ڪيٽي بندر
ٻيڙيون کارين مان کاريون بدلائينديون هڪ اهڙي جاءِ تي پهتيون جتي ڪجهه ئي مهينن کان هڪ نئين کاري تيار ٿي رهي آهي. اها في الحال ننڍڙي آهي. وچولي ماپ جي هڙهي کي ڏاڍي خبرداريءَ سان ان ناليءَ مان لنگهڻو پيو. مقامي ماڻهن ان ناليءَ کي اڃا ڪو به نالو نه ڏنو آهي. اها نالي ڪيٽي بندر لاءِ ننڍو رستو (Short Cut) ثابت ٿي. هڙهو ۽ ٻيڙيون ناليءَ مان نڪري وڏي ڍوري وٽ پهتا. سامهون ڪيٽي بندر جو شهر جيڪو هاڻي ننڍڙو ٿي وڏي ڳوٺ جيترو بچيو آهي، شام جي پاڇن ۾ نظر آيو. مان اهو طئي ڪري نه سگهيس ته اها شام اڄوڪي ڏينهن جي هئي يا ڪيٽي بندر جي چوٿين جنم جي؟
ڪيٽي بندر، هن کان اڳ ٽي ڀيرا تباهه ٿي چڪو آهي. پهريان ٽي ڀيرا سنڌوءَ ٻوڙيو هو پر هاڻي ان ڪري تباهه ٿي رهيو آهي ته، سنڌوءَ ڪيٽي بندر کان منهن موڙي ويو آهي، هتي پهچڻ کان پوءِ اسان جي اها غلط فهمي دور ٿي وئي ته ڪيٽي بندر درياهه جي ڇوڙ تي آهي. اڄڪلهه ڪيٽي بندر اپٻٽ وانگر چئن پاسن کان پاڻيءَ ۾ وڪوڙيل آهي، سو به اهڙيءَ طرح جو جڏهن سمنڊ چڙهندو آهي تڏهن ڪيٽي بندر جي بازار ۾ گوڏي جيترو پاڻي بيهي ويندو آهي. جڏهن پاڻي لهندو آهي ته گپ رهجي ويندي آهي.
ڪجهه وقت اڳ، جنرل جهانداد خان جي دور ۾ شهر کي ٻن طرفن کان بچاءُ بند ٻڌو ويو هو، جنهن ڪري شهر جو ڪجهه حصو سامونڊي دهشتگرديءِ کان بچي وڃي ٿو. اڄوڪو ڪيٽي بندر، سٺ ستر سال پراڻو آهي، ان کان اڳئين شهر جا نشان ٿورو پرڀرو ڪٿي ڪٿي موجود آهن، ان کان پراڻا ڪيٽي بندر جا ٻه شهر ڌٻڻين ۾ ۽ کارين ۾ غرق ٿي چڪا آهن. انهن شهرن جي هڪ سر به نٿي لڀجي. اڄوڪي ڪيٽي بندر تي بيهي تصور ڪري سگهجي ٿو ته ايندڙ پنجاهه سالن کانپوءِ هتي ڇا هوندو ۽ ڇا نه هوندو_ مان سنڌ جي هڪ شهر کي سڪرات ۾ ڏسي رهيو آهيان.
1947ع ڌاري ڪيٽي بندر جي آدمشماري پنجويهه ٽيهه هزار هئي، ۽ هاڻي مشڪل سان ٻه اڍائي هزار ماڻهو هوندا. جڏهن کان مٺو پاڻي ختم ٿيو آهي، ماڻهن لڏڻ شروع ڪيو آهي. اڳي سڄو سال مٺو پاڻي هوندو هو، پوءِ گهٽجي سال ۾ ٽي چار مهينا ٿيو ۽ هاڻي ... هاڻي ته هڪ ڦڙو به ناهي.
