سن
سن پتڻ جي اهميت سندس نالي مان ئي ظاهر آهي. سن معنيٰ پراڻو. سن شهر جي اڄوڪي سڃاڻپ سائين جي ايم سيد آهي، جنهن جي قوم پرست سياست سنڌ جي نوجوان طبقي لاءِ وڏي ڇڪ رکي ٿي. سيد جي عمر هن وقت 88 سال آهي پر سندس سياست نوجوانن ۾ ڪافي مقبول آهي. ملڪ جي سياسي ڇڪتاڻ ۽ رياستي جبر، نوجوانن کي سخت رويي واري سياست ڏانهن لاڙو. جيتوڻيڪ جي ايم سيد اهنسا جي ڳالهه ڪئي پر جڏهن به قوم پرست سياست جو لفظ پڙهجي ٿو رت ۽ بارود جي بوءِ اچي ٿي. اها فقط سنڌ جي ڳالهه ناهي. فلسطين کان ڪيوبا، ڪشمير کان بنگال ۽ جرمنيءَ کان آئرلينڊ تائين هر هنڌ ساڳي صورتحال آڏو ايندي رهي آهي.
بهرحال، سن اهو ماڳ ٿي سگهي ٿو جتان قبل مسيح ۾ يوناني فوجون سڪندر جي اڳواڻيءَ ۾ پٽاله کان درياهه ٽپي، اولهه طرف آيون. منهنجو خيال آهي ته سڪندر جون فوجون مانجهند وٽان درياهه نه اڪريون هونديون ڇو ته اهو پٽاله جي امڪاني ماڳ کان گهڻو هيٺ آهي. فوجون سنڌ وٽان درياهه ٽپي 18_ ميل پري ڏکڻ اولهه واري محفوظ ماٿري (رني ڪوٽ) ۾ منزل هڻڻ لاءِ اڳتي وڌيون هونديون. منهنجو خيال آهي، ته رني ڪوٽ ئي اهو قديم نيرون ڪوٽ آهي، جنهن جو ذڪر چچ نامي ۾ آهي. نيرون ڪوٽ مان حجاج بن يوسف ڏانهن لکيل هڪ خط ۾ محمد بن قاسم ”سدِ سڪندريءَ“ جو حوالو ڏنو آهي. محمد بن قاسم، نيرون ڪوٽ لاءِ اهو تعريفي حوالو لکيو هو. هن سڪندر کي رومي لکيو آهي جڏهن ته رني ڪوٽ اڀرندي دروازي کان فقط هڪ ميل اوڀر ۾ نئه جي ڪنڌيءَ تي ”رومين جون قبرون“ آهن جيڪي مسلمانن جون ناهن. انهن قبرن ۾ مڙدا اولهه _ اوڀر رخ ۾ پوريل آهن. جيتوڻيڪ ڪوهستان ۾ مسلمانن جي ڪن قديم قبرستانن جا نالا ”روميون“ ٻڌڻ ۾ اچن ٿا پر اهو به ٿي سگهي ٿو ته رومين جون قبرون جيڪي پٿر جون هيون، سان هڪجهڙائيءَ سبب پٿر جي ٻين قبرن کي به ڪٿي ڪٿي روميون سڏيو ويو. مختصر اهو ته، سڪندر اعظم جي واٽ ۾ رني ڪوٽ وٽ ”رومين جون قبرون“ اچن ٿيون. سڪندر اعظم، رني ڪوٽ کان پوءِ ڏکڻ طرف ٿاڻي بولا خان ٿيندو اڳتي وڌيو هو.
رني ڪوٽ مون اڳ به ڪافي ڀيرا پيرين پنڌ گهمي ڏٺو آهي پر دل نٿي ڀرجي. اسان جي جيپ به رني ڪوٽ جو رخ ڪيو. ننڍا ننڍا ڍورا ٽپي اچي رومين جي قبرن تي بيٺي. محمد عليءَ ۽ ڪريم ميمڻ، قبرون ڪئمرائن ۾ محفوظ ڪيون. جيپ هڪ ڏيڍ ڪلو ميٽر اڳتي هلي رني ڪوٽ جي اڀرندي دروازي تي بيهي رهي.