر کي ”جونا شاهه بندر“ لکن ٿا، تاريخ جا ڪتاب لکن ٿا، ته هن علائقي ۾ غلام شاهه ڪلهوڙي جيڪو شاهه بندر ٺهرايو هو، سوگجي جي ڀرسان هو.