پيئڻ جو پاڻي ست اٺ ميل پري امام پٺو واٽر سپلاءِ مان اچي ٿو. اهو پاڻي اڏيرو برانچ مان اچي ٿو. پاڻيءَ جي اها پائيپ لائين 35 هزار فوٽ ڊگهي آهي ۽ زمين ۾ چار فوٽ هيٺ پوريل آهي، اها پائيپ لائين ڪنهن اهڙي مٽيريل جي آهي جنهن کي ڪلر نه کائي، پر ڪلر اها ظالم شيءِ آهي جيڪا سڀ ڪجهه کائي ويندي آهي. جيتوڻيڪ هتي واٽرسپلاءِ انتظام بابت اسان کي ٻڌايو ويو پر اسان کي اهو به ٻڌايو ويو ته هتان جا ماڻهو پيئڻ لاءِ پاڻيءَ جا ٽينڪر گهرائيندا آهن، جيڪي ٻگهاڻ، ساڪري، يا ٻهارا کان پاڻي آڻين ٿا.
”ڪيٽي بندر کي سامونڊي کارو پاڻي ڇو وڪوڙي ويو آهي؟“ اسان جڏهن اهو سوال مقامي ماڻهن کان ڪيو ته هنن اجهو هيئن چيو، ”سائين جڏهن سکر بئراج پيو تڏهن چار آنا فرق پيو، پوءِ غلام محمد بئراج گڊو بئراج پيا ته، سمنڊ جو دٻاءُ وڌي ويو ۽ ملڪ ڦٽڻ شروع ٿي ويو.“ مون کي خبر ناهي ته آبپاشي کاتي جي عملدارن وٽ ڪهڙو دليل آهي؟ پر اهو سچ آهي ته هر هنڌان اها دانهن ٻڌجي ٿي ته بئراج پوڻ سبب ڊيلٽا ۾ وڏي ماحولياتي تبديلي آئي آهي.
بئراج پوڻ کان اڳ، ڪيٽي بندر لڳ هزار ٽن ڳاڙهو چانور پيدا ٿيندو هو، جيڪو جهازن ۾ ڀرجي ڏيهان ڏيهه ويندو هو. هاڻي تعلقي ۾ انهن هنڌن تي جتي بئراج جو پاڻي پهچي ٿو، آبادي ٿئي ٿي، باقي ڪيٽي بندر جي چوڌاري ميلن ۾ سڄو ملڪ کارو ٿي ويو آهي. تعلقي ۾ بئراج ايراضيءَ ۾ ڪيلا، ٽماٽا، مرچ، اڇا ۽ ڳاڙها چانور، ڪڻڪ، اڙد، مٽر، ڪمند ۽ جَوَ ٿين ٿا، باقي شهر جو حال هيڻو آهي. شهر، واپاري ڪار ڪرت جي لحاظ کان سڄي تر ۾ فقط 9_ هزار ماڻهن لاءِ اهميت رکي ٿو. هتي هڪ ٿاڻو آهي، اسسٽنٽ مختيار ڪار به ويهي ٿو، چار اسڪول آهن ٻه پرائمري ۽ ٻه مڊل_ ڇوڪرن جا جدا ڇوڪرين جا جدا_ هاءِ اسڪول هاڻي منظور ٿيو آهي. شاگرد، في الحال ٻگهاڻ پڙهڻ وڃن ٿا.
شهر جي بازار ننڍڙي آهي ايتري ننڍڙي جو ڪنهن ”بندر“ کي نٿو سونهين.سچ پچ ته ڪيٽي بندر هاڻي وڃي ڪيٽي پتڻ رهيو آهي، سو به الائي گهڻا ڏينهن! شهر ۾ هڪ وڏو دڪان ريزڪي واپار جو آهي. هن دڪان تان سڀ ڪجهه ملي ٿو. اٽي دال کان وٺي ضرورت جي هر شيءِ تائين. هتان، شهري ماڻهو ايتري خريداري ڪو نه ڪن جيتري بند تي آيل هڙهي وارا ڪن ٿا. جڏهن هڙهي وارن جو راشن ختم ٿئي ٿو يا هو پنهنجي مڇي، ڪيٽي بندر واري ڪانٽي تي تورائي ڪراچي اُماڻي، ٻيهر سمنڊ ۾ وڃڻ جو سانباهو ڪن ٿا، تڏهن هن ريزڪي دڪان تان سينڌو سامان خريد ڪن ٿا. سچي ڳالهه ته اها آهي ته، انهن ٻن چئن هڙهن جي آمد هن شهر کي ”آڪسجن چيمبر“ فراهم ڪيو آهي.
