اروڙ
اسان اروڙ جي ڦٽل شهر تي بيٺا آهيون. مقامي ماڻهو مِڙي اچن ٿا، ”هيءَ محمد بن قاسم جي ٺهرايل مسيت آهي.“ هتي لڳل بورڊ به ساڳي دعويٰ ڪري ٿو. مونکي ٿورو اڳ اخبارن ۾ هليل تڪراري خبرون ياد آيون. اها دعويٰ هڪ مقامي مذهبي تنظيم جنهن جو تعلق جماعت اسلامي چيو وڃي ٿو، ڪئي آهي ته اها مسجد محمد بن قاسم اروڙ جي فتح کان پوءِ ٺاهي. ان تنظيم جنرل ضياءُ الحق جي دور ۾ مسجد سان گڏ ڀر ۾ ڪجهه زمين به حاصل ڪئي هئي.
هوڏانهن آرڪيالاجي کاتي جو چوڻ آهي ته اها مسجد محمد بن قاسم جي دور جي ٿي نه ٿي سگهي. ڇاڪاڻ ته ان مسجد جي هيٺان مغل جي دور جا آثار دٻيل آهن. جيڪڏهن اِتي عربن هٿان سنڌ جي فتح مهل سچ پچ مسجد ٺهي هئي ته پوءِ ان جا آثار مغل دور جي ڍير کان به هيٺ هئڻ گهرجن. آرڪيالاجي کاتي وارن جو چوڻ آهي ته نظر ايندڙ مسجد اروڙ جي بنهه آخري دور جي آهي. مذهبي تنظيم وارا قديم آثارن واري کاتي جي راءِ کي رد ڪري چون ٿا ته جنهن صورت ۾ دڙي جي کوٽائي ٿي ئي ناهي ته پوءِ سندن دعويٰ کي ڪيئن قبول ڪجي!
اروڙ جي کنڊرن جي پکيڙ شهر کي ’وڏو‘ ثابت ڪرڻ لاءِ ڪافي آهي. شهر جو ڏاکڻون حصو ٽڪريءَ تي آهي ديوارون ڊهي چڪيو آهن پر ڪٿي ڪٿي بنياد ظاهر بيٺا آهن. اڏاوت ۾ پٿر جا بي ڊولا بلاڪ ۽ سرون گڏيل طور استعمال ٿيل آهن. اندازو آهي ته پٿر پاڙن ۾ استعمال ٿيو هوندو جيئن سنڌ جي اڪثر کنڊرن ۾ ڏٺو ويو آهي. کنڊر جي لڳ ڀڳ وچ ۾ اها جاءِ آهي جتي راجا ڏاهر جو محل هو. منهنجي ذهن جي پردي تي چچ نامي جا ورق هڪ هڪ ٿي کُلڻ لڳا. راءُ گهراڻو، برهمڻ گهراڻو ۽ پوءِ بغداد کان نڪتل لشڪر، تلوارن جي جهڻڪار، گهوڙن جي هڻڪار. جنگ جي ميدان ۾ برهمڻ راجا جو موت ۽ پوءِ سنڌ جي شهزادين جون گرفتاريون ۽ بغداد ڏانهن قيد ٿي وڃڻ.
چچ نامي جو ليکڪ ۽ تاريخ کي قوميت، مذهب ۽ ڌرم جي اک سان ڏسندڙ دانشور ڀلي ڇا به چون پر ڏسڻ ۾ اهو آيو ته مسلمان قيدي عورتن جي دانهن تي لبيڪ چوندڙ حجاج بن يوسف جي دربار ۾ هندو عورتون قيدي بڻائي پيش ڪيون ويون. بي شڪ سنڌ جو ٻُڌ عوام برهمڻيت جي خلاف هو ۽ مسلمانن سان ملي براهمڻ راڄ جي انت جو سبب ٿيو. پر پوءِ ڇا ٿيو؟ ڇا سندن اسٽوپا گهڻو وقت هلي سگهيا؟ چچ نامي ۾ اهو ته برابر لکيل آهي ته بغداد جو لشڪر عورتن کي ڇڏائڻ نڪتو پر جڏهن ديبل فتح ٿي چڪو ته بغداد مان نڪتل سپه سالار کي هدايت ملي، ”اروڙ ۽ ملتان فتح ڪيا وڃن جتي سنڌ جي اصل دولت آهي.“
سنڌ تي راءُ گهراڻي جي حڪومت جيڪا ٻُڌ مت تي هلندڙ هئي، هجري سن کان اڳ به هئي يعني 416ع کان 644ع تائين. تاريخ جي حوالن موجب راءُ ڏيواجِيءَ جو پوٽو راءُ سهارس (ٻيو) 600ع ۾ نيمروز (سيستان) جي حاڪم سان جنگ دوران اڄڪلهه واري قلات ۽ مڪران جي حدن ۾ مارجي ويو. سهارس جي موت کانپوءِ نيمروز اڳتي وڌڻ جي همت نه ڪئي ڇو ته هن محسوس ڪري ورتو هو ته هو راجا جي موت کانپوءِ به سنڌ تي قبضو ڪري نه سگهندو. سهارس (ٻيو) کانپوءِ سندس پٽ راءُ سهارس حڪومت ڪئي ۽ بيماريءَ جي حالت ۾ قدرتي موت مري ويو. کانئس پوءِ راءُ حڪومت ختم ٿي ۽ هڪ چالاڪ برهمڻ ”چچ بن سيلائج“ پنهنجي حڪومت قائم ڪئي ۽ (640ع کان 662ع تائين) راڄ ڪيو. چچ کانپوءِ چندر بن سيلائج ۽ پوءِ ڏاهر بن چچ تخت تي ويٺو ۽ 712ع تائين حڪومت ڪيائين. اهڙيءَ طرح سنڌ تي برهمڻن فقط 72 سال حڪومت ڪئي.
