هڪ ٻيو عمرڪوٽ
مٺڻ ڪوٽ کان 18- ڪلو ميٽر ڏکڻ ۾ عمرڪوٽ وٽان جيڪڏهن سنڌوءَ جو وهڪرو نه هجي ها ته هيءُ علائقو بيابان جي ڏِک ڏئي ها ۽ ماڻهو هتان جون ڪٿائون ۽ جاگرافيائي حالت ٻڌي ڏسي هيڪر ته منجهي پون ها ته عمر مارئيءَ وارو اصل عمر ڪوٽ ڪهڙو آهي؟ هن وقت عمرڪوٽ جي اولهه کان لنگهندڙ ’قادرا ڪئنال‘ مان ملندڙ پاڻي ۽ سنڌوءَ جي اُٿل جو پاڻي پوکيءَ جا بنيادي ذريعا آهن جنهن ڪري آبادي نظر اچي ٿي. اڪثر ماڻهن جو روزگار ڪچي ۾ مال چارڻ آهي.
شهر ۾ سچ پچ ڪو به ڪوٽ يا قلعو ڪو نه هو. جنهن کان ٿي پڇيوسون سو چوي، ”سائين ڀُليا آهيو ... اسان شهر ۾ رهون ٿا اسان ڪڏهن ڪو نه ڏٺو!“
اسان جهونن ماڻهن سان ملڻ جي فرمائش ڪئي. ٻه جهونا آيا. هڪ ذات جو سانگي هو، سندس سردار مير غلام محمد خان سانگي لاڙڪاڻي ۾ رهي ٿو. پوڙهي ٻڌايو ته سانگي هن تر ۾ ڪافي آهن، کيس سنڌي نه ٿي آئي بس ڳالهه سمجهي ٿي ويو. ٻيو جهونو ان ڪوٽ جو چوڪيدار نڪتو جنهن جي اسان کي تلاش هئي.
“هائو سائين! برابر هتي هڪ ڪوٽ هو پر هاڻي ڪونهي، نشان بيٺا آهن، چئو ته هلي ڏيکاريان!” پوڙهي جي دعويٰ سڄي شهر لاءِ هڪ ’خبر‘ هئي. ڪيئي ماڻهو پنڌ ئي پنڌ قافلي ۾ گڏجي پيا. جهونو هڪ هنڌ بيهي رهيو.
”هڪڙو نشان هيءُ آهي ...“ هن جهرندڙ ۽ جهريل عمارتن جي هڪ پاسي اشارو ڪيو. اُتي هاڻي ڪجهه به ڪو نه هو. ”هيءَ ڪوٽ جي هڪ ڪنڊ آهي. ٻيو نشان هُتي سامهون هُن ديوار جي ڀرسان هو ... هيءُ هندن جي حويليءَ جو ڪوٽ هو سائين! ٽيون نشان سڏ پنڌ تي آهي اتي ڪوٽ جي ديوار جا نشان اڃا تائين آهن ...“
اهو قافلو پوءِ اڌ فرلانگ کن شهر کان ٻاهر نڪري ويو. اُتي سچ پچ هڪ ٺل جا ڦٽل نشان هئا. مٿس وڻ پاڙون ڪري ويا هئا. هن ڪوٽ جي تاريخ ۾ اسان شايد آخري ماڻهو آهيون جن ان جي پڇا ڪئي ۽ ڳولي ڦولي نشان اکين سان ڏٺا. هيءُ ڪچو ڪوٽ هو، جنهن جو هيءُ آخري ٺل به ٻن چئن سالن ۾ ڊهي ويندو. ڪوٽ جا نشان حويليءَ کان وڏا هئا. پڪ سان هن ڪوٽ ۾ شهر جي واليءَ جو سڄو ڪٽنب ۽ شهر جا ٻيا امير رهندا هوندا.
”شهر کي هڪ دروازو هو ... هِن طرف، هُتي برج وٽ چوڪي هئي“
پوڙهي چوڪيدار ٻڌايو، ”اها پاڪستان ٺهڻ کان اڳ جي ڳالهه آهي جو مان هن ڪوٽ جو چوڪيدار هوس ... اڳي هندو هوندا هئا ... هاڻي شهر ۾ هڪ به هندو ناهي.“
“ٻيو هتي ڇاهي؟”
“هيءُ ڪوٽ ... اَمرسنگهه بادشاهه ٺهرايو هو ... عمر مارئيءَ واري ڳالهه به هن شهر جي آهي ... اَمر سنگهه سِکن جو ڏاڏو هو ... اها ڳالهه مون کي سِکن ٻڌائي ... ٻيو ... هتان هڪ ميل جي پنڌ تي هڪ باغ هو جتي اڪبر بادشاهه ڄائو هو ... مان توهان کي اها جاءِ ڏيکاري سگهان ٿو ... هاڻي اُتي ڪجهه به ڪونهي ... اڪبر جو پيءَ همايون بادشاهه هو، جيڪو پوءِ هتان اولهه طرف ايران هليو ويو ...” ٻڍڙي چوڪيدار پنهنجي ڪوٽ جي عظمت بيان ڪندي ٿر واري عمرڪوٽ جون ٻئي تاريخي روايتون هِن عمرڪوٽ سان منسوب ڪري ڇڏيون.
هِن عمرڪوٽ کي ريلوي اسٽيشن به آهي پر ريلوي کاتي کي دير سان احساس ٿيو ته ساڳئي نالي سان هڪ ٻي ريلوي اسٽيشن ٿر پارڪر ضلعي ۾ به آهي. شايد ڪجهه مسافر ٻئي عمرڪوٽ جي غلطيءَ ۾ هن اسٽيشن تي لهي پيا هئا. ان کان پوءِ هِتان واري ريلوي اسٽيشن جو نالو ڦيرائي ’بهرام ڪوٽ‘ رکيو ويو. هاڻي جنهن کي به راڄڻ پور ضلعي واري عمر ڪوٽ وڃڻو هجي ته اهو بهرام ڪوٽ جي ٽڪيٽ وٺي.
اسان روجهاڻ نه بيٺاسون. وقت سان ڊوڙ پڄائي سج لهڻ کان اڳ گڊو بئراج پهچڻو هيو. عمر ڪوٽ کان اڳتي پنجاب بيابان جي ڏک ڏني. ايستائين جو پنجاب جي حد ختم ٿي. پنجاب پوليس تنگ نه ڪيو، شايد ان ڪري ته جيپ تي سنڌ سرڪار جي نمبر پليٽ هئي ۽ پڪ اپ جي هُڊ تي به وڏن اکرن سان ”سنڌ ثقافت کاتو“ لکيل هو.