شهر ۾ هڪ اڌ ننڍڙي هوٽل تي چانهه ملي سگهي ٿي، پڪوڙا به ملن ٿا. پان ٻيڙيءَ جو دڪان به آهي پر سڀ کان مشهور دڪان حلوي جو آهي. واهه تازو حلوو ... سچ پچ ههڙو حلوو مون ڪٿي نه کاڌو. ڇا ڪو سوچي سگهي ٿو ته ٻن اڍائن هزارن جي آبادي واري ڳوٺ ۾ هڪ دڪان تان روزانو ٽيهه چاليهه ڪلو حلوو وڪامجندو هجي! ڪيٽي بندر جي سوکڙي اهو حلوو ئي ٿي سگهي ٿو. جنهن جي قيمت اڄوڪي تاريخ ۾ 34 رپيا ڪلو آهي. انهن ٻن دڪانن کانپوءِ ٽيون نمبر ڪمائي پان ٻيڙيءَ واري جي هوندي، لاڙ ۾ پان کائڻ جو رواج چڱو خاصو آهي پر مان ڀانيان ٿو ته ڪيٽي بندر جا ماڻهو فقط پان تي گذارو ڪن ٿا. هڪ همراهه ٻڌايو ته، هو سڄي ڏينهن ۾ پنجويهه ٽيهه پان کائي ٿو. ڪي ماڻهو چاليهه پنجاهه به کايو وڃن. اسان اڍائين ٽن سالن جي هڪ ننڍڙي ڇوڪريءَ کي پان کائيندي ڏٺو. هڪ اندازي موجب تعلقي ساڪري ۽ ڪيٽي بندر ۾ چار مڻ پان وڪامجي ٿو.
ڪيٽي بندر ۾ نه چوري آهي، نه نشو، نه نانگ، نه بلا پر گندگي بي حد آهي سبب فقط اهو آهي ته، شهر بنهه نظرانداز ٿيل آهي. ڊرينچ نه هئڻ ڪري بي شمار مکيون آهن. شهر ۾ سڀ کان سهڻي عمارت مسجد جي آهي، جنهن ۾ جنريٽر به آهي، باقي شهر ٿوري دير کان پوءِ اونداهيءَ ۾ ٻڏي ويندو. دنيا ۾ ائين ئي آهي، هر هنڌ عبادت گاهه وڌيڪ سهڻي هوندي آهي_ ڀلي ته سڄو ڳوٺ ڪکن سان ٺهيل هجي، عبادتگاهه تي رنگ روغن ضرور ٿيل هوندي آهي.
شهر تي پيپلز پارٽيءَ جو اثر آهي، هنڌ هنڌ نعرا لکيل آهن. ”سنڌين جي تقديرـ بينظير بينظير.“ ”جيئي ڀٽو ... بينظير ڀيڻ“ ماڻهو پيپلز پارٽيءَ لاءِ ديوانا آهن، اها ٻي ڳالهه آهي ته، شهر جي هر گهٽيءَ ۾ هر گهر ٻڌائي ٿو ته، ڪنهن به سياسي پارٽيءَ ۽ ڪنهن به حڪومت هتي ڪجهه به نه ڪيو آهي. سچ پچ ته جيڪڏهن ڪجهه ٿيو آهي ته، اهو ان ماڻهوءَ جي دور ۾ ٿيو آهي جيڪو ڪنهن کي به پسند ناهي. منهنجو اشارو بچاءُ بندن ڏانهن آهي. واٽرسپلاءِ اسڪيم به سرڪاري سطح تي ناڪام ٿي وئي آهي. هاڻي يونيسف وارا ڪم پيا هلائين.