تاريخدانن جو خيال آهي ته راءَ گهراڻي جا سنڌي نالا سنسڪرت ۾ ڪلاسيڪي راجائن سان ڀيٽڻ جوڳا آهن. مثال طور: راءُ ڏيواجي ديوادِتيه (Devaditya) آهي جنهن جي حڪومت مڪران جي اوڀر کان ڪشمير جي اولهه ۽ ڪراچيءَ جي ڏکڻ کان قنڌار جي اترتائين هئي. راءُ سهارس شري هريش (Shriharsha) آهي، ۽ راءُ سهاسي سِينهاسينا (Sinhasena) آهي.
سنڌ ۾ راءُ گهراڻي جي حڪومت جو هڪ حوالو پنجين صدي عيسويءَ جي چوٿين ڏهاڪي مان ملي ٿو، جڏهن بهرام گور (430-438ع) سنڌ جي راجا چنگل جي ڌيءَ سان شادي ڪئي. دوست ۽ دشمن راجائن جي ڌيئرن سان شادي ڪري انهن کي ٿڌو رکڻ واري سياسي حڪمتِ عملي اچاريه ڪوتليه چاڻڪيه ارٿ شاستر ۾ ان وقت ڏيئي چڪو هو جڏهن سڪندر جي گهوڙن جون ٽاپون سنڌو ماٿريءَ ۾ گونجي رهيون هيون.
ٿورو مٿي پاڻ نيمروز جي حاڪم سان راءُ سهارس جي جنگ جو ذڪر ڪيو آهي. هي تاريخون درست نه ٿيون لڳن، پر واقعا ٺيڪ آهن. ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ پنهنجي هڪ مضمون ۾ (تاريخي سنڌو نسبت-سنڌ صدين کان) 644ع (23-هجري) ڌاري هڪ جنگ جو ذڪر طبري جي حوالي سان ڪيو آهي. اهو راءُ سهارس جو دور هو. اها لڙائي مڪران ۾ لڳي ۽ درياهي جنگ سڏجي ٿي. درياهه ۽ سمنڊ سان سنڌو ماٿريءَ سان ماڻهن جو تمام پراڻو رشتو آهي. قديم آثارن جي کوجنا موجب سنڌو تهذيب وقت سنڌ ۽ بلوچستان ۾ سامونڊي بندرگاهون قائم هيون.
اروڙ به درياهي بندر هو، جيڪو سن 946ع (341 هجري) تائين قائم هو. ”نئين مصر جا پراڻا ورق“ جو ليکڪ ڪرنل اِي. بي. ايسٽوڪ 1839ع ۾ سکر کان اروڙ جا کنڊر ڏسڻ ويو هو ته واٽ تي کيس هڪ اهڙي پل تان لنگهڻو پيو جنهن کي ’اروڙ واري ٻنڌ‘ ٿي چيائون. تنهن وقت کيس ٻڌايو ويو ته اها پل ٻه صديون پراڻي آهي. اها پل درياهه جي هڪ شاخ تي ٺهيل هوندي جنهن جو وهڪرو ڪيپٽن جي اندازي موجب اروڙ وٽان لنگهندو هوندو. پل، 600 فٽ ڊگهي ۽ فقط 14 فُٽ اوچي هئي. سندس خيال موجب مير معصوم شاهه جي دور ۾ اها پل ٺهي هوندي.
اڄڪلهه ان پل جا نشان ڪونهن البت دڙي جي مٿان اهو ڳوٺ اڃا قائم آهي جيڪو ايسٽوڪ ڏٺو هو. اصل ۾ اهي ڪي ٻاهران يا پوءِ آيل ماڻهو ناهن پر جڏهن شهر ڦٽو ته اهي سُسي وڃي ڳوٺ جيترو ٿيو. امير ماڻهو لڏي وڃي روهڙي، بکر ۽ سکر ويٺا ٻه چار غريب ڪٽنب رهجي ويا. عمارتون ڊهي ويون ته وري ڪنهن هٿ نه وڌو. البت شهرن جون سرون ماڻهن کي مفت ملي ويون. ٻيو ته ٺهيو بکر جي حاڪمن به اروڙ تان سرون کڻائي بکر جو قلعو نئون ڪرايو، پويان وڃي اروڙ جون ٺلهيون پاڙون بچيون.
اروڙ جي باقاعدي کوٽائي نه ٿي آهي، قديم آثارن تي کوجنا جي نڪته نگاهه کان گهڻو تڻو ڪم دڙي جي مٿاڇري تان لڌل ٺڪرين ۽ ٻئي سامان جي بنياد تي ٿيو آهي.
آرڪيالاجي کاتي وارن کي ته سنڌ جي ڪنهن به کنڊر سان دلچسپي ناهي پر اها ڳالهه به ٻڌجي ٿي ته مٿي ذڪر ڪيل هڪ مذهبي تنظيم کوٽائيءَ جي خلاف مزاحمت ڪندي رهي آهي ڇو ته ڪن ماڻهن جي چوڻ موجب جيڪڏهن هيٺين سطح مان مغل دور نڪري آيو ته پوءِ مسجد کي محمد بن قاسم سان منسو ب ڪرڻ لاءِ باقي ڪهڙو دليل بچندو!