سج اولهه طرف کارين ۾ ٻڏڻ لڳو ته اسان هڪ ڀيرو وري ”بندرگاهه“ جو جائزو وٺڻ لاءِ نڪتاسين. اِتي ڪجهه به ڪو نه هو، اهو هڪ ڀڙڀانگ بندر هو، جتي ڪا لالٽين به نٿي ٻري. ڪنهن زماني ۾ هتي پرڏيهي غوراب به اچي بيهندا هئا، مال لهندو ۽ چڙهندو هو پر هاڻي ... چار پنج ٻيڙين تانگهي پاڻيءَ ۾ ڦاٿل آهن، پنج يا ڇهه ٻيڙيون وڏي پاڻيءَ ۾ بيٺيون آهن، ستين ٻيڙيءَ ڪنڌيءَ تي لڳڻ لاءِ مناسب جاءِ پئي ڳولهي. سج لهڻ جو منظر کڻي ڪيڏو به سهڻو هجي پر جڏهن ان ڳاڙهسري آڪاش هيٺ، ڪيٽي بندر ڏسجي ٿو ته اها ڳاڙهاڻ ڦٽيل دل جي محسوس ٿئي ٿي.
ڪيٽي بندر ۾ ڪاٺين جا گهر ٺاهي رهڻ جو رواج آهي. محمد نعيم ميمڻ ٻڌايو ته، ڪاٺيءَ جا گهر پڪي گهر کان انڪري بهتر آهن جو اهي سياري ۾ نه ايترا سرد آهن ۽ نه اونهاري ۾ ايترا گرم. نعيم ميمڻ جي اها راءِ انڪري دل سان نه لڳي جو ڪيٽي بندر سمنڊ کي ويجهو آهي. سامونڊي ڪنڌي اونهاري ۾ گهٽ گرم ۽ سياري ۾ گهٽ ٿڌي هوندي آهي. البت هن ٻڌايو ته جيڪڏهن ڪاٺ جي گهر جي حفاظت ڪجي ته، پنجويهه ٽيهه سال هلي ٿو. آرسي سي جي عمر ان کان ڪجهه وڌيڪ آهي ۽ پڪسريءَ جي ان کان وڌيڪ. اوڏڪي ڀت يا ڪچ سري هتي جٽاءُ نٿي ڪري، سيڪ سبب جهٽ اچيو ڦهڪو ڪري. اسان شهر ۾ آر سي سي جي هڪ عمارت ڏٺي، جيڪا 1961ع ۾ ٺهي. ان عمارت کي ڪلر ڪينسر وانگر وڪوڙي چڪو آهي.
هڪ همراهه ٻڌايو ته، تازو نيويءَ جو هڪڙو جهاز حجامڙو کاريءَ ۾ اچي بيٺو هو. انهن سان گڏ هڪ هيليڪاپٽر به هو. جهاز وارن فوجين، ماڻهن کي ٻڌايو هو ته، هنن کي ڪيٽي بندر تي ننڍڙي جيٽي ٺاهڻ لاءِ سروي پئي ڪيو ته جيئن مڇيءَ جو ڪاروبار وڌي. ان لاءِ جيڪڏهن ضرور سمجهيائون ته کاريءَ جي کوٽائي ڪري ان کي اونهو به ڪندا. ڪيٽي بندر جا ماڻهو آسرو رکيو ويٺا آهن ته ان سروي کان پوءِ ڪيٽي بندر جي وڃايل رونق موٽي ايندي پر اسان جي هڪ نوجوان دوست جو خيال آهي ته، نيويءَ وارا مختلف کارين جي اونهائي ماپڻ آيا هوندا ته ڪٿي کاريءَ جي اونهائي ايتري ته ناهي جو هندستان جي ڪا آبدوز اندران ئي اندران ڪنهن کاريءَ ۾ لڪي بيهي سگهي! بچاءَ جي نقطي کان نيويءَ وارا ائين ڪندا هوندا. پڪ سان هيليڪاپٽر ۽ جهاز ۾ اهڙا سسٽم لڳل هوندا، جن کتري وارين جاين جي رپورٽ تيار ڪري ڇڏي هوندي، پر ويچارا ماڻهو بندر جي رونق موٽڻ جي آسري ۾ ويهي رهيا آهن.
هڪ ٻئي اطلاع موجب، بلوچستان ۽ سنڌ ۾ سمال پورٽ ڊيولپمينٽ اٿارٽي نالي هڪ ادارو ٺاهيو ويو آهي، جنهن جي رٿا آهي ته، ننڍن بندن کي ترقي ڏياري فلوٽنگ فريزرز جي سهوليت ڏجي ته جيئن ننڍيون ٻيڙيون کارين مان گانگٽ جهلي وٽن جهازن تي پهچائين، اها رٿا، جپان جي ذهني پيداوار آهي. ان سان ٻيو ڪجهه ٿئي يا نه ٿئي سنڌ ۾ گانگٽن جون قيمتون اڃا وڌي وينديون، ڇو ته جهليل گانگٽ سنڌ جي مارڪيٽ ۾ وڪرو ڪو نه ٿيندا.
ايڇ_ٽي سورلي ”شاهه عبداللطيف آف ڀٽ“ ۾ هندستان جي هن مکيه واپاري شهرن جو ذڪر ڪيو آهي انهن ۾ ٺٽو به شامل آهي. سنڌو ڊيلٽا يا سنڌوءَ جي سمنڊ سان لاڳاپي سبب ٺٽو، پنجاب ۽ افغانستان جي واٽ ۾ اهم شهر هو. اها ٺٽي جي خوش نصيبي به هئي ته بدنصيبي به. ٺٽي کي ان جي جاگرافيائي بيهڪ سبب جڏهن تڏهن ڏک سک ڏسڻا پيا آهن.
پر ڇاڪاڻ ته، ٺٽي تائين وڏا سامونڊي جهاز پهچي نٿي سگهيا، ان ڪري مکيه سامونڊي کارين تي وڏا بندر ٺهيا، جتان سامان تراکڙين ٻيڙين ذريعي ٺٽي، ملتان ۽ افغانستان نيو ٿي ويو. ساڳيءَ طرح روانگي واپار به ائين ئي ٿيو. ان سبب ڪري سنڌو ڊيلٽا ۾ مختلف بندر ٺهيا. جڏهن درياهي لٽ سبب هڪڙا بندر وڏن ٻيڙن جي قابل نه ٿي رهيا ته ڀرپاسي ۾ ئي ڪنهن نئين کاريءَ تي ڪو نئون بندر ٺاهيو ٿي ويو.
جڏهن ايسٽ انڊيا ڪمپني ۽ پورچوگيز، واپاري ٻيڙين رستي هندستان پهتا ته هندستان جي گهريلو صنعت کي يورپ جي مارڪيٽ ملي وئي. هندستان مان سوٽي ڪپڙو لڳ ڀڳ هڪ سؤ سالن تائين يورپ ويندو رهيو، پر پوءِ اولهه وارا ملڪ صنعتي ترقي ۾ ايڏا اڳڀرا ٿي ويا جو اتي صنعتي انقلاب اچي ويو ۽ هندستان پاڻ يورپ جي مارڪيٽ ۾ بدلجي ويو. سورلي لکي ٿو ته، 1600ع کان 1750ع تائين هندستان جي صورتحال بهتر رهي. ڏٺو وڃي ٿو ته اهو ئي دور آهي جڏهن سنڌو ڊيلٽا ۾ هڪ ٻئي پويان نيون نيون بندر گاهون ٺهيون. سٽ واري صنعت ان وقت ڪيتري سگهاري هئي ۽ ان کان پوءِ ڪيڏو زوال ڏٺائين، ان جو اندازو ان مان به هڻي سگهجي ٿو ته، شاهه لطيف ”سر ڪاپائتي“ ۾ سُٽ واري صنعت کي علامتي انداز ۾ بيان ڪيو. هتي اهو ذهن ۾ رکڻ ضروري آهي ته، بئراج کان اڳ ڪپهه جي پيداوار سنڌوءَ جي ڪنڌين وارن علائقن ۾ هئي يا جتي جتي تڏهوڪو پنجاب ۽ سنڌ وارو نهري سرشتو مؤثر هو. ان زماني ۾ لاڙي بندر مشغول بندر هو، ان بندر تي هڪ سؤ کن ٽي سؤ ٽن وزني جهاز لنگر هڻي ٿي سگهيا. اتان جا واپاري انتظام ايترا سٺا هئا جو 1636ع ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ ان جي تعريف ڪئي هئي.
شاهدين موجب سترهينءَ صديءَ جي وچ ڌاري لَٽَ وڌڻ سبب لاري بندر جي اهميت گهٽجي وئي. ان وقت اورنگزيب لاري بندر ويجهو ئي اورنگا بندر ٺهرايو. اهو زمانو 52_ 1648ع وارو آهي، جڏهن اورنگزيب ملتان جو گورنر هو. ان کان پوءِ هڪ ٻيو بندر ”شاهه بندر“ جي نالي سان ٺهيو. انهن بندرن جو ٺٽي کان عام طور تي پنڌ لڳ ڀڳ چاليهه ميل هو. تڏهوڪي ڊيلٽا ۾ ٻه خطرا هوندا هئا، هڪ ڌاڙيل ۽ ٻيو درياهي لَٽ. واپار هندو سيٺين ۽ دلالن جي هٿ ۾ هو. ڊيلٽا رستي سنڌ مان ڪپهه ۽ سوٽي ڪپڙي سميت گيهه، نير، چانور، ريشمي ڪپڙو، لوڻ، اُن ۽ خشڪ ميوو ايندو ويندو هو.
75_1758ع تائين ٺٽي کي مرڪزي حيثيت هئي، پر ان جي زوال جا سبب پيدا ٿيڻ لڳا هئا ڇو ته، ڪراچي ۽ حيدرآباد اڀري رهيا هئا. هوڏانهن شاهه بندر به لٽ سبب ڦٽندو ٿي ويو. 1842ع تائين ٺٽو پنهنجو عروج بنهه وڃائي ويٺو هو. ان وقت ڪراچي اهم بندر ٿي چڪو هو ۽ حيدرآباد جي آبادي پنجٽيهه هزار ٿي چڪي هئي. واپاري لحاظ کان سنڌ مان سوٽي ڪپڙي جو روانگي واپار ختم ٿي چڪو هو، قلمي شوري جو واپار به ارڙهين صديءَ سان گڏ ختم ٿي ويو.
ڊاڪٽر سورلي، شاهه بندر جي نظرانداز ٿيڻ جو هڪ ٻيو سبب به ٻڌايو آهي: سندس مطالعي موجب ڪلهوڙن، افغانن ۽ انگريز واپارين جي وچ ۾ واپاري مفادن جو ٽڪراءُ اڀريو هو. اصل ۾ ڪلهوڙا افغانن جا ڏن_ڀرو هئا، کين افغان سرڪار وٽ ڏن ڀرڻو ٿي پيو. انگريز پنهنجو اوني ڪپڙو سنڌوءَ رستي افغانستان موڪليندا هئا. ڪلهوڙا ان اوني سامان تي ڪسٽم ۽ محصول مڙهيندا هئا. ان ريت ان محصول مان هو افغانستان کي ڀريل ڏن جمع ڪري وٺندا هئا. ڪلهوڙا، انگريزن کان اوني ڪپڙو سستي اگهه تي خريد ڪري، مهانگي اگهه تي افغانين کي وڪڻندا هئا ۽ ويندي ويندي چنگي به وصول ڪندا هئا. ان ڪري افغانين جي مرضي ٿي ته اهي انگريزن سان سڌو واپار ڪن ۽ ان واپار لاءِ ڪراچي يا مڪران جو ڪو بندر استعمال ڪن، پوءِ ائين ئي ٿيو ۽ ڪراچي بندر کي اهميت ملي ۽ شاهه بندر جي اهميت گهٽجي وئي.